Di sala 1934an de, ez li Mûsilê mamosteyê matematîkê yê 'Edadiyê bûm. Dr. Mecîd Hidurî, hevalê min ê gelek hêja û bi qîmet, ku pişt re dev ji Iraqê berda û çû Eme-rîkayê, wc çaxê di dibistana me de mamosteyê sosyolojiyê bu. Em herdu jî endamê Komeleya Zanistî ya Mûsilê bûn. Wî kitêbek bi navê El-Meseletu’l-Sûriye (Meselcyên Sùriyc) nivîsandibû û wekî diyarî nusxayek wê ya çapkirî jî ji min re ÿandibû. Dema ku min li ki-têbê nêrî, min dît ku mesela Sûrivê û ya Feyselê Yekem, gelek li me-sela Şêx Mebmûd ù ya Kurdistanê diçin. Ez jî, ji bo ku kesekî gelek nêzîkê Şêx Mebmûd û karbidestên Ingilîzan ên derûdora Şêx Mebmûd bûm, min bê wê çaxê ji bo bîranînên xwe gelek tişt ba xwe notgirtibûn û nivîsandibûn. Ji bervê, min fikra nivîsandina ...
Refîq Hilmî, di sala 1898an de li Kerkûkê hatiye dinê. Piştî xwendina xwe ya li Silêmanî û Bexdayê, ji bo xwendina xwe ya di Akademiya Eskerî û Zanîn-geha Bilind a Teknîkî de diçe Stenbolê. Di esnayê Şerê Cîhanê yê Yekem de xwendina xwe temam dike û beriya Tevgera Şêx Mehmûd dest pê bike, vedigere Silêmaniyê û li wir rawêjkariya Şêx Mehmûd dike. Ew yek ji wan şahidê herî nêzîk ê Tevgera Şêx Mehmûd e.
Refîq Hilmî, dîrokzan, nivîsar û siyasetmedarekî bi nav û deng ê Başûrê Kurdis-tanê ye. Ew di sala 1938an de Partiya Hêwa dadimezrîne û dibe sekokê wê. Wî gelek kitêb di derbarê dîrok û zimanê Kurdî de nivîsandine.
Refîq Hilmî, di serdema hukumdariya Şêx Mehmûd de, di rojnameya Rojî Kurdistan û rojnameya berdevkê hukumeta Şêx Mehmûd, Bangî Kurdistanê de kar kiriye û di van herdu rojnameyan de nivîsandiye.
Refîq Hilmî, rexnegirekî edebiyatê yê herî naskirî yê Başûrê Kurdistanê ye. Wekî li jorê hat gotin, damezrênerê Partîya Hêwa (1938) ya veşartî ye (illégal). Ev partî pêşî li Kerkûkê tê organîze kirin û pişt re belavî ciyên din ên Başûrê Kurdistanê dibe. Kesên rewşenbîr û karmendên Kurdistanê yên wî wextî di vê partiyê de cih girtine. Ev partî xwediyê programeke neteweyî ya daxwaza serxwebûniya Kurdistana Iraqê bûye. Piraniya endamên wê xwediyê bîr û baweriya çep bûne.
Partiya Hêwa, bi Komeleya Jêkafê (Komeleya Jiyanneweyî Kurdistan) ya di bin serokatiya Ebdurrehman Zebîhî de hatiye damezrandin, pêwendî danîye. Wê ji bo alîkarî û amadebûna di demazirandina Jêkafê (1942) de, wezîfe daye du endamên xwe yên herî hêja yên zabitên ji artêşa Iraqê, Mistefa Xoşnaw û Mîr Hac Ehmed.
Refîq Hilmî, di gelek karên resmî yên dewleta Iraqê de jî xebitiye. Bi kar û barên perwerdeyê yê li Silêmaniyê re mijûl bûye. Di sala 1954011 de, bûye alîkarvanê waliyê Bexdayê. Di sala igsgan de jî bûye ataşeyê kulturî yê Iraqê li Enqereyê. Refîq Hilmî di sala 1960 de çû ye ser dilovaniya xwe.
Çend berhemên ji aliyê mamoste Refîq Hilmî ve hatine nivîsandin ev in: 1- Kurd Le Seretayî Mêjûwewe Ta Ku 1920. 2- Şiîra Kurdî û Edebiyat, Cild: I,1941 3- Şiîra Kurdî û Edebiyat, Cild: II, 1956. 4- Dîroka Kurdistanê. 5- Yaddaşt û Şoreşa Şêx Mehmûd, 6 cild, Weşanên Lîs, 2010
Naverok
Pêşgotina Kurmancîya Wê, Ziya Avci / 11
Cılda Yekan / Beşa Yekan Destpêk / 17 1 - Şerê Cîhanê Yê Yekem / 19 2 - Piştî Sekinandina Şer Rewşa Dewleta Osmanî / 20 3 - Mustefa Kemal (Atatürk) / 22 Wezareta Damad Ferit Paşa û Mustefa Kemal / 25 4 - Şerîf Paşa / 27 5 - Rewşa Kurdan / 27 6 - Mustefa Kemal / 28 7 - Mesela Kurd û Kurdistanê/ 8 - Îttîhad û Terakkî / 31 9 - Piştî Şerê Cîhanê yê Yekem Kurdistana Başûr/31 10 - Jiyana Şêx Mehmûd / 34
11 - Fitneya Mûsilê / 37 12 - Vegera Şêx Mehmûd ya Silêmaniyê / 39 13 - Şerê Cîhanê yê Yekem û Şêx Mehmûd / 41 14 - Hatina Major Noël li Silêmaniyê / 46 15 - Hukumdarê Kurdistanê / 47 16 - Şêx Mehmûd û Konferansa Aştiyê / 49 17 - Dema Hukumdartıya Şêx Mehmûd a Yekê û Rewşa Silêmaniyê / 50 18 - Sefera Major Noël û Fayîq Tapo ya Tirkiyê / 52 19 - Piştî Çûna Noël Rewşa Silêmaniyê / 55 20 - Şêx Mehmûd û Kesên Derûdora Wî Çi Dikirin / 58
21 - Bi Kapitan Bill re Sefera Min ya Koyeyê / 60 22 - Jarbûna Nifûza Şêx Mehmûd Di Nav Eşîretan de / 64 23 - Şêx Emînê Sindulanî / 65
Cilda Yekan / Beşa Duduyan 24 - Ji Bo Şikandina Nifûza Şêx Mehmûd Wêneyek din ji Kirinên Ingilzan / 72 25 - Destpêka Şoreşa Şêx Mehmûd / 73 26 - Bi Bill re Çûna Min ya Rewandizê / 75 27 - Şoreşa Şêx Mehmûd ya Yekem û Netîceyên Wê / 76 Guftûgoya Şeva Nîvê Şevê bi Şêx Mehmûd û Simko re / 78 Di Derbarê Tirkan de Guftûgoyên Nehênî Yên Şêx Mehmûd û Simko bi Min re / 82 Teyarê Emîn Efendiyê Mesref, Şêx Mehmûd / 83 Yekîtiya Kurd û Tirkan û Dîwanxaneya Şêx Mehmûd / 83 28- Di Dema Şerê Derbendê de Bûyerên Rewandizê / 89 Di Esnayê Şoreşê de Şaşiyên Şêx Mehmûd / 93 Piştî Çûna Bill ya Hewlêrê, Ez û Rewandiz / 94 29- Girtina Min li Rewandizê û Şandina Min ya Zindana Koyeyê / 96 30- Bendîxaneya Koyeyê / 98
31- Ez û Siddîq Efendiyê Hindî / 100 32- Ebdullah Axayê Hacî Teyar Axayê Hewîzî / 105 33- Berdana Min ji Zindanê / 107 34- Dadgeha Şêx Mehmûd ya li Bexdayê û Şandina Wî li Andamarê / 108 35- Leşkerên Yunanî Êrîş Dibin Ser Erdê Tirkan / 112 36- Li Yunanîstanê Ketina Wezareta Venezelos / 115 Netîceya Hewildanên Bekir Samî û Lihevhatina bi Fransa û Îtalyayê re /120 37- Behsa Meseleya Kurd li Stenbolê / 121 Wefata Şêx Mehmûd / 124 38- Mustefa Kemal û Kurd / 125 39- Hinek Sebebên Taybetî yên Serkeftina Mustefa Kemal / 128
Cilda Duduyan / Beşa Yekan 40- Cara Duduyan Şerê Tirkan û Yunaniyan û Serkeftina Tirkan / 134 41- Piştî Şandina Şêx Mehmûd Ya Hindistanê Rewşa Kurdistana Iraqê / 137 42- Şoreşa Kurdên Iraqê Li Amêdiyê û Aqreyê / 138 43- Hatina Ozdemir Paşa Li Rewandizê / 141 44- Rojên Bi Tewfîq Wehbî re / 145 45- Em û Major Soane / 146 46- Seyîd Tahayê Şemizdînî û Mesela Kurd / 150 47- Di Neserkeftina Mesela Kurd de, Kurd Bi Xwe Mesul in / 152 Vegera Mustefa Paşayê Yemulkî Ya Ji Stenbol Li Silêmaniyê / 154 48- Iraq Di Bin “îşgal”ê de / 154 49- Bi Kurtî Mesela Şoreşên Kurd û ‘Ereban Li Iraqê (1919-1922) / 158 Muctehîdên Şî’iyan û Komeleyên Siyasî / 161 50- Hemdî Begê Baban / 168
51- Netîceya Şoreşa Mustefa Kemal / 173 52- Tirk û Wilayeta Musilê û Komeleya Me û Hemdî Begê Baban / 174
Beşa Çaran / Beşa Duduyan A Cılda Duduyan Destpêk / 181 Civîna Me ya- li Mala ‘Ezmî Begê Baban / 181 53- Hatina Hemdî Beg ya Silêmaniyê / 184 54- Komeleya Serxwebûnî Ya Kurdistanê / 187 55- Şerê Kurd û Ingilîzan li Derbendê Ranyeyê / 188 Kongreya Ingilîzan Li Qahîreyê û Behsa Meseleya Kurd û Ereban / 189 56- Neticeya Komeleya Serxwebûnî / 191 57- Telgrafek Ji Kerkûkê / 193 Ez li Kerkûkê Bûm Mamosteyê Dibistana Zaferê / 195 58- Rojnameya Necm / 197 59- Ez Ber Bi Şaşiyê ve Çûbûm / 201 60- Avêtina Min Ji Wezîfeyê / 202
61- Rûpelek ji Şoreşa Erebên Iraqê / 205 62- Dezgehên Ingilîzan ên Siyasî li Iraqê / 209 63- Encamê Şoreşa Iraqê... û Mesela Kurd / 214 Feysel li Sûriyê / 217 64- Emir Feysel Kirin Melikê Sûriyê / 220 65- Tirk Di Kongreyan de Çawan Biserketin / 224 Civîna Londrayê û Mesela Kurd / 225 Mesela Kurd û Ermeniyan / 226
Beşa Pêncan / Beşa Sisiyan A Cilda Duduyan Ricaya ji bo Rastkirineke Biçûk / 231 Wezareta Yekan a Seyîd ‘Ebdurrehmanê Neqîb û Mesela Kurd / 232 Nameyên di Navbera Hukumeta Iraqê û Mendubê Samî de û Behsa Mesela Kurd / 238 66- Pêmana Iraq û Brîtanyayê / 247 Meclîsa Damezrêner Çawan Hat Berhevkirin / 428 Pêman Çawan Bicih Bû / 249 Kongreya Aştiyê û Mesela Kurd / 250 Ingilîz û ‘Ereb / 252 67- Faaliyetên Musefa Kemal û Kurd / 255 68- Cem’iyetî Kurdistan / 258 Mustefa Paşa û îsmaîl Axayê Şikakî / 262 Mesela Mûsilê û Hukumeta Şêx Mehmûd a Cara Duduyan / 264 Berê Vegera Şêx Mehmûd Rewşa Silêmaniyê / 267 Hilkêşana Ala Kurdistanê / 270 69- Rewşa Meclîsa Millî / 271 70- Vegera Şêx Mehmûd li Silêmaniyê / 272 Îstîraheta Şêx Mehmûd û Damezrandina Heyeta Reîsan (Meclîsa Wuzera) / 275 Îstîraheta Hukumdar Xelas Bû / 276 Şêx Mehmûd Li Bexdayê Xwe Li Hemberî Melik Feysel û Mendûbê Samî Çawan Nîşan Dabû / 277
Beşa Şeşan / Beşa Çaran a Cilda Duduyan Pêşgotin / 283 71- Wezareta Silêmaniyê ya Perwerde û Hîndekariyê / 284 72- Dersdana Li Dibistanan / 285 Tirk Çawan Hatin Rewandizê / 288 Hatina Ozdemir Ya Rewandizê / 293 Şêx Mehmûd Çawan Hat Xapandin / 296 Hatina Simko ya Silêmaniyê / 301 Helwestên Ozdemir û Kirinên Wî yên li Rewandizê / 307 Ozdemir û Bajarê Silêmaniyê / 310 Vegera Şêx Mehmûd Ya Silêmaniyê û Ozdemir / 316 Siyaseta Ozdemir a li Hemberî Kurdan / 318 Hewlên Terefdarên Ozdemir li Gel Şêx Mehmûd / 322 Civîna Silêmaniyê û Biryara li Ser Şertên Ozdemir / 324
Cilda Sisiyan / Mesela Mûsilê û Kurd / 330 Çûna Min ya Enqereyê / 347 Bajarê Urmiyeyê / 355 Çûna ji Urmiyeyê û Şerefxane / 358 Ji Şerefxaneyê Çûna Şîsterê / 339 Tebrîz / 363 Stenbol / 369 Bajarê Culfayê / 371 Tiflîs / 373 Batûm / 377 Bajarê Îzmîtê / 383 Enqere / 383 Vegera Min ji Enqereyê li Silêmaniyê / 394 Edene /397 Entab / 403 Urfa / 405 Diyarbekir / 406 Bedlîs / 411 Xelat (Exlat) / 412 Bajarê Wanê / 413
Jêrenot / 421
Diyarîye ji ruhê Kurdekî ku heta mirinê ji bo Kurdan jiya; Ji ruhê mirê ku negihişt armanca xwe, Celadet Ali Bedirxan re! PÊŞGOTINA KURMANCÎYA WÊ
Ev kitcba di destê we de, bîranînên mamoste Refîq Hilmî yên dema yekê û duduyan a hukûmdartiya Şêx Mehmûdê nemir e. Mamoste Refiq Hilinî di van herdu demên hukûmdartiya Şêx Mehmûd de kesekî herî nêzîk ê li derûdora Şêx Mehmûd bûye. Ji ber vê vekê, em dikarin bêjin ku şahîdê hemî bûyer û pêwendiyên di navbera Şêx Mehmûd û Ingilîzan, Şêx Mehmûd û Tirkan, terefdarên Tirkan ên li başûrê Kurdistanê, Şêx Mehmûd û Simko de ye.
Di van bîranînan de gelek bûyerên balkêj û girîng hene. Piştî heştê salan, yanî nêzîkî sedsalek, dema ku mirov îro jî li bûyerên başûrê Kurdistanê diqewimin, ew merheleya ku ew tê re derbas dibin û têkiliyan dinêre, mirov dikare bêje, tarîx dixwaze cardin tekerrûr bike. Lêbelê, di ciyê eşîrct û malbatên wê çaxê de, yên ku serweriya tevgerê dikirin, niha parti û grubên siyasî hene, qasî ku dixuye civata Kurd pêş ve çûye û wasiteyên têkojînê jî guherîne, lê, cardin ew dekûdolab û fendên wê çaxê li hemberî gelê Kurd hatine gerandin, îro jî dixwazin bên dubare kirin. Em hêvîdar in ku dê tarîx tekerrûr neke û ji xalên esasî yên bûne sebebê neserkeftina tevgera Şêx Mehmûd wek ders bên wergirtin û bibin guhar bikevin guhê me.
Qasî mirov ji nota di dawiya cilda sisiyan ya ji aliyê keça mamoste Refit] Hilmî, Dr. Pakîze Refiq Hilmî ve hâtiye nivîsandin derdixe, bîranînên Refiq Hilmî li vir naqedin. Ew dibêje ku : Wek tê ditin piști vê (dest bi deftereke din kiriye û Yadașt bi vî awayî bi nîvî nehiștiye. Çunki di sala 1952ê zayînî de dest bi vê defterê kiriye, yanî pêne sal beri wefata xwe. Ji ber vê nakeve aqilê mirov ku pênc salan vê rêza han a netemarnkirî bi vî awayi nivçe hiştibe. Ji rêzên piștî vê yen ji aliyê Pakîze Refiq Hilmî ve hatine nivîsandin, mirov derdixe ku defterek an çend defterên din li ba keçeke din a Refiq Hilmî mane û heta niha nehatine weşandin. Ez hêvîdar im ku qismên mayî yen vê berhema hêja, ji alîyê kes û nasên mamoste Refiq Hilmî ve bên weşandin û em xwendewan û nemaze dîroknasên Kurdistanê bikarin jê îstîfade werbigrin.
Di vê cilda sisiyan a ji aliyê keça mamoste Refiq Hilmî ve hati weşandin de, çend mijar hene ku tekrar in. Ji ber vê min nexwest ez wan careke din dubare bikim. Wekî nimûne, hatina Şêx Mehmûd ya Bexdayê û ya Simko li Silêmaniyê. Amadekirina kurmanciya van bîranînan perçeyek ji projet a xebata ku min dixwest ez bimeşînim û ger mecal hebe ez niha jî dixwazim berdewam bikini, bû. Yanî weşandina kurmanciya bîranînên wan kesên ku di dema Şêx Mehmûdê nemir de xwedî rol û şahidên bûyerên wê serdemê bûn. Ez hêvîdar im ku wext û mecal hebe ez yên din jî bigihînim destê xwendevanên kurmancîaxêv.
Ez dixwazim li vir bi kurtî jî be, çend gotin li ser çapa wê ya Tirkî ya duduyan a di sala 1995an û meha tîrmehê de, ji aliyê “Nûjen Yayincilik” ve hatiye weșandin bêjim. Navê wergêr tune, lê pêşgotina wê ji aliyê M. Kalman ve hatiye nivîsandin. Ez nizanim ka gelo wergêr jî ewe yan na.
Di wergerê de gelek şaşî hene. Gelek nav şaş hatine nivîsandin. Ji bilî van, xala herî girîng ji serî heta binî bi dehan ciyan bi ser hevokan re gav daye. Ew wernegerandine. Li gor baweriya min ev tiştekî gelek şaş e. Dema mirov bixwaze berhema camêrekî, ew jî karekî wekî bîranînan wergerîne, tu mafê mirov tune ku mirov bi ser hevokan re gav bide û ew wernegerîne. Em bêjin mirov hinek hevok newergerandin, ku nekirina wê şaş e, qet nabe mirov îşareta dewama wê heye datîne dawiya hevokê, ku kesên xwendavan bizanin, belê li vir hevokek hebûye lê ew nehatiye wergerandin. Di wergera Tirkî de tiștek wiha nayê dîtin.
Şaşiya duduyan, mamoste Refîq Hilmî van bîranînên xwe ji ruhê Mîr Celadet Alî Bedirxan re diyari kiriye, ew gotinên ku ew atfê ruhê wî dike, di destpêka kitebê de ne. Wî, wekî ku di destpêka kitêbê de jî tê dîtin wiha gotiye: "Diyarî ye ji ruhê Kurdeki ku heta mirinê ji ho Kurdan jiya; Ji ruhê mirê ku negihîșt armanca xwe, Celadet Ali Bedirxan re!"
Mixabin wergerê kitêbê, van rêzan dabelandiye û kes nizane ka çi lê kirive. Belê, ji hemî șehîdên Kurdistanê re rêz û siyaneta me heye, lê nabe ku ew kesê xwediyê kitêbê bi xwe kitêba xwe ji ruhê wî re diyari kiribe, ji bini ve bê rakirin û navê kesekî/keseke din bê nivîsandin. Heri zêde mirov dikare wergera xwe ji ruhê kesê mirov bixwaze re diyari' bike. Ji ber vê, ez Kurmanciya vê bîraninê, ji bo pêncîsalîya koça dawî ya mamoste Refîq Hilmî, diyariyê ruhê wî dikim. Ez li ser navê xwe gelek spasdar im ku bi saya wi camêrî û têkoşerê dilsoz, ez gelek tişt ji van bîranînan hîn bûm. Bila ciyê te buhușt be, Mamoste Refîq Hilmî! Ez dixwazim li vir spasê hemî awa alîkariyên kevnehevalê xwe Zinarê Xamo bikim, bila mala wî sed cari ava be.
Bi hêviya ku ev berhema hêja yê mamoste Refîq Hilmî kêrî xwendevanên kurmancîaxêv bê û em dersên mezin ji van çand rûpelên dîroka xwe wergirin.
Ziya Avci
Destpêk
Di sala 1934an de, ez li Mûsilê mamosteyê matematîkê yê 'Edadiyê bûm. Dr. Mecîd Hidurî, hevalê min ê gelek hêja û bi qîmet, ku pişt re dev ji Iraqê berda û çû Eme-rîkayê, wc çaxê di dibistana me de mamosteyê sosyolojiyê bu. Em herdu jî endamê Komeleya Zanistî ya Mûsilê bûn. Wî kitêbek bi navê El-Meseletu’l-Sûriye (Meselcyên Sùriyc) nivîsandibû û wekî diyarî nusxayek wê ya çapkirî jî ji min re ÿandibû. Dema ku min li ki-têbê nêrî, min dît ku mesela Sûrivê û ya Feyselê Yekem, gelek li me-sela Şêx Mebmûd ù ya Kurdistanê diçin. Ez jî, ji bo ku kesekî gelek nêzîkê Şêx Mebmûd û karbidestên Ingilîzan ên derûdora Şêx Mebmûd bûm, min bê wê çaxê ji bo bîranînên xwe gelek tişt ba xwe notgirtibûn û nivîsandibûn. Ji bervê, min fikra nivîsandina mesela Şêx Mebmûd û Kurdistana Iraqê kir serê xwe. Lê bat xuyakirin ku pêwîstiya min bi gelek tiÿtan heye. Yanî wekî çend kitêbên tavbetî ên li ser mesela Kurdî û lêkolînên kûr ên di derbarê mesele û serpêha-tiyên Kurdan de yên bi zimanên biyanî batine nivîsandin. Dostên min û birayên min ên Kurd di vî warî de destê xwe dirêjê min kirin, qet tu texsîratî nekirin, kêm û zêde gelek alîkariya min kirin. Hinek ...
Refîq Hilmî
Yadaşt, Başûrê Kurdistanê û Şoreşa Şêx Mehmûd
Lîs
Weșanên Lîs Lêkolînên Kurdewar: 97 / 6 Pırtukxaneya Eslîxan Yıldırım: 2 Yadaşt - Başûrê Kurdistanê û Şoreşa Şêx Mehmûd Refîq Hilmî Kurmanciya wê: Ziya Avci
