Éditeur : FIKP | Date & Lieu : 1989, Paris |
Préface : | Pages : 96 |
Traduction : | ISBN : 2-908416-02-6 |
Langue : Arabe, Anglais, Français, Kurde, Turc | Format : 110x180 mm |
Code FIKP : Liv. Al. El. Fl. Kl. Tl. 929 | Thème : Politique |
Présentation
|
Table des Matières | Introduction | Identité | ||
Civîna Gelemperî vê Danezana Gerdûnî ya Mafên Mirov wekî îdeala hevbeş a ku hemû gel û hemû netewe dixwazin bighênê ji bo ku hemû kes û hemû organên civakê, ev Danezan timî di bîr de, bi hînkirin û hêvotinê bixebitin ku riayeta van maf û azadiyan pêşve bibin û bi tedbîrên berebereyî yên neteweyî û navneteweyî, nasîn û bicihanîna gerdûnî û fiîlî yên wan him di nav gelên dewletên endam bi xwe him di nav yên erdên ku li jêr hukmê wan de ne ewle bikin. L'Assemblée générale proclame la présente Déclaration universelle des droits de l'homme comme l'idéal commun à atteindre par tous les peuples et toutes les nations afin que tous les individus et tous les organes de la société, ayant cette Déclaration constamment à l'esprit, s'efforcent par l'enseignement et l'éducation, de développer le respect de ces droits et libertés et d'en assurer, par des mesures progressives d'ordre national et international, la reconnaissance et l'application universelles et effectives, tant parmi les populations des Etats Membres eux-mêmes que parmi celles des territoires placés sous leur juridiction. |
PÊŞGOTIN 2° Herwekî hemû afirandî (mexlûq) malê Xwedê ne, tu mirov nikare bibe malê kesekî din. Loma tu meşrûiyeta koletiyê nîne. Wisa jî mafê tu kesî nîne ku ew xwe bikuje ji ber ku ew ne xwediyê mutlaq ê cane xwe ye, can malê Xwedê ye û bi emanetî ji me re hatiye spartin, ji bil Xwedê mafê tu kesî din nîne ku vî emanetê bistîne. 3° Herkes maf û erkek (wezîfek) wekhev heye ku jiyan û serbestiya xwe biparêze. Ango hemû mirov li ber Xwedê û li ber qanûnên xwezayê wekhev in. Dinya ji civaka mirovan re hatiye bexşîn, mulkê hemûyan e. Lê mirov dikare bi xebata xwe hin ji vî malî veguherîne, ji zanîn, şehrezayî û azadiya xwe têxê û bixe mulkê xwe. Bi vî awayî, bi saya xebatê, mulkiyeta tiştan dibe domahiya mulkiyeta mirov li ser wî bi xwe. Xebatkarekî ji xebata wî kirin ne tenê wî ji malekî bêpar hiştin e, lê wî ji xwedîtiya şexsê wî jî kirin e. Bend 1- Mirov serbest û di mafan de wekhev tên dinyayê û dimînin. Cihêtiyên civakî tenê dikarin li ser bikêrhatiniya muşterek bên danîn. Bend 2- Amanca her komeleya siyasî xwedîkirina mafên xwezayî û timzindî yên mirov e, ev maf azadî, mulkiyet, ewleyî û berxwedana li hemberî zordestiyê ne. Bend 3- Bingehê her serweriyê (hakimiyetê) bi esasê xwe di nav netewe de ye. Tu cism, tu kes nikare otorîteya ku yekser jê nehatibe girtin bi kar bîne. Bend 4- Azadî karîna kirina her tiştê ku ziyanê naghîne kesên din e : loma ji bikaranîna mafên xwezayî yên her mirovî re tu sînor nîne bilê sînorên ku bikaranîna van mafan ji endamên din ên civakê re jî ewle (temîn) dikin. Ev sînor tenê dikarin bi qanûn bên danîn. Bend 5- Qanûn tenê maf heye ku kirinên ji civakê re ziyandar qedexe bike. Her çi yê ku qanûn qedexe nekiriye nikare bê memnû kirin û tukes nikare bê mecbûr hiştin ku tiştê qanûn nefermiye bike. Bend 6- Qanûn îfada viyana (îradeya) giştî ye. Hemû welatî maf hene ku bi xwe an bi destên nemînendeyên xwe beşdarê çêkirina wê bibin. Divê ku qanûn ji bo hemûyan eynî be, çi ji bo parastina wan çi ji bo cezakirinê. Herwekî hemû welatî li ber wê wekhev in, ew dikarin li gora şehrezayiya xwe, bê tu cihêyiyê din en bilî ya fazîlet û jêhatîbûna wan, bikevin hemû kar, rutbe û meqamên resmî. Bend 7- Tu kes, dervayî rewşên ku di qanûn de hatine diyar kirin û li gora teşeyên ku ew datîne, bê tawanbar kirin û girtin. Divê ku yên ku emrên kêfî dixwazin, dişînin, bi cîh tînin, an didin bicihanîn bên ceza kirin, lê divê ku her welatiyê ku li gora qanûnê tê gazî kirin an girtin pêre îtaet bike: ew bi berxwedanê xwe sûcdar dike. Bend 8- Divê ku qanûn tenê cezayên ku bê guman û bi rastî hewce ne deyne û kesek dikare tenê li gora qanûnek ku berî sucê wî hatiye danîn û îlan kirin û qanûnane tê bi cih anîn bête ceza kirin. Bend 9- Her mirov ta ku sûcdar neyê îlan kirin bêrî tê hesibîn, heke girtina wî ferz bê dîtin divê ku bikaranîna çi zora ku ji bo girtina şexsê wî ne pêwîst e ji alî qanûn de bi awayekî hişk bête ceza kirin. Bend 10- Divê ku tu kes ji ber ramanên (fikrên) xwe, heta yên dînî jî, neyê êşandin, bi şertê ku îfadeya wan ziyanê neghîne pergala giştî ya ku qanûn daniye. Bend 11- Ragihandina serbest a fikir û ramanan yek ji mafên birûmetirîn ên mirov e; lewra her welatî dikare biserbestî bipeyive, binivîse û çap bike, ew ji xirab bikaranîna vê azadiyê di rewşên ku di qanûn de hatine diyarkirin bersîv dide. Bend 13- Ji bo xwedîkirina hêza giştî û ji bo mesrefên îdarê, baceke muşterek ferz e: divê ku ew li nav hemû welatiyan bi awayekî wekhev û li gora karîna wan bê tar kirin. Bend 14- Hemû welatî dikarin bi xwe, an bi destên nemînendeyên xwe, pêwîstiya baca giştî bibînin, serbestane wê qebûl bikin, bikaranîna wê, çendahî, berhevkirin û domdariya wê taqîb bikin. Bend 15- Civak maf heye ku ji her karmendê giştî yê îdara xwe hesab bipirse. Bend 16- Her komela ku tê de garantiya mafan û cihêbûna karînan nehatiye ewle kirin bê qanûna bingehî ye. Bend 17- Herwekî mulkiyet mafeke destnavêj û pîroz e tukes nikare jê bê bêpar kirin bilî rewşa ku hewcedariya giştî, ya ku bi rêyek qanûnî hatiye diyar kirin, bi eşkereyî dixwaze û bi şertê ku tezmînateke adil û pêşîn bê dayin. Bi nasîna mafên siyasî yên bingehî, hukmê qanûn, wekheviya li ber qanûn, viyana (îradeya) netewe wekî kaniya hakimiyetê, cihêbûna karînan, Danezana fransiz a mafên mirovan hîmên jiyana demokratîk a modern davêje. Ew di dirêjahiya sedsala XIX an de ta dawiya Şerê Cihanî yê yeka, dibe "mishefa" tevgerên siyasî û civakî yên li dijî despotîzmê li Ewropa û li Amerîka Latîn. Lê di navbera teorî û pratîkê de timî mesafeyeke kêm zêde dirêj hebûye. Mafên ku tê de hatine îlan kirin li Fransayê bi xwe piştî demeke dirêj, di dawiya şer û şoreşên nû de berebere ketine jiyanê. Yek ji van mafên bingehî, yê raydana giştî di sala 1848 de hate qebûl kirin, ew jî tenê ji bo mêrên ji 21 salî mestir. Ewê ev maf ancax di sala 1946 de ji jinan re jî bê nasîn. Mafê civînê di 1881 de, yê sendîka danîn di 1887 de û mafê komele danînê 112 sal piştî îlana Danezana fransiz, di sala 1901 de bi awayekî temamî ket nav qanûn û jiyana Fransayê. Li hin welatên Ewropayê, wekî Beljîk, Spanya û li piraniya welatên Amerîka Latîn berebere Danezana Mafan di destpêka Qanûna bingehî de cih digre. Lê li hin welatên ewropayî yên din, wekî "Reich"a almanî, împaratoriya Otrîş-Macaristan, Rûsya, despotîzm û mutlaqiyet ta dawiya Şerê Cihanî yê yeka dom dikin. Li Tirkiyê, Îran û Rûsya tevgerên meşrûtiyetxwaz doza Qanûnên bingehî dikin. Di salên 1920an de Danezana mafan dikeve nav qanûnên hîmî yên demokrasiyên nû, wekî Komara almanî ya Weimar û Çekoslovakya. Lê li jêr tesîra Şoreşa sovyetî ya 1917an berebere doza mafên civakî û aborî giraniya xwe nîşan dide. Ji xwe di sedsala XIXan de ronakbîrên sosyalîst wekî Fourrier, û paşiyê Marx, bal kişandibûn ser kêmasiyên vê Danezanê. Ji bo wan ev Danezana 1789an demeke dîrokî ya girîng temsîl dike, lê ew dem êdî boriye, qala "mirov" bi awayekî giştî kîrin û doza mafên wî kirin xweziyeke pûç e ji ber ku di civakê de her mirov bi çîn û sinifek ve girêdayî ye, xwestek û daxwaziyên wan cihê ne. Ji bo xebatkaran mafên girîngtir en xebatê, hînbûnê, sendîka danîn û grevê, mafê lojman û ewleyiya sosyal e. Di dawiya salên dirêj en şer û tekoşînê ev mafên civakî di Danezana gerdûnî ya mafên mirovîde cih digrin lê bicihanîna wan, di Benda 22 de, ji «tenzîm û hatiniyên her dewletê» re hatiye hiştin. Paş qebûlkirina Danezanê gelek peymanên din di çerçeva Neteweyên Yekbûyî an ajansên wê yên taybetî, wekî UNESCO, de li ser van mafên civakî û çandî hatine îmza kirin. Di dinya îroyî de piraniya dewletan van mafan bi cih naynin û îhtîmala ku ew di demeke nêzîk de ji gelê kurd re bên nasîn ne pir xurt e. Lê dîsa jî nasîna van mafan ferz e. Maf û hiqûq çekên qels û bindestan in. Me ta niha gelek kêm ew bi kar anîne û ev kêmasiyek e. Ji ber ku di şerê me yê hebûnê de heq, hiqûq, edalet hemû li aliyê me ne. Me divê mafên xwe baş binasin. Li welatên ku tê de mahkeme û qanûn hene, doza van mafan bikin. Zanibin ku mafên ku di Danezana gerdûnî de hatine îlan kirin ji qanûnên dewletan re serdest in. Zanîn kirin e, karin e û di dawiyê de serketin e. Lewra, bi hinceta 40 saliya îlana wê û 200 saliya Danezana mafên mirov û welatî ya Şoreşa fransiz Enstîtuya kurdî, bi arîkariya Federasyona navneteweyî ya mafên mirov, Weqfa Fransa-Azadî ya Stî Danielle Mitterrand û ya Bazara Muşterek a Ewropa vê bel¬geya girîng pêşkêşî xwendevanên kurd dike. Kendal Nezan Têbinî: Spasiyên taybetî ji bo hevkarên Enstîtuyê yên hêja Rojên Barnas û Reşo Zîlan ku wergerandina kurmancî ya Danezanê seranser xwendine û bi pêşneyarên xwe edilandine. Hevkarên dinên Enstîtûyê, Bextiyar Emîn, Huner Salim, Ahmedê Mela, Ferhad Pîrbal, Xanî û Amced Şakelî jî wergerandina soranî ya Danezanê û pêsgotina wê pêk anîne, spasên germîn ji bo xebata wan a giranbiha. |