İmparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yapısı

İmparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yapısı

Emre Kongar

Cem

İmparatorluktan Günümüze Türkiyenin Toplumsal Yapısı, dünü ve bugünü tutarlı bir bilimsel model çerçevesinde açıklayan, yarına ışık tutan bir çalışma olduğu kadar, Türkiye hakkındaki en önemli yapısal istatistikleri de içeren bir temel başvurma yapıtıdır. Bugünkü toplumsal yapımızı biçimlendiren temel öğeler olarak kullanılan kavramlar, ideoloji, sınıfsal gelişme ve dış dünyadır. Osmanlı toplum yapısı, Atatürk İhtilali, Kemalist ideoloji, kapitalizmin gelişmesi, ordunun sımfsal ilişkileri, dış dünyanın ekonomik ve siyasal denetimi, ekonomik büyümenin nitelikleri, işçi sınıfının ortaya çıkışı ve özellikleri, kentleşme olgusu, değişen ailenin yapısı ve bunlar gibi daha pek çok konu, tutarlı bir model çerçevesinde ele alınmış ve Türk toplumsal yapısı içinde yerli yerine oturtulmuştur. Bugünkü toplumsal yapımızı biçimlendiren olgu ve olayların (kimileri ilk kez hesaplanan) rakamlara dayalı incelemeleri de bu çalışmanın önemli bir kısmını oluşturmaktadır.

İçindekiler

Birinci Kesim. Türkiye’de Toplumsal Yapının Temelleri / 17

Bölüm I. Osmanlı Birikimi / 19
1. Tarihsel Özet / 20
2. Yapısal Özet / 31
3. Batılılaşma / 43
4. Özet ve Sonuçlar / 51

Bölüm II. Bağımsızlık Savaşı / 61
1. Önderin Doğuşu / 62
2. Önderin Eylemi / 69
3. Yeni Devletin Kuruluşu / 81
4. Özet ve Sonuçlar / 99

Bölüm III. Atatürk Devrimleri / 105
1. Kemalist İdeolojinin Yapısı / 106
2. Siyasal, Hukuksal ve Kültürel Devrimler / 109
3. Bir İdeolojinin Biçimlenmesi: Atatürkçülük / 117
4. Özet ve Sonuçlar / 125

İkinci Kesim. Türkiye’de Değişmenin Araçları Olarak Yapısal Öğeler / 129

Bölüm IV. Siyaset / 131
1. Türk Siyasal Yaşamının Çözümlenmesinde Bir Anahtar: «Devletçi-Seçkinci» lere Karşı «Gelenekçi-Liberal»ler / 132
2. Osmanlılarda Siyaset / 134
3. Cumhuriyetin İlk Yıllarında Siyaset / 140
4. Serbest Fırka Denemesi: «Devletçi-Seçkinci»ler Tarafından Yapılan Bir Güdümleme / 145
5. Çok Partili Dönem / 151
6. 27 Mayıs: «Devletçi-Seçkinci» Bir Eylem / 164
7. Türk Siyasal Yaşamında Şiddet Eylemlerinin Gelişmesi / 181
8. Türk Siyasal Yaşamında Yeni Bir Dönem: 1973 Seçimleri ve Sonrası / 195
9. Özet ve Sonuçlar / 210

Bölüm V. Ekonomi / 221
1. Osmanlı İmparatorluğu / 222
2. 1950 Yılına Değin İzlenen Ekonomik Uygulama ve Ekonomik Koşullar / 233
3. 1950 Yılından Sonra İzlenen Ekonomi Siyaseti / 246
4. 1960 dan Sonraki Ekonomik Siyaseti: Planlı Dönem / 252
5. Kalkınma Planlarının Değerlendirilmesi ve Türk Ekonomisinin Genel Durumu / 263
6. Özet ve Sonuçlar / 276

Üçüncü Kesim. Dış Öğelerin Etkileri / 285

Bölüm VI. Dış Dünya / 287
1. Dış Dünya ve Osmanlı İmparatorluğu / 288
2. Dış Dünya ve Bağımsızlık Savaşı / 290
3. Ulusal Bağımsızlığı Tanıtma Uğraşı / 296
4. Türkiye Batı Dünyasında / 306
5 Kıbrıs: 1964 den Sonra Türk Dış Siyasetinin Belirleyicisi / 313
6. Dış Dünya ile Ekonomik İlişkiler / 319
7. Özet ve Sonuçlar / 336

Dördüncü Kesim. Türkiye’de Toplumsal Yapının Değişmenin Görünümleri / 341

Bölüm VII. Nüfus / 343
1. Toplumsal Değişmenin Bir Göstergesi Olarak Nüfus / 344
2. Nüfus ve Nüfus Artışı / 345
3. Nüfusun Bileşimi / 348
4. Çalışan Nüfus / 351
5. Okur - Yazarlık ve Eğitim / 359
6. Özet ve Sonuçlar / 362

Bölüm VIII. Kentleşme / 365
1. Kentleşmenin Genel Nitelikleri / 367
2. Türkiye’de Kentleşmenin Özel Nitelikleri / 374
3. Gecekondu Olgusu / 395
4. Özet ve Sonuçlar / 395

Bölüm IX. Aîle / 399
1. Değişen Aile / 401
2. Kırsal Aile / 404
3. Gecekondu Ailesi / 407
4. Kentsel Aile / 409
5. Aile Planlaması / 412
6. Özet ve Sonuçlar / 414

Beşinci Kesim. Türkiye’de Toplumsal Yapının ve Değişmenin Değerlendirilmesi / 417

Bölüm X Sonuç / 419
1. Kapitalizmin Genel Gelişme Çizgisi / 420
2. Tarımda Kapitalist Gelişmeler / 426
3. Sanayide Kapitalist Gelişmeler / 428
4. Türkiye’deki Kapitalist Sınıfların Kökenleri ve Yapısı / 432
5. İşçi Sınıfının Gelişmesi / 436
6. Toplumsal Sınıfların Göstergesi Olarak Gelir Dağılımı / 445
7. Türkiye’deki Sınıflı Toplumun Kendine Özgü Nitelikleri / 453
8. Türk Toplumsal Değişme Sürecinde Asker ve Sivil Bürokrasinin Yeri / 458
9. Türk Toplumsal Değişmesinin Kavramsallaştırılması / 467
10. Özet ve Sonuçlar / 484

Zamandizin (Kronoloji) / 495

Yararlanılan Kaynaklar / 543

Ad Dizini / 569

Konu Dizini / 577

GİRİŞ

Bu yapıt ile, çok uzun zamandan beri sürdürdüğüm araştırma ve incelemelerimin ürününü görmenin sevinci değil, tedirginliği içindeyim. Bilimsel bir kuşkuculuk ile gerçekleştirmeye çalıştığım bu inceleme, yayınlanmadan önce benim egemenliğim altındaydı. Oysa, şimdi yayınlanıyor ve ben onun denetimine giriyorum.

Üniversite sıralarında okuduğum ekonomi ve siyasal bilim ile, üniversite sonrası eğitimde öğrendiğim toplumbilim (sosyoloji) bana hiç bir katkıda bulunmamışsa bile, «Türkiye’nin Toplumsal Yapısı» gibi bir konunun, yanlışsız ve eksiksiz bir biçimde okuyucuya sunulma olanağının son derece kısıtlı olduğunu göstermiştir.

Bu yapıtta, her üç bilim dalında öğrendiklerimi de Türk toplumuna uygulamaya çalıştım. Elde ettiğim bulguları tutarlı bir model çerçevesinde geliştirmek için çaba harcadım. Amacım, bilimsel kurallarla, Türkiye’nin toplumsal gerçekleri arasında bir uyuşma sağlamaktı. Böylece Türkiye için geçerli bir model geliştirerek anlamlı bir bireşime ulaşmayı umuyordum. Elde ettiğim sonuç, ancak bir «öneri» ya da «taslak» niteliği taşıyan bir«deneme» oldu.

Bu «deneme»de geliştirmeye çalıştığım model, üç temel değişken üzerine kuruludur. Birinci değişken tarihsel süreçleri, çevre koşullannı ve öteki ülkelerle olan ilişkileri de kapsayan biçimde dış dünya’dır. İkinci değişken, Türklerin ve Osmanlıların tarih içindeki devlet anlayışlarını, geleneklerini, göreneklerini kapsayan, batıcılığı ve Atatürkçülüğü de içeren ideoloji öğesidir. Üçüncü temel değişken ise, çeşitli süreçlerin sonucu olarak smıflaşma’dır.

Modelin işleyişi tarihsel açıdan ve bu üç değişken arasındaki etkileşimler çerçevesinde ele alınmıştır. Değişkenler arasındaki etkileşim, sürekli olarak uyumlu ve tekdüze bir nitelik taşımaz. Genellikle karşıtların etkisi ve tepkisi biçiminde oluşur.

Türk toplumsal değişme süreci, son derece kendine özgü niteliklere sahiptir. Özellikle Batı’dan bütünüyle ayrıdır. Avrupa’daki değişme ve gelişmelerin tam tersi bir süreç çerçeçevesinde oluşmuştur. İncelemelerim sırasında yalnızca bir model geliştirmeye değil, değişme sürecini ileriye dönük bir biçimde de ortaya koymaya çalıştım. Her temel öğenin görüntülerini incelerken, gelecek için ipuçları da aradım. Fakat bugüne değin oluşan değişmeleri açıklamak için geliştirdiğim model, ileriye dönük irdelemeler için, temel değişkenlerin ağırlığı açısından, yeniden gözden geçirilmelidir. Yapıtta uzun uzun açıklamaya çalıştığım oluşumlar sonucu modelin ideoloji değişkeni, göreli olarak önemini yitirirken sınıflaşma öğesi de göreli olarak etkisini arttırmaktadır. Örneğin, Cumhuriyetin kuruluş yıllarında, Osmanlı toplum yapısının özel niteliklerinden dolayı ideoloji, sınıflaşmayı önemli ölçüde etkilemiştir. Oysa, 1980’lere giderken, bunun tam tersi olmakta, sınıflaşma değişkeni, ideoloji öğesini biçimlendirmektedir.

Bu yapıtta, Türkçeyi büyük bir özenle kullanmaya çalıştım, Amacım, çalışmamı, Arapçanın ağdalı ve Batı dillerinin özentili sözcüklerinden arınmış duru bir dille okuyucuya sunmaktı. Bu amacı ne ölçüde gerçekleştirebildiğimi bilmiyorum. Ancak, «Türkiye’nin Toplumsal Yapısı» gibi bir konunun temiz ve açık bir Türkçe ile yazılmasının bir görev olduğu bilincindeyim. Bu görevi yerine getiremediysem, bunun nedeni hiç kuşkusuz Türkçenin yetersizliği değil, benim yeteneksizliğimdir.
Çalışmamı on bölüm içinde düzenledim. Her bir bölümde, geliştirmek için çaba harcadığım model bakımından önemli gördüğüm konuları inceledim. Ayrıca, temel yaklaşımımı belirlemek için, bölümlerden değişik bir sınıflama da kullandım ve yapıtı beş ana kesime ayırdım. Bu kesimler, dikkatli bir okuyucunun da gözünden kaçmayacağı gibi, bölümleri, modelimdeki kuramsal ilkelere göre yerleştirme çabasının bir sonucudur.

Burada bir uyarı notu koymalıyım: Bilindiği gibi her toplum, her an değişmektedir. Bu nedenle toplumsal yapı ile toplumsal değişme birbirinden ayrılamaz. Bu çalışmada da, toplumsal yapı ile toplumsal değişme birlikte ele alınmıştır. Çünkü bunlardan yalnız birini inceleyerek ötekini bir yana bırakmak, toplumsal gerçeğe ve dolayısıyla bilimsel yaklaşıma aykırıdır.

Son söz olarak, bu «deneme» ile, Türkiye için en doğru yargıları sunmak gibi bir sav taşımadığımı da belirtmeliyim. Ulaşmaya çalıştığım amaç, tutarlı bir model geliştirebilmekti. Türkiye’nin toplumsal yapısı ve değişmesi konusundaki tartışmalara küçük de olsa bir katkıda bulunabilirsem kendimi mutlu sayacağım. Ayrıca bir başka umudum, sunduğum geniş kapsamlı (ve kimileri ilk kez yapılan hesaplamalara dayanan) bilgi, rakam ve tarihler yoluyla, okuyucu için temel bir başvurma kaynağı ortaya koyabilmiş olmaktır.

Emre Kongar

İmparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yapısı

Cem

Cem Yayınevi
Kültür Dizisi
İmparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yapısı
Yapısal Öğeler Dış Öğelerin Etkileri Yapı ve
Değişmenin Görünümleri Değerlendirme
Emre Kongar

Dizgi - Tertip: İlke Mat. Koli. Şti.
Baskı: Er-Tu Mat.
Cilt Yedigün Mücellithanesi.

İstanbul, 1976

Türk toplumsal değişme sürecine katkıda
bulunma şansına sahip olabilmiş iki felsefe öğretmeninin,
annem Mesude Kongar ile babam İhsan Kongar’ın anısına