|
PÊŞGOTIN
Edebiyata kurdi ya nıvisandi geleki kevn e. Zımanê kurdi, beri gelek zımanên mılletên din (wek: zımanê rûsi û zımanên slavi yên dın) berhemên edebi daye, ku ev mılletana iro dı nav mılletên hevçaxi de xwedi dewlet, azad û serfıraz cihê xwe gırtıne. Belam sed heyf û mıxabin ku, iro gelê Kurd lı hember inkarkırın û derewê dewletên dagırker, dıcadine ku hebûna xwe ya do û iro bı dınyayê bıde zanin. Ew dıxwaze dı welatê xwe de azad û serbest bıji, lı tarix, çand û zımanê xwe xwedi derkeve.
Gerçi iro êdi gelek dirokzan û alımên dınyayê, bı isbat û delil diroka gelê Kurd ya ku reh û rêçên xwe beri 4 - 5 hezar salan dıgıhine kûraya tarixê, qebûl dıkın. Lê mıxabın ku iro jı ber sedemên siyasi; jı ber bındestketına gelê Kurd û parvekırına welatê wi û zordestiya lı ser zıman û çanda wi; lêkolin û lêgerina diroka gelê Kurd, dıjwar bûye û gelek tışt dı nav tariyê de mane. Bıli viya, sedemeki gıring ê din ji ew e, ku Kurdıstan jı berê de bûye meydana istila û cengê ; hebûnên çandi - diroki, bermayên kevn hertım hatıne xırabkırın û tunekırın. Tenê ew agahdariyên ku gerokê (seyyah) tırk Evliya Çelebi jı sedsala 17'an dıde, bes e jı bo vê rastiyê. Ew dı gernama xwe de dınıvise ku, dı şerê mirê Bıtlisê Evdal-Xan û Osmaniyan de, bı sedan cild kıtêbên Evdal-Xan hatıne şewıtandın.
Lê gelo tıştên heyi, bermayên ku xwe gıhandıne roja iroyin, çıqas baş tê zanin û em çıqas lı wan xwedi derdıkevın?..
Bêşık beri herkesi dıvê em bı xwe diroka xwe, diroka edebiyata xwe baş bızanıbın, lê xwedi derkevın û jê feydê bıgrın, da ku em bıkarıbın propaganda dıjmın pûç bıkın.
Jı bo vê armancê me kare wergerandına diwana hozanê meyi mezın Melayê Cıziri pêwist dit. Ev cara yekemin e ku diwana Melayê Cıziri bı tevayi bı tipên latini - kurdi tê neşırkırın.
Bêguman dı edebiyata kurdi ya klasiki de, ciyeki Melayê Cıziri yê taybeti heye. Diwana wi, ne tenê dı edebiyata kurdi de, lê herweha dı tevaya edebiyata Rohılatê de, esereke bıjarte ye.
Ev esera kurdi ya gıranbıha, jı bo edebiyata tesewufi nımûneyeke tipik e. Çewa tê zanin edebiyata tesewufi, dı hêla zıman û şêweyê huneri de, jı edebiyata xelkê ya zargotıni cuda ye. Têde felsefa tesawufê (sofizm) tê nıtırandın. Dı gelek helbestên Melayê Cıziri de ji, fıkrên tasawufi, bı gelek gotınên asmani (abstrak), sergırti û bı zımaneki têvel, bı peyvên kurt û manedırêj derdıkevın ber xwendevanan. Ew gelek peyvên erebi, farısi (û çendek ji tırki) bıkar tine. Jı ber van xusûsiyetên jorin, famkırına wan jı bo her xwendevaneki ne ewqas hêsan e.
Le hın helbestên wi, yên ku rasterast lı ser jiyana xelkê, lı ser eviniyê ne, bı kurmanciyeke zelal û vekıri hatıne nıvisandın. Famkırına wana geleki hêsan e.
Melayê Cıziri, jı bıl olperesti û tasawufê, dı gelek çıqên zaninê de ji gıhişti û zana bûye. Zanina wi lı ser edebiyatê, felsefê, dirokê û hwd. geleki hebûye. Wi lı ser rewşa Kurdıstanê ya wi çaxi, êrişên Moxolan, bı pırani ew şer, qırkırın û şewıtandınên lı Kurdıstanê ku nemaze bı destê Tırk û Eceman bûne, pır nıvisiye. Dı hın helbestên xwe de ji ew lı dıji mir, beg û axayên kurda ji seri hıldıde.
Dı derbari mezınahiya Melayê Cıziri de merıv dıkare gelek tıştan bıbêje. Me berê ji diwana wi gelek caran xwendıbû, lê bı xebata wergerandına wê re, em bêtır lı ser naveroka wê agahdar bûn. Bı rasti ew esereke mezın, xezineyeke hêja ye.
Me şerha wê nekır, lê wek gaveke pêş û nuh me tenê ew wergerande tipên latini-kurdi û ciciyan me şırovekırın û mana hınek bêjeyan lı bınê rûpelê nıvisi. Em wısa bawer dıkın ku dı paşwextiyê de, lı ser Diwanê xebatên fırehtır û pêşdatır çê bın.
Dı vê pêşgotınê de em dıxwazın bı taybeti lı ser du tıştan bısekının: 1 - Tarixên! Ayin û wefata Melayê Cıziri û tarixa ku wi Diwan qedandiye. 2 - Dı derheqa wergerandına Diwanê de hınek agahdariyên praktik jı bo xwendevanan.
Çewa tê zanin dı derheqa salên bûyin û mırına Melayê Cıziri de, gelek iddia (têz) hene. Gelek nıviskar, ronakbir û lêger, lı salên bûyin û mırına wi geriyane û lı ser wi gotarên jı hev geleki cuda û dûrdırêj nıvisine. Bêşık dı duwarojê de, bı lêgerin û sêrêşandınê rasti wê derkeve ronahiyê, ku herkes lı ser hemfıkır be.
Em ji gıhiştın wê baweriyê ku fıkra D. N. Mac Kenzie rast e: Melayê Cıziri dı sala 1570 de jı dayikê bûye û dı sala 1640 de çûye dılovaniya xwe.
Gelo delilên rastiya van tarixan çı ne? Pêwist e em lı vır, vê yekê şırove bıkın.
Dı beşa deskpêkê ya Diwanê de em lı malıka 12'a ketın gumanê ku dı wê de, Melê wê tarixa bûyina xwe nıvisi be. Lı gor hısabê "Ebced"ê, me ev malık pışkaft û tarixek jê derani ku ev tarix wek gotına Mac Ken - zie 1570 ye. Malık ev e:
"Jı herfan mah û salê ma nehat der şıklê xali ma
Ku ca danendı (zanin) halı ma sıbık baranı sahil ha".
Jı ber ku Diwana Melê gelek caran hatiye çapkırın, dı malıkên wê de gelek guhartın ji çêbûne. Ev "Şıklê xali", dı hınek çapan de, bı "Şıklê falê" hatiye nıvisandın. Lê belê dı çapa "Diwan Bexda" de "Şiklê xali" nıvisandiye. Çapa "Diwana Bexda" ya Mıhemed Eli Ewni ye. Bı vê ye, me tarixa bûyina Melê jı bêjeya "Herfan" û jı "Xali"yê derani:
......
Zeynelabidin Kaya û M. Emin Narozi
|
