Belge ve tanıklarıyla Dersim Direnişleri

Belge ve tanıklarıyla Dersim Direnişleri

M. Kalman

Nûjen

M. Kemal: Mesuliyeti üzerime alıyorum, vuracağız Dersim'i
Celal Bayar 1938'de Başbakanlığa getirilir. Atatürk'le Dcrsim'e giderek Pertekteki köprünün açılışını yaparlar. O sıralarda bazı karakollara baskınlar devam etmektedir.
Atatürk benim yüzüme baktı. "Ne olacak?" dedi. Anlıyorum, orda emniyet tesis edilecek. Ne olursa olsun bana hitapedecekler. Hükümet reisi benim. "Anlıyorum efendim bana hitap edişinizin manasını "dedim. Atatürk, "Mesuliyetini üzerime alıyorum, vuracağız Dersim'i" dedi ve vurduk. (Tercüman Gazetesi 17-Eyliil 19H6)

İ. İnönü: Dersim'i temizledik
1937'de Başbakan olan İsmet İnönü Seyit Rıza'nın idamından sonra şöyle diyor;
"Dersim meselesini ortadan kaldırdık, son verdik. Dersim müşkilesinden kurtulduk. Dersim'i her türlü askeri hareketlerle temizledik"

İçindekiler

Önsöz
l. Bölüm: Dersimlilerin Özgeçmişi / 13
Dersim Adı Nereden Geliyor?
Dersimlilerin Kimliği

II.Bölüm: Bölgedeki İşgaller / 45
Milattan Önceki Yıllar
Çemişgezek-Pertek-Sağma

III. Bölüm: Tanzimat Sonrası Askeri Harekatları / 60
Derviş Paşa Harekatı
Rus Savaşı Sonrası
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Dersim
Hamidiye Alayları
Mutasarrıf Arifin Raporu
Celal Bey'in Raporu
Neşet Paşa Harekatı

IV. Bölüm: Jön Türk İktidarı Dönemindeki Direnişler / 92
Türk Burjuvazisi İktidarda
1908 Dersim Harekatı
1909 Dersim Harekatı
1911-1912 Harekatı
I. Dünya Savaşı'nda Dersim
Kürt Hükümeti Kuruluyor
Dersimlilerin Ermeni Katliamlarındaki Tavrı
Dünya Savaşı Sonrası

V. Bölüm: Kemaıistlere Karşı Örgütlenme ve Mücadele / 117
Koçgiri Direnişi
Şeyh Sait Ayaklanmasında Dersim

VI. Bölüm: Raporlar / 125
Maliye Müfettişi Hamdi'nin Raporu
Ali Cemal'in Raporu

VII. Bölüm: Yeni Dönemin Son Hazırlıkları / 132
1926 Koçuşağı Direnişi
Genel Müfettişlik
Genel Müfettiş İbrahim Tali'nin Raporu
Ağrı Bağımsızlık Mücadelesinde Dersim
1930 Pülümür Tedibi
Fevzi Çakmak'ın Raporu
İbrahim Tali'nin Yeni Raporu
Genel Kurmay Başkanı Fevzi Çakmak'ın Yeni Raporu
Halis Paşa'nın Raporu
İçişleri Bakanı Yardımcısı Şükrü Kaya'nın Raporu

VIII. Bölüm: 1937 Öncesi Sosyal Yasam / 169
Aşiret Yapısı
Çemişgezek Aşiretleri
Hozat Aşiretleri
Mazgirt Kazasındaki Aşiretler
Nazimiye Kazasındaki Aşiretler
Ovacık Aşiretleri
Pertek Aşiretleri
Aşiret Reislerinin Sürgün Listesi
Din
Dersim'in Nüfusu
Sağlık İşleri
Mali Durum Tarım ve Hayvancılık
Sanayii / Askerlik
Bayındırlık İşleri
İktisadi Yaşam
Eğitim
İdari Yapılanma

IX. Bölüm: Tunceli Kanunu / 219
Kanunun Çıkışı ve İçeriği İç
Dersim'de Karakollar
Genel Müfettişlik
Genel Müfettişler Toplantısı

X BÖlüm: Dersim Direnişi Fransızların Kışkırtması mıydı? / 237

XI Bölüm: Seyit Rıza Kimdir? / 240

XII. Bölüm: Askeri Kuşatma / 242
Giriş - Çıkış Yasaklanıyor Son Askeri Hazırlıklar

XIII. Bölüm: Direniş / 245
Newroz Günü Direniş Başlıyor
Bildiriler / Alişer
Şahan'ın Katledilişi
Kürt Asıllı Türk Subayı Mümin
Seyit Rıza'nın Yakalanışı
Nuri Dersimi'nin Kaçışı ve Bildirgesi
Ajan Naşit Uluğ ne Diyor?
1937 Duruşmaları
İddianamede Dersim Direnişi
Seyit Rıza Hakkında Uydurma Yazılar

XIV. Bölüm: Atatürk Gelmeden Önce Seyit Rıza İdam Edilecekti / 343
Çağlayangil, Seyit Rıza'nın İdamında

XVI. Bölüm: 1938 Tedibi / 353
Yeni Katliam Planları
Yine Bildiriler
4. Genel Müfettişliğin Bildirisi
3. Ordu Devrede
3. Ordu'nun II. Safha Katliamları
Üçüncü Safha
XVII. Bölüm: Bazı Anılar / 393
Asker A. Demirtaş
Sadi Koçaş'ın Anlatımı
Hulusi Yahyagil'in Yaşadıkları
Gazeteci Yazar Musa Anter'in Anılarında Dersim
Halil Çolak Anlatıyor
Necip Fazlı Kısakürek
Haşan İzzettin Dinamo'nun Yazdıkları
Şükrü Laçin'in Yaşadıkları
Romancı Kemal Bilbaşar
Dr. Ali Kılıç'ın Yazdıkları
Sabiha Gökçen'in Anlatımları
Anlatmaktan Korkanlardan Muhsin Batur
Gülizar Ana'nın Anlatımı
Hain Kamran İnan'ın Söyledikleri

XIV. Bölüm: Mecburi Iskan / 423
Alışılagelmiş Sürgünler İskan Bölgeleri

XV. Bölüm: Ne Dediler? / 428
Türkiye Komünist Partisi'nin Tavrı Celal Bayar'ın Korkusu

XVI. Bölüm: Dış Basında Dersim Direnişi / 431
Suriye Basını

XVII. Bölüm: Yenilginin Nedenleri / 436

XVIII. Bölüm: Asimilasyon Politikası / 442
Misyoner Sıdıka Avar

XIX. Bölüm: Dersim Sessizleştiriliyor / 452

XX. Bölüm: Sosyal Değişiklikler / 456
Nüfus
Okuma-Yazma
Sağlık
Tarım Araçlarının Durumu
Tarım İşletmeleri ve Toprağın Kullanım Biçimleri

XXI. Bölüm: Dersim Milletv Ekilleri / 483
Sonuç

XXII. Bölüm: Biblografya / 489

Soykırıma uğrayan, sürgün edilen, işgale, zulme,
sömürüye ve her türlü haksızlığa karşı direnen Dersimlilere!

ÖNSÖZ

Bu çalışmanın kaynaklarının toplanmasına 1972 yılından itibaren başlanıldı. 1937 Dersim Direnişi'ni doğrudan yaşayan savaşçı ve devlet yanlısı milislerle yaptığım konuşmaların kaset ve yazılan ne yazık ki 12 Eylül'ün hışmına uğradı. İkinci kez ve elbette ki yeni belgelerle ama direnişe katılan birinci şahısların çoğunun yaşamını yitirmesi nedeniyle bir eksikliği içererek, 1985 yılından itibaren tekrar yazımına başlanıldı.

Ermenice yazılmış Atranik'in kitabının konuyla ilgili bölümlerini Setrak özetleyerek çevirdi. Ayrıca T.C. İçişleri Bakanlığı Jandarma Genel Komutanlığı tarafından 100 adet basılan ve sınırlı kişilere son derece gizlilik temelinde verilen "Dersim" adlı kitapta -daha sonra nasıl yayıldığını bilemiyorum- Osmanlıca sözcükleri anlatım diline uygun biçimde sadeleştirmeye çalıştım. Ve bu kitabın çok önemli raporlarını daha geniş kitleye ulaşması amacıyla olduğu gibi verdim.
İngiliz Gizli Belgeleri'nin konuyla ilgili olup da Türkçe'ye çevrilmemiş bazı raporları da bu çalışmanın sayfaları arasında bulunuyor.

Kitabın eksiklikleri var. Öncelikle 1937 ve 1938 mahkeme tutanakları yok. Çünkü tüm Kürt direnişlerinin tutanakları kamuoyuna açık değil. Devletin güvendiği bazı araştırmacılar bu tutanaklara ulaşmışlar ama onlar da 'sadıklıklarına' leke sürmemek için hiçbir belgeyi açıklamamışlardır.

Dersim üzerine yapılan çalışmalar çok yönlüdür denilebilir. Çünkü çok eski zamanlardan beri isyan ve direniş yerlerinden biri olması dolayısıyla siyasilerin, askerlerin, araştırmacıların vs. ilgi noktası haline gelmiştir.

İlk çağda Herodot ve Marko Polo, Erzincan-Elazığ gibi yerlerden geçmelerine rağmen Dersim'e uğramamışlardır. Bu nedenle bu ünlü gezgincilerin kitaplarından Dersim hakkında bilgi edinemiyoruz.
Osmanlı Devleti'ne 'geziler' özellikle 17. yüzyılda başladığından öncesine ilişkin bilgiler oldukça sınırlıdır.
Dersim'e iki kez uğrayan Ermeni Antranik'in, "Dersim" adlı kitabı 1901 yılında Gürcistan'ın başkenti Tiflis'te Ermenice yayımlanır.

İngiliz Yüzbaşısı L. Molyneux, 1911 yılında Dersim'e yaptığı geziye ait notlarını 1914'te yayınlamıştır.
Albert With de Dersim'e gezi yapmış, yazdıklarını J. Mark Vart'a vermiştir.
1862 yılında ise Wilheim Strecfer, "Mundart Der Duazik In Dersim" adlı çalışmasını yayımlamıştır.
Feldmareşal Helmut Von Moltke 8-12 Nisan 1839'da Çemişgezek ve Peıtek'e uğrar. Fakat çok sınırlı bilgi verir. Moltke, Osmanlı ordusunda Alman subayı olarak eğitmenlik yapar. Birçok çarpışmada yer alır. Küıdistan'ın ve Türkiye'nin birçok yerini güzel bir dille anlatan "Türkiye Mektupları" adlı günlüğü vardır. Daha sonra Almanya'ya dönen Moltke'nin ünü daha da artar.

1892'de Viyana'da D. Butyka'nın "Das Ehemaliğe Wilayet Dersim" (Eski Dersim Vilayeti) adlı çalışması yayınlanır.
Yine 1892'de Fransız Vital Cuinet'in 4 ciltlik ansiklopedisinin ikinci cildinde, "La Turgue d'Asie" (Asya Türkiyesi) adlı kısmının 384-405 sahifeleri arasında bölge "Sandjak de Dersim" (Dersim Sancağı) başlığıyla anlatılır.
Kahire'de 1902'de "Binbir Hadis'i Şerif Şerhi" ismiyle yayımlanan Mehmet Arif'e ait çalışma Dersim'deki inançları konu edinir.

Ayrıca Dersim üzerine kitaplarında kısmi açıklamalarda bulunanlar arasında, Basile Nikitin, Vladimir Minorsky, Oskar Man, Peter Lerc, Wilhem Tomas Chehr, Wilhem Gargır, Friderich Muller, Carston Nichubur, Edward Sachan gibi araştırmacılar da vardır.
Türkçe kaynaklar arasında Katip Çelebi, "Cihannuma" adlı çalışmasında, Ali Cevad;"Memalik-i Osmaniye'nin Tarih ve Coğrafya Luga-tı"nda, Şemsettin Sami "Kamus'ül-Alâm"ında Dersim'e ilişkin sınırlı bilgiler verirler.
Evliya Çelebi'nin "Seyahatname" adlı kitabında o yıllarda Dersim'in en önemli yerleşim merkezleri olan Çemişgezek, Pertek ve Sağman'dan Bahsedilir.

Gerçekte Dersim'e ilişkin bilgileri Kanuni'den itibaren Tapu Tahrir Defterleri'nde bulabilmekteyiz. Diyarbakır'ı konu edinen bu tür defterlerde Dersim'e ilişkin bilgiler de verilir. Bu defterler; Sancaklar, Hükümetler, Ocaklıklar ve bunlara bağlı köyler ve alman vergiler vs. gibi konuları içerir. Ayrıca Topkapı Sarayı Kütüphanesinde Dersim'e ilişkin çeşitli yazışmalar ve kararlar bulunmaktadır.
T.C. Dahiliye Vekaleti Jandarma Umum Kumandanlığı'nca yayınlanan "Dersim" adlı kitap, gizli olarak 100 adet basılmıştır. 1937-38 Dersim Katliamı öncesi, yörenin nasıl Türkleştirileceğini, neler yapılması gerektiğini, aşiretlerin konumlarını ve çeşitli vali, heyet vs. raporlarını içermektedir.

Dersimlilerin saldırıları sonucunda Arapgir'den Istanbul'a göç eden bir ailenin çocuğu olan Naşit Uluğ, gazeteci sıfatıyla Dersim'de bulunur. "Derebeyi ve Dersim" adlı çalışmasının yanısıra, "Tunceli Medeniyete Açılıyor" adlı kitabı da vardır.
M. Ferruh Arsunar, Dersim yöresine ilişkin türkü ve deyişleri derler ve Elazığ Halkevi'nin yayınları arasında 1937 yılında İstanbul'da yayımlar. "Tunceli - Dersim Halk Türküleri ve Pentatonik" adlı kitapta türkülerle birlikte tassavufi şiirler ve deyişler de yer alır.
1940 yılında, Dersim isyanından sonra yayımlanan "Tunceli-Dersim Coğrafyası" adlı çalışma, Kemal Ömer Ağar'ındır.
Osman Yalçın ise 1959'da İstanbul'da "Elazığ-Tunceli-Bingöl" adlı bir eser yayımlamıştır.
Ramazan Soylu, 1964'de Ankara'da "Okullar için Tunceli" adlı kitabı yayımlar! Ayrıca 1967 ve 1973 yıllarında "Tunceli İl Yıllığı" kitabı devletin resmi yayınları arasında çıkar.

Erzincan Valisi Ali Kemal'i "Erzincan Tarihi" adlı çalışmasmda Dersim'den de genişçe bahseder. Pülümür, Nazimiye, Koçgiri olaylarını izah eder. 1932'de yayımlanmıştır.
M. Şerif Fırat da "Doğu İlleri ve Varto Tarihi" adlı çalışmasında, Dersim'den söz eder. M. Şerif Fırat, Dersimlilerin yaşam koşullarından bahsettiği gibi Şeyh Sait isyanında oynadığı olumsuz rolü övgüyle anlatır.
İshak Sungurluoğlu'nun "Harput Yollarında" adlı yapıtında ve Nurettin Ardıçoğlu'nun "Harput Tarihi" adlı çalışmalarında Dersim'in adı geçer.

1952 yılında Halep'te basılan, Veteriner Nuri Dersimi'nin "Kürdistan Tarihinde Dersim" adlı kitabı önemli bir kaynaktır. Yazarın "Hatıratım" adlı anıları, "Kürdistan Tarihinde Dersim" adlı çalışmanın eksik kalan bölümlerini tamamlar.
Kadri Cemil Paşazade (Zinar Silopi), "Doza Kürdistan" adlı çalışmasında Dersim'den bahseder.
Bitlisli Şeref Han'ın yazdığı "Şerefname" adlı kitap Çemişgezek, Pertek ve Sağman hakkında bilgileri içerir. 16. yüzyıla ilişkin önemli bir çalışmadır. Kürtlerin sosyal-siyasal yönlerini ve şecerelerini konu edinir.
Kürt aydın ve yöneticilerinin sınırlı orandaki bu çalışmalarının önemi oldukça büyüktür.

Dersimi konu edinen Kemal Bilbaşar'ın "Cemo" ve "Memo", Mustafa Yeşilova'nın "Kopo", Barbaros Baykara'nın "Dersim 1937" ve "Tunceli 1938" adlı kitaplarında, olaylar çarpıtılarak romanlaştırılmıştır.
Rıza Can ise, "Dersim 1937 Yalanı ve Gerçekler" adlı çalışmasını yayımlamıştır.
Önceki yıllarda çıkan "Âyin Tarihi", "Tarih Dünyası", "Tarih Konuşuyor", "Altan", "Yeni Gün" adlı dergilerde de Dersim'den bahseden birçok makale vardır.
Ayrıca son yıllarda Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü'nün çıkardığı ırkçı-şoven yayınlar arasında Dersim'e ilişkin kitaplar çoktur. Hiçbirinin ciddiye alınacak bir yönü yoktur.

Nazmi Sevgen'in, "Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki Türk Beylikleri" ile Tuncer Gülensoy'un "Kurmanci ve Zaza Türkçeleri Üzerine Bir Araştırma" adlı yapıtları ve yine Dersimli olup da Türk Devleti'ne hizmet eden Hıdır Öztürk'ün "Tarihimizde Tunceli ve Ermeni Mezalimi" adlı kitabı, resmi ideolojinin yani kemalizmin propogandasına hizmet için yayımlanmıştır.
Yukarıdaki listenin dışında son yıllarda Dersim'den bahseden diğer kitaplar da şunlardır:
Faik Bulut'un "Dersim Raporları", Ebubekir Pamukçu'nun Piya dergisinde yayımlanan "Dersim Zaza Ayaklanmasının Tarihsel Kökenleri", Desmale Sure ve Berhem dergileri, Haydar Işık'ın küçük bir roman olarak yayınladığı "Dersimli Memik Ağa", Bilal Aksoy'un "Tunceli" adlı kitabı, İsmail Beşikçi'nin "Dersim Jenosidi", Vecihi Timuroğlu'nun "Dersim Tarihi", Ümit Zileli'nin Dersim'deki askerlik anılarını içeren "Vur Emri", Cemil Gündoğan, İbrahim İncesu ve Ali Rıza Gezici'nin "Halepçe Jenosidi Öncesi ve Sonrası Vahşet Yargılanıyor" adlı eserleri eklenebilinir.

Yine Dersim direnişini "Gülümse Ey Dersim" adlı üç ciltlik romanıyla anlatan Munzur Çem'in bu kitabı, değerli bir çalışmanın ürünüdür.
Dersim'e ilişkin daha birçok kaynağı sıralamak mümkün. Kitapların bir kısmı dil, bir kısmı din, bir kısmı da tarih ve diğer konuları kapsamaktadır.
Bu çalışma Dersim'deki direnişleri özellikle konu edindiğinden, yöredeki dil, din, sosyal yaşam konusu ve farklılıkların üzerinde, herbiri başlıbaşına geniş bir çalışmayı içerecek olmaları nedeniyle kısmi değinmelerle duruldu.
Ayrıca konuyla ilgili İngiliz Gizli Belgeleriyle, 1937-1938 tarihli günlük''gazetelerden derlemeler yaparak olayları nasıl çarpıttıklarını günümüzdeki benzer çarpıtmaları örneklemek açısından fotokopilerini ekledim.

Koçgiri, Şeyh Sait ve Ağrı isyanlarına ilişkin ayrı ayrı araştırmalar yapıldığından bu isyanlardan çok az söz edildi.
Bu araştırmada emeği geçen tüm arkadaşlara, özellikle de Sait'e, Ermenice'den çeviride Setrak'a, imla ve düzeltilerindeki katkılarından dolayı İsmail'e şükranlarımı sunuyorum.
Ümit ederim ki en kısa zamanda var olan boşluklar giderilir.

Saygılarımla Kasım 1994
M. Kalman

M. Kalman

Belge ve tanıklarıyla Dersim Direnişleri

Nûjen

Nûjen Yayıncılık
Belge ve tanıklarıyla Dersim Direnişleri
M. Kalman

Birinci Baskı: İstanbul Ekim 1995
Kapak Tasarım: Hicran Aygün
Dizgi: İsmail Diyar
Baskı: Yön Matbaacılık

Nûjen Yayınlan
Çakırağa Mahallesi,
Çakırağa Camii Sokak No: 18/7
Aksaray - İstanbul
Tel: 212- 530 65 24
Fac 212- 530 65 58