Atatürk Milliyetçiliği
Baskın Oran
Bilgi Yayınevi
"Sayın Baskın Oran'ın Atatürk Milliyetçiliği (Resmi İdeoloji Dışı Bir inceleme) başlıklı ilginç kitabını dikkatle okudum... Atatürk'ün kişiliği ve yaptıkları hiçbir ölçüye sığmayan abartılmış övgülerle ya da ona karşı yöneltilmiş haksız yergilerle değil, gerçekler ve yanılgılarla birlikte objektif irdeleme yanlısı bir düşünce üzerine kurulmuştur. Şimdiye değin Türkiye'de Atatürk üzerine objektiflik doğrultusunda yazılmış, belki de ilk kitaptır bu."
Cumhuriyet, 10.7.1988
Hıfzı Veldet Velidedeoğlu
Baskın Oran, 1945'te İzmir'de doğdu. Saint Joseph ve İzmir Atatürk Lisesinden sonra Siyasal Bilgiler Fakültesini bitirdi. SBF'de Uluslararası İlişkiler asistanı olarak 1974'te doktorasını tamamladı. 1982 Kasımında YÖK uygulamasıyla görevine son verildi. Ankara idare Mahkemesi kararıyla görevine döndü, ancak i de 1402 Sayılı Yasasıyla işten uzaklaștırıldı. Baskın Oran'ın' yayımlanan öteki kitapları da șunlar: Azgelişmiş Ülke Milliyetçiliği Kara Afrika Modeli (1977),
Türk - Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu (1986), Kenan Evren'in Yazılmamış Anıları (1989), Son Defteri 1990).
İçindekiler
Önsöz / 13
İkinci Basım için / 15
Giriş
Milliyetçilik ve Türkiye
I — Milliyetçilik Kavramı ve Tarihsel Gelişimi / 17
Milliyetçilik Kavramı / 19
Batı Avrupa'da Milliyetçilik / 22
Orta ve Doğu Avrupa'da Nitelik ve İşlev Değiştirmesi / 24
Milliyetçiliğin Avrupa'da Nitelik ve İşlev Değiştirmesi / 25
Diyalektiğin Sonucu: Azgelişmiş Ülke Milliyetçiliği / 26
II — Atatürk Milliyetçiliğini Etkileyen ve Hazırlayan Öğeler / 29
A — Atatürk Milliyetçiliğinin İçinde Doğduğu Uluslararası Ortam / 30
B — Atatürk Milliyetçiliğini Hazırlayan Fikir ve Eylem Ortamı / 38
Yeni Osmanlılar / 38
Jön Türkler / 41
Zincirin Tamamlanışı: Ziya Gökalp / 54
Birinci Bölüm
Atatürk Milliyetçiliği İdeolojisinin Kaynakları
I — Anadolu Toplumu ve Milliyetçilik: Toplum Açısından İdeoloji / 59
A — Kurtuluş Savaşı Döneminde Anadolu'nun Durumu / 59
Ekonomik Durum / 59
Çok Cepheli Bir Savaş / 61
Dinsel İdeolojinin Başatlığı / 64
B — Kurtuluş Savaşı Döneminde Anadolu Toplumunun Yapısı / 65
1 — Köylü ve Milliyetçilik / 65
2 — Eşraf ve Milliyetçilik / 72
II — Aydınlar ve Milliyetçilik: Seçkinler Açısından İdeoloji / 75
Küçük Burjuva Üzerine / 76
Azgelişmiş Ülkelerde Aydın / 78
Azgelişmiş Ülke Aydını Ve Türkiye Boyutu / 84
III — M. Kemal Atatürk ve Milliyetçilik: İdeolojinin Oluşumunda Önder Boyutu / 88
A — Kurtuluş Savaşı Önder Kadrosunun Zayıflığı / 89
B — Mustafa Kemal Atatürk'ün Nitelikleri / 91
1 — Önderin Kişisel Nitelikleri / 91
2 — Önderin Yapısal Nitelikleri / 97
Bürokrat Aydın Olarak Mustafa Kemal Atatürk / 98
Bir . Küçük Burjuva Olarak Mustafa Kemal Atatürk / 100
İkinci Bölüm
Atatürk Milliyetçiliğinin İşlevleri
Birinci İşlev: Bağımsızlık
I — Bağımsızlıkla Çatışan Çözüm Yolları / 106
II — Bağımsız Devlet Temasının (Milliyetçiliğin) Ortaya Çıkış Süreci / 111
A — Milliyetçi Duygunun Oluşması: İlk Direnmeler ve «Cemiyetler» Dönemi / 111
B — Milliyetçi İdeolojinin Belirmesi: Gerçek Milliyetçilik Hareketi / 114
III — Bağımsızlık Döneminin Çözümlemesi / 116
A — Milliyetçi İdeolojinin Yaklaşımı: Çoğulculuk / 116
Genel Açıdan / 117
Etnik Bünye Açısından / 122
İdeolojik Açıdan / 125
Rakip Önderler Açısından / 132
B — Milliyetçi İdeolojinin Meşruluk Temelleri: Ulus Egemenliği ve Halkçılık / 133
Ulus Egemenliği / 133
Kurtuluş Savaşında Halkçılık / 135
IV — Kurtuluş Savaşının Niteliği Sorunu / 139
A — Kurtuluş Savaşının İçedönük Niteliği / 139
B — Kurtuluş Savaşının Dışadönük Nitelikleri / 141
1 — Üçüncü Dünyacılık mı, Batıcılık mı? / 141
2 — Kurtuluş Savaşı ve «Antiemperyalizm» / 146
3 — Kurtuluş Savaşının Sınırları Sorunu / 150
Türk Sağının Tezi / 152
Misakımilli'nin Niteliği / 153
Atatürk Milliyetçiliği Yayılmacı mıdır? / 156
İkinci İşlev:
«Muasır Medeniyet»e Erişmek (Batılılaşma)
Milliyetçi İdeolojinin Batılılaşmaya Yaklaşımı / 163
Yukarıdan Devrimcilik ve Karşı-Çoğulculuk / 168
Sosyopolitik Alanda Batılılaşma / 171
I — Eski Düzenin Yıkılması ve Yeni Siyasi Düzen: Ulusal Devletin Kurulması / 172
A — Ulusal Devletin Siyasal Çerçevesi Olarak
Cumhuriyetçilik / 172
B — Ulusal Devletin Temel Siyasi İlkesi Olarak Laiklik / 173
C — «Ebedi Şef» Rejiminin Kurulması / 178
II — Yeni Toplumsal Düzenin Kurulması: Ulusun Oluşturulması / 181
A — Toplumsal Birimin Yeniden Tanımlanması: Ümmetten Ulusa Geçiş / 181
1 — Toplumun Eski Temelini Yıkmak Olarak Lâiklik / 181
2 —- Ulusun Yeni Tanımının Öğeleri: Ulusal Dil ve Ulusal Tarih / 183
B — Türdeş Toplumun Kurulması Sorunu / 190
1 — Kurtuluş Savaşı Sonrasında Etnik Bütünlük (Kürt) Sorunu / 191
Anadolu'da Etnik Durum / 191
Şeyh Sait Ayaklanması ve Çözümlemesi / 195
Sorunun Çözümünde Milliyetçi İdeoloji ve Silahı: Ordu / 201
2 — Kurtuluş Savaşı Sonrasında Sınıfsal Bütünlük Sorunu / 206
«Baskı ve Çatışma» ile «Birlik ve Uyum» Tezleri / 206
Serbest Fırka Olayı: Sosyopolitik Batılılaşmanın Bilançosu / 210
Sosyoekonomik Alanda Batılılaşma / 215
I — Ekonomik Yönü: Devletçilik / 220
A — «Milli Tüccar»ın Desteklenmesi / 220
1920'lerde Yabancı Sermaye Konusu / 220
Desteklemenin Yöntemi: Devlet Korumacılığı / 225
B — 1930'lar Devletçiliği ve Milliyetçilik / 227
II — Sosyal Yönü: Halkçılık / 231
III — Sosyoekonomik Batılılaşmanın Bilançosu / 234
Devletçilik Üzerine / 234
Halkçılık Üzerine / 236
Sosyokültürel Alanda Batılılaşma: Devrimcilik / 238
Atatürk'te Batılılaşmanın Bir Değerlendirilmesi / 244
Üçüncü İşlev:
Kimlik Sorununu Çözmek
«Özgün ve Üstün Kimlik» Savı: Tarih ve Dil Tezleri / 254
«Batı ile Özdeşlik» Savı / 257
Sonuç / 281
Kaynakça / 279
ÖNSÖZ
Bu incelemeyi, SBF’de asistan iken 1980 sonunda bitirdim ve 81’de doçentlik tezi olarak sundum.
Herhalde çok yetersiz kalmış olmalıyım ki, jürinin 3-0 oyuyla reddedildi. Sağlık olsun. İlk reddedilen doçentlik tezi benimki değildi. Ama iki şey bana koydu:
Birincisi, jüri üyelerinden biri, eleştirmek için raporuna tezimden öyle bağlamdışı pasajlar almış, aldığı tümcenin üstünü ve altını o biçim kesip atmıştı ki, eğer o rapor o dönemde bir askeri savcının eline geçmiş olsaydı, doçent olayım derken mahkûm olacaktık.
İkincisi, tezi daha önceden okuyup da beğenmiş olan bir başka jüri üyesi, verdiği oyu şöyle savunma yoluna gitmişti: «Ama, ben olumlu oy vermiş olsaydım bile 2-1 gene kalacaktın.»
Her ikisi de kendi kürsümden olan bu meslektaşlara o dönemde duyduklarımı bugün unuttum gitti. Çünkü, nihayet, kendini koruma içgüdüsü diye bir şeye sahiptiler ve ayrıca da o dönemde daha nelere tanık olacaktık.
«Bu da Geçer Ya Hu.» Pek sevdiğim bu eski deyiş, ben bu satırları yazarken, 80’lik dostum ressam ve hattat Şefik Bursalı'nın armağanı olan talik yazıyla duvardan bakıyor. 12 Eylül de geçti. İlk başta Türkiye İş Bankası’nın Atatürk’ün 100. Doğum Yıldönümü için ısmarlamış olduğu (ve okuyunca basmaktan vazgeçtiği) bu incelemenin bunca yıldır gerçekleştiremediğim yayını, 12 Eylül yasaklarının birer birer «delindiği» 1988 başına, Atatürk’ün 50. Ölüm Yıldönümüne kısmet oldu. Ama, aradan tam yedi yıl geçmişti. Orijinal biçimiyle yayımlanabilir miydi? Bu kadar zamanda çıkan kitaplar yeni bulgular, bilgiler ve yorumlar getirmemiş miydi?
Her şer de bir hayır varmış. 12 Eylül rejimi dilinden bir an düşürmediği Atatürk konusunda o kadar laf-u güzaf etti ve buna koşut olarak Atatürk konusunda bilimsel yapıt ortaya koyabilecek olanları o denli yıldırdı ki, başta 100. yıl yayın furyası olmak üzere, elinizdeki kitabın bulgu ve yorumlarını yadsıyacak bir yapıt çıkmadı bu dönemde. Bu da benim züğürt tesellim.
Ama, kitabı baştan sona okuduğumda, «Sonuç»taki iki noktanın zaman aşındırmasına uğradığını gördüm. Daha doğrusu 12 Eylül aşındırmasına.
Birincisi, 1987 sonunda artık Ortak Pazar'a (AT) karşı çıkmanın anlamı kalmamıştı. Çünkü 12 Eylülün ekonomi politikası Türkiye’yi uluslararası kapitalizme, dönüşü zor gözüken bir biçimde, alabildiğine açmıştı. Bunun davasının olması, en azından şu anda, çok güçtü. Türk aydını, hiç olmazsa demokrasi standardı yükselir diye AT’ye karşı çıkmayacak bir duruma getirilmişti. Orada birkaç sözcük çıkararak tümceyi yeniden kurdum.
İkinci olarak, Türkiye’de ümmetçi-şeriatçı akımın bu adlarla ortaya çıkamadağını, «milliyetçilik» kılıfına bürünerek çıktığını yazmışım 1980’de. Bugün, 12 Eylül sayesinde bu da değişmişti. Artık Türkiye’de dinci akım özgün adı ve biçimiyle ortaya çıkabilecek hale gelmişti. 1980’lerin sonunda Atatürk milliyetçiliğinin direkt antitezi durumuna, gelen «Türk-İslam Sentezinin yaratıcısı askeri darbe üzerine üç kısa paragraf eklemenin dışında, buraya dokunmadım. Okur, zinciri kendi kafasının içinde kolayca tamamlardı. Hatta, sevinecek bir husus bile buldum: 12 Eylül darbesi, her ne kadar işçi ve aydın kesimine sol düşünceyi haram etmişse de, hiç olmazsa sağcı kesime düşünce ve eylem özgürlüğü getirmişti. Bu da bir şeydi. Fakat 12 Eylülcülerin «Atatürkçü» sayılmaları, işte o biraz zor gözüküyordu. O niyetle yazmamıştım tabii ama, elinizdeki kitap sanki bunu göstermek için yazılmış gibi oldu, Atatürk’ün 50. Ölüm Yıldönümünde öyle oturdu.
12 Eylüllerin kalıcı olacağını uman ve sananlara armağan olsun!
Onbirevler 146, Oran Şehri, Ankara
Baskın Oran
Giriş
Milliyetçilik ve Türkiye
I) Milliyetçilik Kavramı ve Tarihsel GelişimiTürkiye zor dönemlere girdikçe gündeme daha sık gelen bir kavram var: Atatürk milliyetçiliği. Gün geçmiyor ki, ordumuz başta olmak üzere aydınlarımız, memleketin içinde bulunduğu durumdan kurtulması için Atatürk milliyetçiliğine dönülmesini istemesinler. Ancak bu yapılırsa, düzlüğe çıkılacağına ilişkin demeçler vermesinler.
Peki, 'Atatürk milliyetçiliği nedir? Ondan ne zaman ayrıldık? Dönersek yaraya merhem olur mu?
Şimdiye dek bu sorulara sağlıklı yanıt aranmamış ve bulunmamış olmasının nedenleri olsa gerek. Bunu, Atatürk düşmanlarının etkisine bağlamak kolaycılık olacak. Bu nedenler üzerinde daha titizlikle durulmalı.
Birincisi, bu kavramı oluşturan sözcüklerin ilki bir tabu: aydınların tabusu. Atatürk hakkında şimdiye kadar Türkiye’de yüzlerce ve yüzlerce cilt kitap yazıldı. Bunların arasında, onu nesnel eleştiri gözlüğüyle inceleyenlerin sayısı bir elin parmak sayısını aşmaz. Çünkü tabular, onu tabu edenler tarafından bilimsel olarak incelenemez. Yürekler heyecandan o denli çarpar ki, beyin işleyemez. Bir insanı baştan tabu kabul ederseniz, onun düşüncelerini, eylemlerini incelerken «eşsiz insan» türünden övgüler sıralamaktan öteye geçemezsiniz. Bu da Atatürk’ü inceleyip ondan yararlanmak için oldukça yetersiz.
Atatürk’ü tabu kabul etmenin zararı bu kadarla kalsa, gene iyi. «Kimi insanların başka söyleyecek sözü yok demek ki» der, geçersiniz. Fakat ülkenin genelinde «Atam! Sen kalk da ben yatanı!» havası egemen olunca ...
Baskın Oran
Atatürk Milliyetçiliği
Bilgi
Bilgi Yayınevi
Bilgi Dizisi: 62 / 3
Atatürk Milliyetçiliği
Resmi İdeoloji Dışı Bir İnceleme
Baskın Oran
Birinci Basım 1988
İkinci Basım
Mayıs 1990
Kapak Düzeni; Fahri Karagozoğlu
Bilgi Yayınevi
Meşrutiyet Cad. 46/A
Tel : 131 81 22 - 131 16 65 - 134 12 71
Telefax : 131 77 58
Yenişehir - Ankara
Bilgi Dağıtım
Babıâli Cad. 19/2
Tel : 522 52 01 - 526 70 97
Telefax : 52741 19
Cağaloğlu - İstanbul
Aslımlar
Ofset - tipo matbaacılık
Tel: 229 40 75 - ankara
ISBN 975-494- 163-7
90. 06. Y. 0105. 0233
