Węzeł Kurdyjski

Węzeł Kurdyjski

Leszek Dzięgiel

Universitas

Kurdowie, czwarty pod względem liczebności naród Bliskiego Wschodu, wciąż są w swojej ojczyźnie mniejszością. W podobnej sytuacji znajdowali się w okresie rozbiorów Polacy w imperium carskim, państwie Hohenzollernów czy cesarstwie Habsburgów.

Podzielony między TYircję, Iran, Irak i Syrię, Kurdystan doczekał się wcale obfitej literatury naukowej. Ilość jej rosła, w miarę jak obszary zamieszkałe przez Kurdów i ich najbliższych sąsiadów wcho dziły...

Spis Treści

Wstęp / 13

Rozdział 1
Kurdystan jako przedmiot badań naukowych / 19

Rozdział 2
Warunki naturalne / 39
Granice Kurdystanu - Środowisko geograficzne - Bogactwa naturalne

Rozdział 3
Język i problemy demograficzne / 47
Język kurdyjski i jego dialekty - Liczebność Kurdów i jej aspekt polityczny - Fizyczne cechy populacji

Rozdział 4
Dzieje Kurdów / 57
Geneza Kurdów - Kurdystan obszarem buforowym - Księstwa pogranicza - „Dziki Kurdystan” - Infiltracja europejska - Szechowie i świt nacjonalizmu kurdyjskiego - Rok 1922: fiasko starań o niepodległość Kurdystanu - Doktryna halęilik i trzy powstania w Turcji
- Kurdowie irańscy za Safawidów i Kadżarów - Powstanie Simki
- Republika Mahabadzka - Kurdowie iraccy w okresie mandatu brytyjskiego - Barzani: początek kariery charyzmatycznego wodza
- Ucieczka na Zakaukazie - Kurdowie w Związku Radzieckim -Idea dogoęuluk - Ponowny wzrost napięcia w Anatolii - Powrót Barzaniego - Nowe walki w Iraku i spór z Talabanim - Manifest z roku 1970 - Sojusze Barzaniego - Na jedną kartę - Zdrada sojuszników Barzaniego - Polityka Bagdadu: represje i inwestycje
- Kurdowie w niepodległej Syrii - Rewolucja fundamentalistów i powstanie Kurdów irańskich - Zmienne sojusze kurdyjskie - Po wojnie o Kuwejt

Rozdział 5
Kurdyjska diaspora / 112
Dawne migracje - Okres od 1900 do 1960 - Wzrost fali emigrantów
- Motywy emigracji - Rozterki, ryzyko i upokorzenia - Trudności adaptacyjne kurdyjskich osiedleńców - Nowe lojalności etniczne: Jezydowie i Żydzi kurdyjscy

Rozdział 6
Religia w życiu Kurdów / 138
Ślady kultów przedmuzutmańskich - Jezydzi - Skrajne sekty muzułmańskie - Islam popularny - Szech i jego uczniowie - Bractwa Kadiri i Nakszbandi: różnice rytuału - Ekstaza - Kontemplacja
- Religijno-magiczna rola szecha - Rola szechów w polityce -Stosunek Kurdów do chrześcijan bliskowschodnich - Żydzi w Kur-dystanie - Osnowa osobowości Kurda

Rozdział 7
Twórczość literacka i piśmiennictwo / 168
Tradycje literatury ustnej - Początki piśmiennictwa - Ehmedi Chani
- Mistycyzm, nurt dworski, nowe idee - Współczesne aspiracje
i zmiany - Literatura nielegalna i emigracyjna - Współczesna publicystyka kurdyjska

Rozdział 8
Ustrój społeczny Kurdów dawniej i dziś / 178
Dwoista struktura społeczna - Państwo wobec tradycyjnego ustroju społecznego Kurdów - Rodzina, ród, plemię - Plemię i tradycja podwójnej gry - Konfederacja plemienna - Wodzowie dawniej i dziś - Konflikt ideologii esziret z interesami chłopów Kurdystanu
- Ruchliwość społeczna Kurdów - Awans w czasach najnowszych
- Kształtowanie się nowoczesnego narodu kurdyjskiego

Rozdział 9
Cykl życia jednostki / 204
Narodziny - Imiona - Dzieciństwo - Wychowanie przez pracę -Problem nowoczesnej szkoły - Etykieta towarzyska - Gry i zabawy -Służba wojskowa - Małżeństwo - Porwania i koncyliacje rodzinne -Strategia małżeńska - Swaty - Narzeczeństwo i kontrakt małżeński
- Wesele - Tańce i instrumenty muzyczne- Noc poślubna - Rozwód
- Odrębny świat mężczyzn i kobiet - Zmierzch izolacji płci? -Starość i śmierć - Obrzędy pogrzebowe - Cmentarze - Kondolencje i żałoba

Rozdział 10
Ustrój rolny / 251
Wymuszony patronat - System feudalny Turcji Osmanów - Feu-dalizm w Kurdystanie - Reforma turecka z roku 1858 i wzrost pozycji agów - Spółdzielczość i paternalizm

Rozdział 11
Indywidualne gospodarstwo kurdyjskie / 266
Przemiany koczowniczego pasterstwa - Współczesny chów przyzagrodowy - Krowy - Owce - Kozy - Zwierzęta juczne – Drobny inwentarz - Problemy zdrowotne stad i pasza zimowa - Stare tradycje rolnicze - Uprawy „deszczowe” i nawadniane - Systemy nawodnień - Narzędzia i techniki: aspekt funkcji i ekologii

Rozdział 12
Pożywienie i dieta Kurdów / 288
Woda pitna i opał - Kuchnia kurdyjskiej gospodyni - Podstawa diety: zboża i rośliny strączkowe - Rosnąca rola warzyw - Owoce
- Tłuszcze - Nabiał - Mięso - Cukier, kawa i herbata - Napoje chłodzące - Alkohol i tytoń - Etykieta w czasie posiłków

Rozdział 13
Ubiór i higiena / 312
Ubiory męskie - Ubiory kobiece - Biżuteria - Opończe i zasłony
- Ubiór dziecięcy - Europeizacja ubioru kurdyjskiego - Higiena rytualna - Codzienna higiena osobista - Fryzury, kosmetyka - Dwa światy: swój i obcy - Znachorzy i medycyna nowoczesna

Rozdział 14
W kurdyjskiej wiosce / 339
Obozy ostatnich nomadów - Szałasy sezonowe - Układy wsi górskich i nizinnych - Budowa zagrody - Plan tradycyjnego obejścia
- Tarasy -Hejuan-. wnęka centralna - Izba gościnna - Izby kobiece, herem - Innowacje: aspekt ekologiczny i kulturowy - Komory, stajnie, obórki - Meczety, bazary wiejskie i herbaciarnie przydrożne -Irak północny: polityka totalnej zagłady

Rozdział 15
Miasta / 360
Muzułmański model miasta - Twórcy miast Kurdystanu - Kurdowie w dawnych miastach - Rzemiosło tradycyjne: rozkwit i upadek
- Handel miejski dawniej i dziś - Ośrodki kultu - Centra edukacji
- W siedzibie władzy - Herbaciarnie, jadłodajnie, hotele - Mieszczański dom tradycyjny - Willa człowieka zamożnego - Wieczór w prowincjonalnym mieście - Rozrost i destrukcja

Zakończenie / 388

Bibliografia / 403

Streszczenie angielskie (Krzysztof Kwaśniewicz) / 430

O książce profesora Leszka Dzięgla / 447

WSTĘP

Wykładając przez szereg lat etnografię Bliskiego Wschodu studentom paru kierunków na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, uświadomiłem sobie, że polskie piśmiennictwo naukowe poświęcone temu regionowi jest zaskakująco ubogie. Mimo długich tradycji kontaktów z Orientem i niezbyt odległego sąsiedztwa, nasi etnografowie w minimalnym tylko stopniu zajmowali się kulturami ludów muzułmańskich. Bez porównania większe osiągnięcia mieli tu polscy orientaliści. Tych jednak interesowały przede wszystkim problemy języków i literatury elitarnej w ich historycznym kontekście. Kultura narodów bliskowschodnich w jej najbardziej codziennych, popularnych przejawach znajdowała się na ogół na marginesie badań zarówno polskich arabistów, jak i iranistów, tworząc co najwyżej dodatkowe tło do ich studiów.

Islam i jego wzorce życia codziennego, jakie religia ta narzuciła w średniowieczu bliskowschodnim obszarom, rodzą pokusę traktowania ludów mieszkających dziś na tych ziemiach jako wielkiej, kulturowej wspólnoty. Badania tych złożonych i niejednorodnych społeczności nastręczają szereg problemów metodologicznych etnologom i antropologom społecznym, przyzwyczajonym do prowadzenia obserwacji w małych, homogenicznych wspólnotach, łatwiejszych do analiz. Istnienie współczesnych kultur narodowych w kręgu cywilizacji muzułmańskiej, czy nawet szerzej pojmowanej bliskowschodniej, budzi w wielu krajach żywe dyskusje i niemałe wątpliwości. Czy szczegółowe opisy mogą nam rzucić światło na problemy poszczególnych ludów i ich specyfikę? Czy nie sprowadzą naszych studiów do nudnego deskryptywizmu, przed którym ostrzegał amerykański antropolog Clifford Geertz, pokpiwając z badań politologicznych , prowadzonych w glinianych lepiankach i namiotach z koziej wełny. Z drugiej strony, to właśnie uważne obserwacje faktów kulturowych, jak dowodzi polemizujący z Geert-zem Dale F. Eickelman, mogą udzielić odpowiedzi na pytanie, co w istocie marokańskiego tkwi w marokańskim targowisku, na ile omańskie cechy poczucia honoru znajdziemy w kodeksie honorowym mieszkańców Omanu i na czym polega libańskość rozbicia politycznego, obserwowana w dzisiejszym Libanie. W przeciwnym razie wpadniemy w manierę ogólnikowych spekulacji na temat „człowieka Wschodu” i jego specyficznej, „niezrozumiałej” natury, tak dziś krytykowaną przez współczesnych wrogów dawnego „orientalizmu europejskiego”. A w każdym razie jego wpływu na kształtowanie wizji kultur bliskowschodnich w europejskiej literaturze etnologicznej. Opis ma zatem służyć jako przykład objaśniający zespół pojęć i znaczeń, właściwy dla danej kultury.

Publikując w roku 1981 książkę Rural Community of Contempo-rary lraąi Kurdistan Facłng Modernization wykorzystałem swoje obserwacje terenowe, dokonane w latach 1977-1980 tylko w Iraku północnym. Przedstawiłem więc dosyć wycinkowy problem bardzo rozległej całości. Zademonstrowałem przykłady zmiany kulturowej, jaka zaszła wśród pewnej kategorii rolników kurdyjskich, żyjących w obrębie tylko jednego z czterech państw bliskowschodnich. W dodatku zmiany wywołanej doraźnymi potrzebami politycznymi rządu irackiego. Z braku danych nie usiłowałem wówczas analogicznych zjawisk analizować dla obszarów kurdyjskich Tńrcji, Iranu czy Syrii. W stosunkowo niewielkim stopniu mogłem się zająć kulturą miast północnoirackich. Zupełnie nie poruszałem problematyki koczowników. Nie omawiałem sfery religii w jej ludowym, popularnym wyrazie.
Ograniczenia narzucone przez wydawcę zmusiły mnie do bardzo skrótowego i selektywnego przedstawienia nawet tych danych, które zebrałem w trakcie badań terenowych.

Moje studium na temat zmiany kulturowej wsi kurdyjskiej w Iraku północnym traktowało więc zaledwie o paru wycinkach życia codziennego, dostarczających niezbędnych przykładów całemu wywodowi. Nie roszcząc sobie wtedy pretensji do przedstawienia całościowego problematyki współczesnych Kurdów, uległem równocześnie iluzji, iż rzeczywistość irackich prowincji kurdyjskich ma cechy mniej więcej ustabilizowanego rozwoju. W roku 1981 nie mogłem przewidzieć zaplanowanej destrukcji setek wsi i miasteczek, zorganizowanego ludobójstwa i masowych deportacji. Nie wiedziałem, że zmiany, opisywane przeze mnie wówczas w Iraku północnym, to zaledwie preludium do bezwzględnych i dzikich poczynań władz, mających rozległe skutki społeczne i kulturowe.

Od roku 1981 zaszło w tej części Azji mnóstwo dramatycznych wydarzeń, w wyniku których sytuacja Kurdów, nic tylko w Iraku, lecz i w pozostałych krajach Bliskiego Wschodu, uległa zmianom na niespotykaną skalę. Ich problem przez pewien czas nabrał cech bez mała uniwersalnych. Rozpropagowały go nowoczesne środki masowego przekazu. Po paru miesiącach fala współczucia i solidarności opadła, a sprawy tego wielomilionowego narodu pozostały nie rozwiązane.

Pisząc niniejszą książkę sięgałem nie tylko do własnych doświadczeń z lat osiemdziesiątych, ale i do materiałów prezentujących współczesne procesy zmian kulturowych w różnych sferach działalności człowieka. Aspekt ekologiczny tych zmian w wypadku Kurdystanu bywa częstokroć ignorowany lub traktowany powierzchownie. Autorom niektórych zagranicznych prac, poświęconych współczesnej sytuacji politycznej i społecznej Kurdów, sfery życia codziennego i gospodarki jawią się nadal tak, jak je opisywali podróżnicy co najmniej sprzed pół wieku. Całe dziedziny życia zdają się w tych opracowaniach istnieć w postaci niezmiennej, zamrożonej. A tymczasem losy dzisiejszych Kurdów to nie tragedia egzotycznych barbarzyńców o archaicznym sposobie życia i obyczajach z zamierzchłych epok, malowniczych obdartusów, którzy od czasu do czasu urozmaicają programy dzienników telewizyjnych, wychylając się ze swego górskiego skansenu.

W polskim piśmiennictwie naukowym nadal nie ma prac syntetycznych, mówiących nie tylko o politycznej tragedii narodu kurdyjskiego, ale również wyjaśniających, na ile ów naród różni się od swoich sąsiadów. Co jest istotą jego kultury, co posiada on wspólnego z innymi, a w czym jest odmienny. Wracamy zatem do pytań stawianych na początku za amerykańskimi antropologami. Co jest właściwie specyfiką kultury kurdyjskiej? W jakich okolicznościach kształtowała się nowoczesna etniczność tego społeczeństwa? Co sprawiło, że Kurdowie, w stosunku do Arabów, T\irków i Persów na pozór element cywilizacyjnie najsłabszy, przez wieki nie tylko utrzymali swe poczucie odrębności, ale je w ostatnim czasie gwałtownie pogłębili?
Nie przypuszczam, by moje opracowanie odpowiedziało w pełni na te pytania. Nie posiadamy bowiem w chwili obecnej prac przedstawiających w podobny sposób kultury najbliższych sąsiadów kurdyjskich. Jak zauważyłem poprzednio, niewiele mamy w polskim piśmiennictwie etnologicznym rzetelnych monografii, prezentujących współczesne kulturowe konkrety, związane z określonymi obszarami i grupami etnicznymi Azji Zachodniej. Obowiązująca od wielu lat w zachodniej literaturze antropologicznej maniera prezentowania w monografii terenowej wybranego przez autora zagadnienia nie ułatwia prób uchwycenia specyfiki narodowej danej kultury. Narastająca bowiem liczba publikacji etnologicznych i antropologicznych na temat Bliskiego Wschodu składa się bardzo często z prac nie przystających do siebie tematycznie i geograficznie. To, co badacza terenowego szczególnie zafascynowało w konkretnym kraju jako cecha narodowa lokalnej kultury, może w rzeczywistości być zjawiskiem występującym w bardzo podobnej formie i gdzie indziej. Tyle tylko, że żaden z kolegow-antropologów, prowadzących studia empiryczne w innych regionach, podobnego problemu nie podejmował. Chociażby z uwagi na chęć poszukiwania własnej, oryginalnej w środowisku naukowym tematyki. Olbrzymie obszary zamieszkałe przez dziesiątki narodów i społeczności wyznających islam stwarzają pod tym względem dla badaczy trudne pole badawcze, wymagające szczególnej ostrożności w uogólnieniach.

Nie jest wykluczone, że przyszłe badania jeszcze ostrzej potwierdzą wspólnotę kulturową Kurdów z innymi ludami bliskowschodnimi. Dawnymi formami codziennego bytowania i adaptacji do istniejących warunków ekologicznych naród ten z pewnością nie odbiegał od swoich bezpośrednich sąsiadów. W sferze jednak wartości duchowych, popularnego etosu postępowania i układów politycznych moglibyśmy u Kurdów szukać analogii z ludami żyjącymi w podobnych sytuacjach, lecz geograficznie zajmujących terytoria zgoła odległe. Uwzględniając ten cały bagaż przeszłości, musimy wszakże pamiętać, że współczesny proces wyodrębniania się narodu kurdyjskiego trwa i pod wpływem dramatycznych losów tych społeczności przybiera na sile. Wędrówki setek tysięcy Kurdów w ostatnich czasach mogą to zjawisko znacznie przyspieszyć, tworząc w rezultacie zupełnie nową sytuację. Łamią się bowiem bariery plemienne, obyczajowe i religijne w obrębie żywiołu kurdyjskiego. W obliczu wspólnego niebezpieczeństwa zbliżają się do siebie społeczności od wieków skłócone. Wychodźcy z Kurdystanu dopiero na obczyźnie znajdują wspólny język i wspólne cele, jakich w ojczyźnie nie dostrzegali ich ojcowie. Stąd tyle miejsca poświęciłem w swoim studium orientalnej diasporze na Zachodzie, a także mówiącym po kurdyjsku Jezydom.

Pobyty studyjne w zachodnioeuropejskich ośrodkach naukowych, takich jak Erlangen, Lipsk, Oxford, Cambridge, Durham, Bergen, Sztokholm i Uppsala, umożliwiły mi dostęp do najnowszej literatury przedmiotu i niezbędne konsultacje. Ponadto w Berlinie, Augsburgu, Londynie i Uppsali mogłem zetknąć się z przedstawicielami różnych grup etnicznych, jakie wyemigrowały w najnowszych czasach z Kurdystanu, co wzbogaciło moją wiedzę na temat bliskowschodniej diaspory. Niemało wreszcie skorzystałem z korespondencyjnych kontaktów z ośrodkami badawczymi tak w Europie, jak i w Ameryce.

Zebrane materiały i doświadczenia wykorzystałem w przygotowywanej pracy, starając się ją maksymalnie uaktualnić. Obawiam
się, że udało mi się to jedynie częściowo. Wydarzenia biegną błyskawicznie, w przeciwieństwie do nadal powolnego jeszcze procesu wydawniczego. Przede wszystkim zaś ponowne odwiedzenie obszarów kurdyjskich, w 10 lat po przeprowadzeniu badań, byłoby niestety niemożliwe z powodu trwających tam konfliktów zbrojnych.

Jestem głęboko wdzięczny wszystkim, za granicą i w kraju, którzy udzielili mi pomocy w zbieraniu danych i przygotowaniu ich do druku. Mam nadzieję, że moja książka chociażby w skromnym zakresie przyczyni się do zrozumienia najnowszych dziejów i kultury Kurdów. A także przybliży polskiemu czytelnikowi ten tragicznie doświadczony przez historię naród.

Kraków, 1992

Leszek Dzięgiel

Kurdyjski węzeł

Universitas

Universitas
Węzeł Kurdyjski
Kultura Dzieje Walka o Przetrwanie
Leszek Dzięgiel

„Universitas” 1992

Tytuł dotowany przez Komitet Badań Naukowych oraz Wydział Historyczny
Uniwersytetu Jagiellońskiego

Recenzenci:
Edward Pietraszek
Janusz Goćkowski

Na okładce: Grupa Kurdów pod Pandżwinem. fot. Leszek Dzięgiel
Przeźrocza: Leszek Dzięgiel (ii. 3, 5-31)
Rysunek: Elżbieta Dzięgiel (il. 4)
Fotografie: Jan Sajdera (il. 1-2, 32) & Rośdsław Kudakowski (iL 33)

© Copyright by Leszek Dzięgiel oraz Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac
Naukowych „Universitas" w Krakowie

Seria Select wyd. 1, Kraków 1992

ISBN 83-7052-088-X

Redaktor:
Maria Kocójowa
Opracowanie tekstu i korekta:
Anna Papierzowa
Ilustracje i projekt okładki:
Pracownia „AA" s.c., 31-101 Kraków, pl. Na Groblach 5
Skład komputerowy tekstu:
Andrzej Wyżliński

Druk:
Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego
30-306 1992, ul. Konfederacka 6