|
SUNUŞ
Yazarı belli olmayan Dersim başlıklı bu kitap, İstiklal Savaşı kumandanlarından olan dedem Org. İzzettin Çalışlar'ın kitaplığından bana intikal etti. Tarihi kesin belli olmamakla birlikte, 1933 yılının son çeyreği ya da 1934'ün ilk aylarında yayımlandığı anlaşılıyor. İçişleri Bakanlığı'na bağlı Jandarma Umum Kumandanlığı'nca, III. Şube, I. Kısım tarafından, 55.058 sayısıyla, gizli ve zata mahsus olarak, kayıt altında yüz adet basıldığı kapağında belirtilmiş. Yayımlandığı dönemde, dedem 2. Ordu Kumandanı olduğundan, bir nüshası da ona verilmiş.
Tam metni yazıldıktan yaklaşık 76 yıl sonra ilk kez yayımlanan raporun öne çıkan özelliği, Dersim'de yaşanan ayaklanmaları 19. yüzyıldan itibaren ele alarak, 1930'lu yıllara kadar hükümet tarafından alınan önlemleri ve eksik kaldığı düşünülen unsurları da ifade ediyor olması. Konuyla ilgili yazılmış raporların ve araştırma verilerinin ayrıntılı olarak kapsama dahil edilmiş olması da, yakın tarihin bu döneminin askerî yetkililerce nasıl değerlendirildiğini gösteriyor.
Kitabın içeriği, Türkiye'deki Kürt kökenlileri de yakından ilgilendiriyor. Farklı dönemlerde yaşanan tedip uygulamalarıyla, çoğunlukla Batı Anadolu'ya göçen aşiretler hakkındaki ayrıntılı dökümler, köken araştırmalarına katkıda bulunabilecek veriler barındırıyor.
Dedemden kalan tarihi belgelerle ilgili önceki yayınlarda olduğu gibi, bu kitap da ilk baskısında aslının aynı ve sadeleştirme yapılmadan yayımlanıyor. Basım hazırlığında, metin sayısal ortama aktarılırken sadece temel yazım hatalarıyla, takibi zorlaştıran noktalama eksiklerine müdahale edildi. Bu bağlamda yer adları ve yazım farklılıkları da korundu. Bu nedenle, okurun bu kitabı editör katkısıyla yayına hazırlanmış bir eser olarak değil, yakın tarihe dair bir belge olarak değerlendirmesi gerekir.
Benzer içerikli bir kitap, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı tarafından 1972 yılında yayımlandı. Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) adını taşıyan o kitapta değinilen konular arasında, bu kitabın hazırlanmasına sebep olduğu anlaşılan ve son bölümde ayrıntılı raporu sunulan tedip hareketi bulunmuyor. Bu bakımdan Dersim adlı bu kitabın/raporun ilgili literatürü tamamlayıcı bir işlevi de var.
Kitabın özgün halinde, cilt içine paftalar halinde eklenmiş, geçmiş dönemlere ait tedip harekâtlarını açıklayan sekiz kroki bulunuyor. Bu krokilerden biri bulunamadığından, yayın bu yönden eksik kaldı. Eksik olan 1. krokinin Dersim'deki aşiretlerin yerleşimin gösteren genel bir çizim olduğu metinden anlaşılıyor. Okur bu eksiği, ayrıntılı coğrafi anlatımı izleyerek tamamlayabilir. Kitabın sonundaki yer adları dizini de özgün belgede olmamasına rağmen, işlevselliği gözönünde bulundurularak eklendi.
İzzeddin Çalışlar
Birinci kısım
Dersim nedir?
Dersim'in coğrafi vaziyeti
Dersim'in coğrafi vaziyetini izah etmeden evvel bu isim ve şumulû [kapsamı] üzerinde durmak faydalı görüldü. Der¬sim, bugünün telakkilerine göre, vasi [geniş] bir sahayı ifade eden bir isimdir. Halbuki bir asır evvel, Dersim ismi mün¬hasıran Dersimanlı isimli bir aşiretin muhtelif kabilelerine yurt olan ve Kalan, Kutu dereleriyle boğaz ve dar boğazdan geçen ve Plümer'den gelen suyun teşkil ettikleri vadilerden mürekkep, ziraata elverişli arazisi olmayan serapa [bir uçtan bir uca] kayalık bir mıntıkaya izafe olunuyordu. Bu mıntıka şimalden Kuziçan ve cenuptan Plümer'den gelen su ile mah¬duttur. Filhakika [esasen] Dersim'in ilk sakinleri bu mıntı¬kada en sarp ve inleri çok derin derelerin içinde yaşamışlar¬dır. Bunların ahfadı [torunları] bugün bile aynı mıntıkalarda aynı iptidai [ilkel] hayat içinde bulunmaktadır.
Dersim adına gelince, bu adın menşei [kaynağı] hakkın¬da şimdiye kadar sarih [açık] bir malûmata tesadüf edilme¬di. Yalnız Dersimanlı aşiretine izafeten verilmiş olduğu hak¬kında bir rivayet vardır. Henüz hudut ve şumulû tespit edil¬meyen bu aşiret, filhakika ilk yerleştiği mıntıkaya kendi adı-... | 
