Şemdinli Röportajı
Muzaffer İlhan Erdost
Onur Yayınları
Doğu Anadolu’ya egemen olan nakşbendi tekkesi ve Seyit Taha; Şeyh Übeydullah hareketi ve İstanbul’a götürülüşü; Muhammed Sıddık ve İngilizlerin pazarlığı; Şeyh Abdülkadir’in idamı ve Seyit Abdullah’ın Nehri baskını; Nesturiler ve Nesturi Temel Kilisesi; Çarlık Rusyası işgali; Barzan Aşireti tarihi ve İran’da Mehabad Kürt Cumhuriyeti — büyük bölümü, olayların içersinde yaşamış tanıkların anlatımlarından derlenen zengin bir tarih.
İlk kez Yön’de, 15 Temmuz/11 Kasım 1966’da yayınlanan ve kitap olarak baskıya hazırlanırken yeniden gözden geçirilen Şemdinli Röportajı, bir ‘röportaj’ın sınırlarını aşan, güncel yaşam biçimlerini tarihsel derinliğiyle irdeleyen ve bütünleyen özgün bir tür oluşturmaktadır.
Türkiye, İran ve Irak sınırlarının kesiştiği coğrafi konumuyla olduğu kadar, bölgedeki dinsel egemenliğini, zaman zaman askeri egemenliğe dönüştüren Sadate Nehri ailesinin yerleşim yeri olarak da Şemdinli, Batıdan Hindistan'a uzanan yollar ve topraklar üzerinde, İngiltere-Almanya-Çarlık Rusyası’nın çıkar çatışmalarını, farklı toplumsal olaylarla bağrında yaşadığı, tarihin sancılarıyla içiçe, sorunlu bir bölgeyi simgeler. Özgün özelliklerini önemli ölçüde koruduğu aşiret birlikleriyle, aşiretler içi ve aşiretler arası ilişkileriyle, asya topluluklarının biçimlenmesine ilişkin yapılanmasıyla, ilkel ve uygar birimlerin uzlaştığı ve çatıştığı yönleriyle, Şemdinli Röportajı, yalnızca, hazırlandığı döneme tanıklık etmekle kalmıyor, birbirinden farklı birçok konuda, geniş bir malzeme de sunuyor.
“Nice geçitlerini aştım. Uçurumların kıyısında ölümü gördüm. Kar fırtınalarında yolumu yitirdim. Yaz ve kış, ilkyaz ve sonyaz, odalarında konuk kaldım, çadırlarında da. Çayı hiç eksik etmediler. Tütün sarmayı da. ”
İçi
7 / Kitap Olarak Baskısı İçin
12 / Bu Dağlan Anlatmak İçin Hikaye
Birinci Bölüm
Tarihte Şemdinli
19-73
21 / Bir. Nakşbendi Tekkesi
26 / Çerçeve. Nakşbendi Tekkesi ve Seyit Taha
33 / İki. Bölgeye Dış Sızmalar. Oniki İngiliz Siyasi Hakimi Kayıp
37 / Üç. Nesturiler ve Rus İşgali
42 / Dört. İngilizler Yeniden Şemdinli’de
49 / Beş. Şeyh Sait İsyanından Nehri Baskınına
53 / Altı. Nehri İsyanı
62 / Yedi. Genç Türkiye Cumhuriyetini İngiliz Siyaset Çarkına Bağlamak İçin İran ve Irak Sınırında Tertipler 66 Sekiz. Barzanların Nehıi Baskını 70 Dokuz. Barzanlar Bembo’da
İkinci Bölüm
Şemdinli’nin Dış Komşuları
75 - 101
77 / Bir. Barzan Aşireti ve Mehabad Kürt Cumhuriyeti
88 / İki. Molla Mustafa Sovyetler Birliği’ne Sığmıyor
94 / Üç. Barzan Aşiretine Genel Bakış
98 / Dört. Molla Mustafa Başarabilecek mi?
Üçüncü Bölüm
Toplumsal Ve Ekonomik Yapı
103 - 171
105 / Bir. Aşiret. Bir Aşiretin Anatomisi
109 / İki. Kadın ve Aile. Kadının Yeri Erkek Çocuğun önemi
111 / Çerçeve. Görüşme
114 / Üç. Nüfus. “Allaha Şükür Çocuğum Olmayan Yıl Yoktur”
115 / Çerçeve. Şemdinli Dolaylarında Söylenen Kirmanço Halk Türküleri
118 / Dört. Toprak. Toprağa Bağlı Ama Topraksız.
122 / Beş. Sebze ve Meyve. “Bizim Buralar Sahipsizdir Efendim"
127 / Altı. Tütün. “Sultan Hamid’in Tütünü Şemdinli’den Giderdi”
132 / Yedi. Hayvancılık. “Bizde Adam Kesilir Lâkin Koyun Kesilmez”
136 / Sekiz. Orman. Dağlarımızın Çocukları
140 / Dokuz. İlkel ve Uygar Birimlerin Çatışması. Dağ Başında Teknik İhtilalci: Tekerlek Yapan Adam
146 / On. Doğal Güçler. “Bizim Memleketimiz Kötüdür. Bilenler Gelmez”
151 / Onbir. Para ve Pazar. El-Fakru Fahri, Yani Fakirlik İftiharımdır
157 / Oniki. Hukuk. Ölüye Ödenen Ücret: Bir Genç Kız
163 / Oniiç. Halk Üzerinde Güncel Dış Etkenler
169 / Ondört. İç Etkenlerin Çatışması. "Oylar Eşeğin Kulakları Gibi Eşit Olacak"
Dördüncü Bölüm
Yönetici Kadro ve Kurumlar
173 - 209
175 / Bir. Yönetici Kadro ve Halk
181 / İki. Okul ve Eğitim. Türki Nizanim, Yani Türkçe Bilmiyorum
192 / Üç. Sağlık ve Sosyalizasyon. Gelmeyen Mavi Melekler
197 / Dört. Posta Telgraf Telefon. Deli Memed, Şanlı Memed, Büyük Memed Ağa
203 / Beş. Yol ve Ulaşım. Dağa Taşa Harcanan İnsan
208 / Son Yerine. “Vatanın Her Yanı Bir Değil"
Ek
Semdinli Aşiretleri ve Üretim İlişkileri
211 -246
213 / Giriş
214 / Bir. Aşiretlerin Kısa Tarihi 216 İki. Aşiretlerin Genel Yapısı
225 / Üç. Üç Ayrı Dönemde İlişkilerin Nitelikleri
KİTAP OLARAK BASKISI İÇİN
YEDEK Subay Veteriner Hekim olarak, kura çektim. Kura kâğıdında, "1/118 Seyyar Jandarma Taburu’’ yazıyordu. îlkin,
“Beytüşşebap” dediler, sonra arkamdan seslendiler, "Şemdinli” olduğunu söylediler.
Uçakla Van’a, taburun cipiyle 25 Eylül (1963) akşamı Şemdinli’ye geldim. Teğmen doktor, beni askeri gazinoya götürdü. Tabur Komutanının masasında, iki konuk vardı. Maden Tetkik Arama Enstitüsü’nden gelmişler; Şemdinli yöresinde, petrol aramak için önçalışma yaparken “yakalanmışlar”. Sonra durum anlaşılmış. Gittiğimde, Tabur Komutanı Rıza Bozkurt’un konuğuydular. Komutan benim için de bir kadeh istedi. Rakı ile Şemdinli’ye “Merhaba” dedim.
Sonra öğrendim. Adetmiş. Şimdinli’ye gelen, şaka olsun diye en uzak karakollara gönderilirmiş. Tabura veteriner hekim geldiğini öğrenince, Rubaruk Karakolundaki koyunlar birbiri ardına ölmeye başlamış olmalı. Şemdinli’ye geldikten üç gün sonra, Rubaruk’a gitmek üzere yola çıktım. İki ya da üç günde varabilirmişim. Bana bir de katır verdiler. Uçurumların kıyısında giderken, indim katırdan, yaya gitmeyi yeğledim, iki saat bir yamaca tırmandık. Bir tepeye vardım. Nehri Gediği dediler. Aşağıda sis içersinde köy mü harabe mi olduğu belirsiz yığınaklar görünüyordu. Yanımdaki onbaşı, burada isyan olmuş, böyle harabe kalmış buralar dedi. Yolumuz Nehri’nin içinden geçiyordu. Sessiz yolların, yıkılmış ve yılların erittiği duvarların, üstüste yığılmış mezarların, türbelerin, kilise kalıntılannın, nice yıldır başına uğranmamış havuzların, derinliğine inen zengin bir tarihi gizlediğini sezmeye başladım. Ne “Nehri isyanı”nı biliyordum, ne “Seyit Taha"yı ve nakşbendi tekkesini, ne “aşiret” dediğimiz toplumsal birliği ve ne de Nesturileri. Ariyet aldığım fotoğraf makinesinin objektifinin açılmadığını da, ancak altı ay sonra öğrenecektim. Yani her şeye ilk kez başlayarak, engin, sarp ve azgın doğanın gizlediği “sır” olmuş tarihi, ustasız çırak örneği, aramaya başlayacaktım.
Kimi olayların nedenini kavramakta güçlük çekerdim. Bana, “Beyim, demişlerdi, burada dört aşiret vardır, aşiretleri tanımadan, birbiri arasındaki ilişkileri (münasebetleri) bilmeden, birçok şeyi çözemezsin!”. Çocukluğum Orta Anadolu’da geçtiği için, komşuluk ilişkilerine dayanan köy toplulukları dışında, aşiret birliğini kafamda somutlaştırmak, bana biraz zor, biraz da gereksiz gelmişti. Aşiretin önemini kavramam ve aşiret birliğini öğrenmem oldukça geç oldu. Kavradıkça, tarihsel olayları olduğu kadar, gün delik ilişkileri de daha iyi anlayabildim. Kim kime hasım, kim kime dost, sözlü belgelerin ardında gizlenen dostlukları ve düşmanlıkları da, bu röportajı yayma hazırlamak için yeniden okurken, daha iyi sezdim. Anlatılanları olduğu gibi aktardım, çünkü kendilerinde, bir yönüyle de olsa ta rihsel olayları doğru olarak taşıyorlar; ama aşiretler arası çekişmeleri de içlerinde gizliyorlar. Bunu ayıklamak, tanıklık yapanın anlatımına bağlı kalındığı sürece, olanaksız. Olaylarda "taraf” olanı bulmak ve konuşmak ise, röportaj okunduğunda da görüleceği gibi, daha olanaksız.
.....
Muzaffer İlhan Erdost
Şemdinli Röportajı
Onur Yayınları
Onur Yayınları
Birinci Baskı
Nisan 1967
İstanbul
Onur Yayınları
İstanbul 1987
Onur Yayınları
Kurucusu: İlhan Erdost
Binbirdirek Meydanı Işık Sokak 16 / 3 Divanyolu İstanbul
Muzaffer İlhan Erdost.
Şemdinli Röportajı
Kapak: Ömer Ülkenciler
Dizgi Baskı: Kent Basımevi
İlk Kez: Yön, 15 Ttemmuz-11 Kasım 1966
İlk Baskı: Nisan 1987
