Dersim Raporu

Dersim raporu

İzzeddin Çalışlar

İletişim

Kurtuluş Savaşa komutanlarından Orgeneral İzzettin Çalışlar'ın kitaplığından çıkan, yazarı  ve yayım tarihi tam olarak bilinmeyen ancak "gizli", "kişiye özel" ve "kayıt altında" sadece 100 adet basılan Dersim Raporu, Türkiye tarihinin karanlık noktalarından birisi olan Cumhuriyet'in Dersim politikaları hakkında etraflı bir bilgi sunuyor.

Osmanlı'dan itibaren sorunlu bir bölge olarak görülen Dersim'de yaşanan ayaklanmaları, bunlara karşı girişilen askerî harekâtları, hükümet tarafından alınan önlemleri ve o günlerden raporun yazıldığı tarihe kadar konuyla ilgili olarak hazırlanan raporların hemen hepsini bir araya getiren kitap yakın tarihe ışık tutuyor.

Dersim'de ve civarında yaşayan aşiretlerin ve üyelerinin ayrıntılı bir içeriğini sunan rapor, "eşkıyayla mücadele" adı altında aslında o günlerden günümüze uzanan bir zihniyeti de ortaya koyuyor: Zorunlu göçten köyleri yakmaya, aşiretleri uçaklarla bombalamaktan adli, kültürel ve ekonomik tedbirlere uzanan; "Türk olduklarını unutan"(!) bölge insanına Türklüklerinin yeniden hatırlatılmasına dayanan yıkıcı, kıyıcı, ulus-devlet inşasına yönelik bir zihniyeti...

Dersim'e yönelik çeşitli tarihlerde yapılmış harekâtların askerî planlarını da barındıran bu rapor, dönemin Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak'ın "Dersimli okşanmakla kazanılmaz" ifadeleri düşünüldüğünde, bölgede onyıllardır akan kanın kökenlerini anlamak isteyenler için de önemli bir kaynak.

Dersim raporunda şu hususlar mutalâa ve tetkik edilmiştir

Birinci kısım

1 - Dersimi tanıtmak:
A - Dersimin coğrafi vaziyeti
B - Dersimin yolları ve suları
C - Dersimin nüfus vaziyeti
D - Dersimin ırkî vaziyeti
E - Dersimin iktisadi ve zirai vaziyeti
F - Dersimin idari vaziyeti
G - Dersimin mali vaziyeti
H- Dersimin nafıa vaziyeti
İ - Dersimin maarif vaziyeti
J - Dersimin sıhhi vaziyeti
K - Dersimin askerlik vaziyeti
L - Dersimdeki aşiretler

İkinci kısım

2 — Dersimin asayiş vaziyeti:
A - Dersimin asayişsizlik tarihçesi
B - Dersimin islahı esasları ve safhaları

SUNUŞ

Yazarı belli olmayan Dersim başlıklı bu kitap, İstiklal Savaşı kumandanlarından olan dedem Org. İzzettin Çalışlar'ın kitaplığından bana intikal etti. Tarihi kesin belli olmamakla birlikte, 1933 yılının son çeyreği ya da 1934'ün ilk aylarında yayımlandığı anlaşılıyor. İçişleri Bakanlığı'na bağlı Jandarma Umum Kumandanlığı'nca, III. Şube, I. Kısım tarafından, 55.058 sayısıyla, gizli ve zata mahsus olarak, kayıt altında yüz adet basıldığı kapağında belirtilmiş. Yayımlandığı dönemde, dedem 2. Ordu Kumandanı olduğundan, bir nüshası da ona verilmiş.

Tam metni yazıldıktan yaklaşık 76 yıl sonra ilk kez yayımlanan raporun öne çıkan özelliği, Dersim'de yaşanan ayaklanmaları 19. yüzyıldan itibaren ele alarak, 1930'lu yıllara kadar hükümet tarafından alınan önlemleri ve eksik kaldığı düşünülen unsurları da ifade ediyor olması. Konuyla ilgili yazılmış raporların ve araştırma verilerinin ayrıntılı olarak kapsama dahil edilmiş olması da, yakın tarihin bu döneminin askerî yetkililerce nasıl değerlendirildiğini gösteriyor.

Kitabın içeriği, Türkiye'deki Kürt kökenlileri de yakından ilgilendiriyor. Farklı dönemlerde yaşanan tedip uygulamalarıyla, çoğunlukla Batı Anadolu'ya göçen aşiretler hakkındaki ayrıntılı dökümler, köken araştırmalarına katkıda bulunabilecek veriler barındırıyor.

Dedemden kalan tarihi belgelerle ilgili önceki yayınlarda olduğu gibi, bu kitap da ilk baskısında aslının aynı ve sadeleştirme yapılmadan yayımlanıyor. Basım hazırlığında, metin sayısal ortama aktarılırken sadece temel yazım hatalarıyla, takibi zorlaştıran noktalama eksiklerine müdahale edildi. Bu bağlamda yer adları ve yazım farklılıkları da korundu. Bu nedenle, okurun bu kitabı editör katkısıyla yayına hazırlanmış bir eser olarak değil, yakın tarihe dair bir belge olarak değerlendirmesi gerekir.

Benzer içerikli bir kitap, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı tarafından 1972 yılında yayımlandı. Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) adını taşıyan o kitapta değinilen konular arasında, bu kitabın hazırlanmasına sebep olduğu anlaşılan ve son bölümde ayrıntılı raporu sunulan tedip hareketi bulunmuyor. Bu bakımdan Dersim adlı bu kitabın/raporun ilgili literatürü tamamlayıcı bir işlevi de var.

Kitabın özgün halinde, cilt içine paftalar halinde eklenmiş, geçmiş dönemlere ait tedip harekâtlarını açıklayan sekiz kroki bulunuyor. Bu krokilerden biri bulunamadığından, yayın bu yönden eksik kaldı. Eksik olan 1. krokinin Dersim'deki aşiretlerin yerleşimin gösteren genel bir çizim olduğu metinden anlaşılıyor. Okur bu eksiği, ayrıntılı coğrafi anlatımı izleyerek tamamlayabilir. Kitabın sonundaki yer adları dizini de özgün belgede olmamasına rağmen, işlevselliği gözönünde bulundurularak eklendi.

İzzeddin Çalışlar

Dersim'in coğrafi vaziyeti

Dersim'in coğrafi vaziyetini izah etmeden evvel bu isim ve şumulû [kapsamı] üzerinde durmak faydalı görüldü. Der¬sim, bugünün telakkilerine göre, vasi [geniş] bir sahayı ifade eden bir isimdir. Halbuki bir asır evvel, Dersim ismi mün¬hasıran Dersimanlı isimli bir aşiretin muhtelif kabilelerine yurt olan ve Kalan, Kutu dereleriyle boğaz ve dar boğazdan geçen ve Plümer'den gelen suyun teşkil ettikleri vadilerden mürekkep, ziraata elverişli arazisi olmayan serapa [bir uçtan bir uca] kayalık bir mıntıkaya izafe olunuyordu. Bu mıntıka şimalden Kuziçan ve cenuptan Plümer'den gelen su ile mah¬duttur. Filhakika [esasen] Dersim'in ilk sakinleri bu mıntı¬kada en sarp ve inleri çok derin derelerin içinde yaşamışlar¬dır. Bunların ahfadı [torunları] bugün bile aynı mıntıkalarda aynı iptidai [ilkel] hayat içinde bulunmaktadır.
Dersim adına gelince, bu adın menşei [kaynağı] hakkın¬da şimdiye kadar sarih [açık] bir malûmata tesadüf edilme¬di. Yalnız Dersimanlı aşiretine izafeten verilmiş olduğu hak¬kında bir rivayet vardır. Henüz hudut ve şumulû tespit edil¬meyen bu aşiret, filhakika ilk yerleştiği mıntıkaya kendi adı-...

İzzeddin Çalışlar

Dersim raporu

İletişim

İletişim yayınları 1447
Tarih Dizisi 57
Dersim Raporu
Yayına Hazırlayan
İzzeddin Çalışlar

© 2010 İletişim yayıncılık A. Ş.

1. Baskı 2010, İstanbul
2. Baskı 2010, İstanbul
Edıtör: Kıvanç Koçak
Kapak: Suat Aysu
Kapaktaki harita: "1926 Koç Uşağı tedibi, 3. safha,
30.10.1926-30.11.1926 vaziyeti"ni gösteren kroki
Uygulama: Hüsnü Abbas
Düzelti: Oben Uçke
Dizin: Özgür Yıldız
Baskı ve cilt: Sena Ofset
Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkapı 34010 Istanbul Tel: 212.613 03 21

İletişim yayınları
Binbirdirek meydanı sokak
Iletişim Han No. 7
Cağaloğlu / 34122 İstanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 / Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr / web: www.iletisim.com.tr

ISBN-13: 978-975-05-0737-3