Şerif Paşa, Bir Kürt Diplomatının Fırtınalı Yılları
Rohat Alakom
Avesta
Süleymaniyeli ve imparatorluk içinde önemli görevlerde bulunan bir aileden gelen Şerif Paşa, bundan tam 100 yıl önce, 1898'de Osmanlı elçisi olarak Stockholm'de görev yapmaya başlar. Karizmatik bir kişiliğe sahip olan Paşa, Stockholm elitiyle sıcak ilişkiler kurar, II. Abdulhamit'e karşı muhalefet saflarına katılarak elçilik görevinden ayrılır, ikinci Meşrutiyet'in ilanından sonra Paris'e yerleşir. "Meşrutiyet" gazetesini çıkartır, İttihatçılarla ihtilafa düşer, onlara karşı mücadele eder. Kürt ülkesinin teslim alındığı yıllarda uluslararası platformlarda Kürtleri temsilen diplomatik birtakım faaliyetlerde bulunur. Uzun yıllardır aynı kentte, Stockholm'de yaşayan, yakın Kürt tarihi üzerine araştırmalarıyla tanınan Rohat Alakom, bu kitabında Şerif Paşa'nm izini sürüyor; Stockholm'de kaldığı mekanlardan Paris'te uğradığı suikaste, Kürdistan Teali Cemiyeti temsilciliğinden Monte Carlo'daki yaşamına, Mahabad Kürt Cumhuriyeti'yle ilgili çabalarından ölümüne kadar olan süreçte birçok konuyu açıklığa kavuşturuyor, özellikle resmi tarih yazıcılarının görmezlikten geldiği ya da çarpıttığı yanlarını, Paşa'nın "Kürt misyonu"nu aydınlatıyor.
Rohat Alakom - 1955 yılında Kars'ın Kağızman İlçesinde doğdu. İlk ve ortaöğrenimini burada tamamladı. 1973 yılında İstanbul'da bir yıl Gazetecilik Enstitüsü'nde öğrenim gördü. Daha sonra Ankara'ya yerleşti, Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Eğitimde Psikolojik Hizmetler Bölümünü bitirdi. Yükseköğrenimini bitirdikten sonra yurtdışına çıktı ve Isveçe yerlești. Değişik gazete ve dergilerde yazıları yayımlanan Rohat Alakom'un şimdiye kadar onun üzerinde kitabı yayınlanmıștir.
İçindekiler
Giriş / 7
Bölüm I Şerif Paşa'nın İlk Yılları (1865-1898) / 15 Şerif Paşa'nın hayranlık duyduğu bir şahsiyet: Kavalalı M. Ali Paşa / 20
Bölüm II Stockholm Yılları / 25 Stockholm'deki anti-Abdülhamit buluşma / 34 Şerif Paşa'nın Stockholm'den ayrılması / 37 Şerif Paşe'nın eşi Emine Hanım'ın Stockholm yaşamı / 39 Gustav Noring ve Şerif Paşa / 43
Bölüm III Şerif Paşa'nın Paris'teki Muhalefet Yılları / 49 Meşrutiyet gazetesinin yarattığı yankı / 57 Şerif Paşa ve İttihat ve Terakki'nin geleceği / 62 Şerif Paşa'ya yönelik komplolar / 63 1914-Paris'te akan kan / 67 Şerif Paşa'ya cephe alan üçlü: S. Nazif, R. Nur, A. Rıza Bey / 70 Şerif Paşa'nın anlaşmazlığa düştüğü Mevlanzade Rıfat kimdir / 75
Bölüm IV Monte Carlo Yılları (1914-1918) / 81
Bölüm V Şerif Paşa'nın Kürt Misyonu (1918-1920) / 87 Şerif Paşa'nın kimlik arayışları / 89 Şerif Paşa Kürt saflarına geçiyor / 91 Kürt Delegasyonunun oluşumu / 94 Şerif Paşa'nın diplomatik girişimleri / 96 Şerif Paşa'nın kopardığı büyük fırtına / 99 Kürdistan Teali Cemiyeti'nin dağılması ve Şerif Paşa / 102 Kürdistan'da bir 'Türk Noeli" / 104
Bölüm VI Şerif Paşa'nın Son Yılları (1920-1951) / 109
Bibliyografya / 119
Belgeler /123
Albüm / 153
GİRİŞ
General Şerif Paşa: Bir Kürt Diplomatının Fırtınalı Yılları adlı bu çalışmanın birinci baskısı 1995 yılında İsveç’in başkenti Stockholm’de yapıldı. Kitabın gözden geçirilen bu ikinci basımı sayesinde Türkiye’deki okurlar Şerif Paşa’yı daha yakından tanıma olanağına kavuşuyor, özellikle Şerif Paşa’nın 1898-1908 yıllarında İsveç’in başkenti Stockholm’de geçirdiği yaşamını ele alan kesit, değişik dergi ve gazetelerde Kürtçe olarak ayrı bir yazı halinde yayımlandı. Şerif Paşa’nın atalarının Güney Kürdistan’dan gelmiş olmaları nedeniyle, bu yöreden gelen okuyucu kitlesinin kitaba olan ilgisi daha büyük oldu. Bilindiği gibi Şerif Paşa, bundan tam yüzyıl önce 1898 yılında İsveç’e Osmanlı elçisi olarak atanmıştı.
II. Abdülhamit yönetimine karşı muhalefetin yükseldiği bir sırada ilk kez sesini duyuran Şerif Paşa (1865-1951) daha Stockholm’de Osmanlı elçisi olduğu yıllarda bu muhalefete katılır. 1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinden sonra Paris’e yerleşen Şerif Paşa, bu kez tüm muhalefet güçlerini despotça susturmaya çalışan ittihatçılarla amansız bir mücadeleye girişir, ittihatçılar kendisini yıpratmak için tüm yolları denerler. Sonunda Şerif Paşa’yı ortadan kaldırmanın planlarını yaşama geçirirler. Kendisine yönelik olarak 1914 yılında Paris’te başarısız bir suikast girişiminde bulunulur. Kürt sorununun 1918-1920 yılları arasında ilk kez uluslararası boyutlarda tartışıldığı bir dönemde, Kürt temsilcisi olarak kendisinden sık sık söz edilen, fırtınalar koparan ve sürekli şimşekleri üzerine çeken Şerif Paşa’nın yaşamı çok ilginç bir görünüm sergiler.
Ittihat ve Terakki iktidarının kötülüklerini sürekli dile getiren Şerif Paşa, muhalefet anlayışı için kendine şu özdeyişi temel edinir: “Hakkı tenvir ukul için haktır” (Gerçeği aydınlatmak akıllılar için haktır). Diğer yandan bu sözlerle, aydınların bir toplumda oynayabilecekleri role göndermede bulunur.1 Osmanlı İmparatorluğu’nu sonunda yıkıma götüren ittihatçı şeflere karşı, “Mücadele, daima mücadele” şiarıyla hareket eden Şerif Paşa uzun yıllar kendi çizgisinde yürür.
Bu kitabın temel amacı Şerif Paşa ve dönemini okuyucuya tanıtmaktır. Bazı kaynaklarda zaman zaman: “Mehmed Şerif Paşa”, “Sait Paşazade Şerif Bey”, “General Şerif Paşa”, “Kürt Şerif Paşa”, “Meşhur Şerif Paşa”, “Beau Cherif Pacha” ve “Eski Osmanlı Stockholm Elçisi” diye anılan Şerif Paşa, özellikle 1908-1920 yılları arasında sürekli kendisinden söz ettirir ve karizmatik bir şahsiyet haline gelir. Hem kişisel yaşamı, hem de siyasi yaşamı oldukça renkli olan Şerif Paşa hakkında şimdiye kadar bilinenler hep sınırlı ve eksik olmuştur.
Dönemi inceleyen ve değişik belgeleri yayımlayan Kürt çevreleri yapıtlarında zaman zaman Şerif Paşa’ya dikkatleri çekerek, yaşamı ve mücadelesi üzerine yararlı açıklamalarda bulunurlar. Ama kaynaklarda birer gönderme halinde kalan tüm bu açıklamalar, kanımca Şerif Paşa’yı tam olarak tanımamıza yetmiyor. Dönemi inceliyen Haşan Yıldız,2 Naci Kutlay,3 İsmail Göldaş,4 Mehmed Bayrak5 gibi Kürt kökenli araştırmacıların başka konuları ama aynı zaman kesitini ele alan çalışmalarında Şerif Paşa’ya değinilmekte, kişiliği ve mücadelesi üzerinde yararlı ve düşündürücü bazı açıklayıcı notlar ve yorumlar yer almaktadır.
Prof. Tarık Zafer Tunaya,6 Prof. Sina Akşin,7 Prof. Mim Kemal Öke,8 Prof M. Lazarev9 ve Chris Kutschera10 gibi Kürt olmayan yabancı bazı bilim adamlarının kaleme aldıkları farklı araştırma ve incelemelerde Şerif Paşa’ya ilişkin bazı açıklamalar ve yorumlara rastlamaktayız. Şerif Paşa konusunda ilk bilgileri bize sunan Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler adlı kapsamlı çalışmasında bu konuda yararlı bazı açıklamalarda bulunur. Tarık Zafer Tunaya’nın Şerif Paşa konusunda derlediği notlar ve bilgiler son derece önemlidir. Diğer yandan Ingiliz, Fransız ve Osmanlı devlet arşivlerinde Şerif Paşa konusunda bazı değerlendirmeler ve belgeler yer almaktadır. Diplomatik yazışmalarda kendisinden sık sık söz edilmektedir. Bunlardan büyük bir kesimi özellikle Şerif Paşa’nın ittihatçılara yönelik olarak geliştirdiği muhalefet yılları olan 1909-1918 ve Kürt Misyonu’nu üstlendiği 1918-1920 yıllarında kaleme alınmış belgelerdir, örneğin îngilizlerin İsviçre’de bulunan istihbaratçısı Binbaşı Vivian’ın 1920 yılında Şerif Paşa konusunda hazırladığı raporda ayrıntılı bazı bilgiler yer almaktadır.11
Sadece Şerif Paşa’yı ve yaşamını konu edinen bir araştırma veya bir inceleme bildiğimiz kadarıyla henüz kaleme almmış değildir. Şerif Paşa konusunda yalnız Suriye’de çıkan bir dergide Kürtçe olarak yayımlanan üç sayfalık bir yazıya rastlayabildik. Yazıda yararlı bazı biyografik bilgiler yer almasına rağmen, yanlış bazı notların bulunduğunu da belirtmek gerekir. Ama Şerif Paşa konusunu ele alan ilk yazılardan birisi olduğu için yazının ayrı bir önemi bulunmaktadır.12 Taner Timur’un Şerif Paşa’nın Paris’te yayımladığı Meşrutiyet Gazetesi üzerine kaleme aldığı Bir İttihatçı Düşma-nı-Şerif Paşa ve Meşrutiyet Gazetesi adlı makalesi belki de konuyu ele alan çalışmaların en ciddisidir. Ama Taner Timur’un bu incelemesi, Şerif Paşa’mn Paris’teki yaşamı konusunda daha ayrıntılı bilgiler içermiyor, yazıda sadece Şerif Paşa’nın bazı görüşlerine yer veriliyor. Şerif Paşa’ya ilişkin açıklamalar bir derginin sayfaları gözönüne alınarak, özet olarak sunulmaktadır, örneğin 1914 yılında Şerif Paşa’ya yönelik olarak işlenen ve iki kişinin ölümüyle sonuçlanan olaydan hiç söz edilmiyor. Taner Timur, zaten yazısının başında, “Şerif Paşa’nın biyografisini ayrıntılı bir biçimde bilemiyoruz” şeklinde mütevazı bir açıklamada bulunur.13
Şerif Paşa’nm 1990 yılında Türkiye’de yeniden yayımlanan anılarının oluşturduğu kitapçık, direkt Şerif Paşa’nın kaleme aldığı bir belge olması nedeniyle, kuşkusuz ilk etapta başvurulması gereken kaynakların başında yer almaktadır. Sistematik ve kronolojik bir yöntem ile ele alınmayan bu anılarda, maalesef Şerif Paşa hakkında herşeyi bulamayız. Şerif Paşa konusundaki ansiklopedik bilgilerse kitapta cımbızla çıkartılacak kadar azdır. Şerif Paşa’nın anıları zaten ilk kez 1911 yılında kaleme alınır, böylece 1951 yılında ölen Şerif Paşa’nın tüm yaşamını bu kitapçıkta bulamayız. Anı olmaktan ziyade, bu kitap Şerif Paşa’nın İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne yönelik düşüncelerini ve eleştirilerini içerir.14 Yeni basımına Şerif Paşa ve Muhalefet adlı bir sunuş yazısı ekleyen A. Özalp’in bazı belirlemeleri, Şerif Paşa’yı daha yakından tanımamıza ayrıca katkıda bulunuyor.15 Bir aydın olarak tanınan Şerif Paşa, diğer yandan Türkçe ve Fransızca birkaç kitapçık kaleme almıştır, özellikle Şerif Paşa’nın Paris’te yayımladığı Meşrutiyet gazetesinde yer alan bazı yazılar, Şerif Paşa’nın farklı düşüncelerini öğrenmek açısından önem kazanıyor.
Yararlandığımız kaynakların en önemlilerinden birisi, bu yıllarla ilgili hatıratlardır, özellikle İttihat ve Terakki dönemini yaşamış olan bazı şahsiyetlerin Şerif Paşa konusunda kelleme aldıkları notları sayesinde, Şerif Paşa’yı daha fazla tanıma olanağına kavuşuyoruz. Sırası geldikçe bunlara değinilecektir.
Şerif Paşa konusundaki bu incelemeyi kaleme aldığımızda, yararlandığımız temel kaynakların başında, hiç kuşkusuz İsveç kaynakları gelmektedir. Bazı kütüphaneler, arşiv ve müzelerde değişik araştırmalarda bulunduk. Bu kaynakları titizlikle koruyan kurumların arşivlerinde çok yararlı belgelere rastladık. Yaklaşık olarak tam on yıl gibi uzun bir dönem İsveç’te kalan Şerif Paşa hakkında yayımlanan kaynaklar yanında, Şerif Paşa’nm kaleme aldığı belgelerden bir kesiminin de İsveç arşivlerinde korunduğunu görüyoruz. Şerif Paşa hakkında İstanbul’dan İsveç’e gönderilen diplomatik bazı raporlar, Şerif Paşa’nın bazı mektupları, İsveç medyasında Şerif Paşa’ya ilişkin olarak çıkan yazılar ve İsveç’in farklı kütüphanelerinde bulunan bazı kitapları inceleyerek, Şerif Paşa’nm kişiliğini yakından tanıma olanağına kavuştuk. On yıla yakın İsveç’te bir Osmanlı diplomatı olarak çalışan Şerif Paşa’ya ilişkin bu bilgi ve belgelerden bir kısmı sanırım ilk kez okuyucuya ulaşmaktadır. Şerif Paşa, İsveç’ten ayrıldıktan sonra bir dizi İsveç kaynaklarında kendisinden tekrar söz edilecektir. Şerif Paşa’nın İsveç’in başkenti Stockholm’daki yaşamım bilmeden, sanırım kendisini tam olarak tanımak ve anlamak güçtür.
Şerif Paşa’nın diplomatik planda oynadığı rol kadar, yaşam öyküsü de ilginç bir görünüm sergiler. Renkli ve parlak bir kişiliğe sahip olan Şerif Paşa’nın en büyük özelliği, yurtdışında olanakları ölçüsünde ve kendine göre bir “ordu "oluşturarak, dış güçlerden ziyade, despotizmi kendine bayrak edinen iç güçlere, özellikle 1908 yılından sonra geri bir konuma gelen İttihatçılara karşı mevzilenmiş olmasıdır. 1899-1920 yılları arasında muhalif saflarda yer alır ve mevzilerini terk etmez. Şerif Paşa’nın karşıtları, O’nu fiziken ortadan kaldırmanın yollarını ararken, Şerif Paşa daha modern yöntemlerle, basın, siyasal mücadele ve partileşme yoluyla bu güçlere karşı savaşını sürdürür.
1991 yılında İsveç’te Kürtçe yayımlanan İsveç Kaynaklarında Kürt Motifleri adlı çalışmamı hazırlarken, bu arada Şerif Paşa’nın 1898-1908 yılları arasındaki Stockholm yaşamı konusunda daha detaylı bazı bilgilere rastladım. Şerif Paşa’nın ayrı bir inceleme konusu olabileceğini düşünerek, 1991 yılında basılan bu kitabımda Şerif Paşa’ya yer vermedim16 ve elinizdeki bu çalışmayı kaleme aldım. Şerif Paşa hakkında şimdiye kadar pek az bilinen veya hiç bilinmeyen bazı açıklamaların yer aldığı bu kitabın amacı; Şerif Paşa’nın yaşam öyküsünü aydınlatmaya yöneliktir, biyografik bir çalışmadır diyebiliriz. Şerif Paşa’nın yaşamöyküsü bu çalışmayla noktalanamaz, bu yaşamöyküsünün hâlâ karanlıkta kalan ve araştırılması gereken daha başka yönleri vardır.
Bazı kaynaklarda Şerif Paşa kadar eşi Emine Hanım’ın da önemli bir şahsiyet olduğu ve kendisinden sık sık söz edildiğini görmekteyiz. Elinizdeki incelemede Emine Hanım ve Şerif Paşa’nın aile üyeleri hakkında aydınlatıcı bazı açıklamalar ayrı bir bölüm halinde ele alınmaktadır.
Kitabın sonunda bazı görsel belgeler yer almaktadır. Şerif Paşa, Emine Hanım, çocukları ve aile çevresinden olan bazı şahsiyetlerin resimlerinden oluşan bu aile albümü dışında, ikincil planda kalan bazı şahsiyet ve belgelere de yer verilmektedir. Bu görsel malzemenin önemi ortadadır. Şerif Paşa’nın bazı fotoğrafları hâlâ İsveç müze ve kütüphanelerinde titizlikle korunmaktadır. Böylece kitabın metin ve görsel malzeme kısmı birbirini bütünlüyor. Sanırım bu çalışma vasıtasıyla okuyucu Şerif Paşa’yı yakından tanıma olanağına kavuşacaktır. Dileğim de budur.
1. Şerif Paşa, Bir Muhalifin Hatıraları, İstanbul, 1990, s.17. 2. Hasan Yıldız, Fransız Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul Üçgeninde Kürdistan, Stockholm, 1990, s.31-44, 65-81. Kürt Siyasası ve Modernizm, İstanbul, 1996, S. 36-58. 3 Naci Kutlay, Ittihat-Terakki ve Kürtler, Ankara,1992, s.82-86, 236-240. 4 İsmail Göldaş, Kürdistan Teali Cemiyeti, İstanbul, 1991, ş.155-187. 5 Mehmet Bayrak, Kürdoloji Belgeleri, Ankara, 1994.
6 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler III, İstanbul, 1984,1986, cilt I, s.219-233, cilt II, s.203-229. 7 Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, İstanbul, 1983, s. 534-554. 8 M. Kemal Öke, Belgelerle Türk-lngiliz İlişkilerinde Musul ire Kürdistan Sorunu, Ankara, 1992. 9 M.S. Lazarev, Emperyalizm ve Kürt Sorunu (1917-1923), Ankara, 1993. 10 Chris Kutschera, La mouvement national kurde, Paris, 1979, Cherif Pacha: s. 23-27.
11 Majör Vivian, General Cherif Pasha, 19.4.1920, India Office Records. 12 Bave Goran, Ceneral Şerif Paşa, Pirs, Kovareke Rewşenbîrî, Serbixwe ye, No:1, 1993. 13 Taner Timur, Bir İttihatçı Düşmanı Şerif Paşa ve Meşrutiyet Gazetesi, Tarih ve Toplum, Aralık / 1989. 14 Şerif Paşa, Bir Muhalifin Hatıraları, İstanbul, 1990. 15 A. Özalp, Şerif Paşa ve Muhalefeti (Şerif Paşa'nın kaleme aldığı Bir Muhalifin Hatıraları adlı kitap için yazılan önsöz). 16 Rohat Alakom, di Çavkanîyen Swedi de Motivên Kurdi, Stockholm, 1991.
Rohat Alakom
Şerif Paşa Bir Kürt Diplomatının Fırtınalı Yılları
Avesta
Avesta Avesta - İnceleme: 40 / 8 Şerif Paşa Bir Kürt Diplomatının Fırtınalı Yılları 1865-1951 Rohat Alakom
Editör: Abdullah Keskin Kapak Tasarımı: Ahmet Naci Fırat Tashih ve Mizanpaj: Avesta Birinci Baskı: 1995, Stockholm İkinci Baskı: 1998, İstanbul Baskı: Gülen Ofset
