Alevi Kürtler: Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar
Erdal Gezik
Kalan
Yaşanan güncel soranların tarihsel nedenlerini bulmak için ne kadar geçmişe gitmeliyiz? Ya da: bizden önce yaşanmış olayların günlük yaşantımızdaki etkileri nelerdir? Neden bazı tarihi rakamları hafızamızdan uzaklaştıramıyoruz? Neyin ne zaman ve neden hatırlanıldığı sorusuna cevabı nerede aramamız gerekiyor: bireysel geçmişimizde mi, bağlı olduğumuz grubun kollektif hafızasında mı, yoksa daha uzaklarda mı?
Elinizdeki kitapta bu sorularla soyut ve genel değil, somut ve lokal düzeyde uğraşılmıştır.
Farzedin ki, 20. yüzyılın ikinci yarısında Dersim, Erzincan, Sivas, Maraş veya Malatya gibi bir şehirde, kendisini Alevi ve Kürt olarak adlandıran, Kırmancki veya Kurmanci konuşan ve tarihi belgelerden yoksun bir topluluğun üyesi olarak dünyaya geldiniz. O zaman, bu sorulara cevap vermeniz mümkün olabilir mi?
Eğer “Evet" diyorsanız, bu çalışmada, geçmişin (ve dolayısıyla bugünün) düşünsel sınırlarının sınandığı, gerektiği yerde zorlandığı ve yeniden çizildiğini okuduğunuzda şaşırmamalısınız.
Eğer yanıtınız “Hayır” yönünde ise, bu kitapta, düşüncelerinizi yeniden sorgulamak için birçok neden bulabileceksiniz.
İçindekiler
Önsöz / 7
I. Bölüm
Alevt-Kürt Araştırmalarına
Genel Bîr Bakış
Girtş / 9
Etnik Tanımlamanın Sorunları:
Kırmanc, Dersim, Zaza, Kürt, Dimili, Kırdaş / 15
Dinsel Tanımlamanın Sorunları:
Alevi, Kızılbaş, Ali İlahi, Ehl-i Haq / 19
Kürtler’de Dini Çeşitlilik / 25
Kitabın İçeriğine Dair / 27
II. Bölüm
Şeyh Saîd İsyanı Gölgesinde
Kürtler’de Alevi-Sünni İlişkileri
Kürtler: Aşiret ve Tarikat Arası Bir Topluluk / 36
Alevi ve Sünniler: Sınırda Muğlaklık / 40
Aleviler / 44
Dersim: Aktif Bir Alevi Merkezi / 45
“Kürtlük” Ve “Kürdistan
Alevi ve Sünni Kürtler’in Ortak Kavgası(?) / 54
Cibran, Hormek ve Şeyh Said: Yakınlaşma ve Çatışma / 61
Dersim ve Şeyh Saîd / 68
Sonuç / 74
III. Bölüm
Bir Katliam:
Kollektif Hafıza, Tarih Yazımı ve
Kimlik Çatışmaları
(Alevi Kürtler’de Köken Arayışları)
Olayların Kısa Blr Tekrarı / 83
Hatırlamak: ya da Mutsuz Tarih’e Bir İlk Bakış / 90
Türk Ulusal Tarihi ve “Kürt” Hayaleti / 97
“Kürt” Hayaletin Yansıması: Mehmet Şerif Fırat ve Ekolü / 105
Öfke: ya da Hatırlanana Dair Yorumlar / 113
Unutabilmenin Toplumsal Dayanakları / 116
Bir Dilin Tarih Karşısında Yenilgisi / 125
Sonuç / 130
IV. Bölüm
Hacı Bektaş-ı Veli ve
Kürt Meslektaşları
Giriş / 141
Hacı Bektaş ve Onun Görmediği Çocuğu:
Bektaşilik / 143
Dersimli Seyitler ve Aşiretçi Talipleri / 147
Yol Kardeşliği’nden Rekabete: Dersimli Seyitler ve Bektaşiler / 151
Inançsal Farklılıklar / 157
Örgütsel Farklılıklar / 159
İktidarla İlişkilerde Farklılıklar / 163
Etnik Farklılıklar / 167
Sonuç / 172
Ek:
Dersim ‘38 ve Öncesinde Toplumsal Yaşam
Araştırmalar İçin “Sözlü Tarih” Metodu
Ve Geçici Bir Yardımcı Röportaj Kılavuzu
I. Bölüm: Sözlü Tarih Metodu / 179
II. Bölüm: Röportaj Soruları / 193
III. Bölüm: Röportaj Örneği / 201
IV. Bölüm: Aşiretler / 212
ÖNSÖZ
Aleviler ve Kürtler ile ilgili çalışmalarıma ilk kez 1994 yılının sonlarında başladım. Geçen zaman içerisinde bu konular ile ilgili değişik makaleler yazdım. Bunlardan bazıları, Batı-Avrupa’da yayınlanan dergilerde çıktı. Bu kitapta bunlar ve 1998-99 yıllarında yazdığım diğer makalelerin önemli bir bölümünü biraraya getirdim.
Makalalerde ele alınan konular özel olarak Alevi Kürtler’i ilgilendirmektedir. Buna rağmen, verilen bilgiler ve öne sürülen tezler birçok yerde bu topluluğun bağlı olduğu iki ana grubu; Aleviler’i ve Kürtler’i de kapsamaktadır. Yazılar, ilk etapta, bu grupların yaşadıkları, zamanını bir türlü bitirmeyen sorunları kavramaya yönelik deneysel çabalar olarak görülmelidir. Aynı zamanda bu yazılarda, güncel ile geçmiş arasında zamana bağlı olmayan evrensel ilişkinin, ele alınan topluluk açısından aldığı somut biçimi izlenilmeye çalışılmıştır. Böylesi bir çabanın tartışmalara neden olabileceğini belirtmeme sanırım gerek yok; bu çalışmayla amaçlanan şeylerden birisinin de bu olduğu gibi.
Elinizde olan biçimiyle bu kitap, 1999 yılının Mayıs başlarında bitti ve elimden çıktı. Benden kaynaklanmayan nedenlerden dolayı, kitabın okura ulaştırılması gecikti. Kitabın 1999 yılı içerisinde yayınlanacağını beklediğim için, birçok yerde “bu yüzyılda” veya “geçen yüzyılda” gibi terimler kullandım. Bunlardan ilkinin artık geçen yüzyıl; yani 20. yüzyıl ve İkincisinin de 19. yüzyıl olduğunu okura hatırlatmam gerekiyor. Ayrıca geçen son bir yıl içerisinde konu ile ilgili çıkan çalışmaları da, sayıları fazla olmasa dahi, bu kitapta işleyemememin bu gecikmeden ötürü kaçınılmaz bir eksiklik olduğunu maalesef belirtmem gerekiyor.
Son olarak; bu kitabın oluşmasında, kaynakların bulunmasından yazıların düzeltilmesine; Kırmancki (Zazaca) çevirilerden benim bu arada kısmen Kırmancki’yi de öğrenmeme; ayrıca başka birçok alanda yardımcı olan dostlarıma ve her şeyden önce, geçen zaman içerisinde bana hafızalarını açan Dersimli yaşlılara teşekkürlerimi bildiriyorum. Onların yardımı ve katılımları olmaksızın, elinizde bulunan ürünün sıkıcı ve dar bir kaynak derlemesi ötesine gitme şansının olmayacağını bilmekteyim.
17 Nisan 2000, Amsterdam
Erdal Gezik
I. Bölüm
Alevi-Kürt Araştırmalarına Genel Bir Bakış
Giriş
Geçen yüzelli yıllık dönem süresinde Osmanlı İmparatorluğu ve takipçisi Cumhuriyet sınırları içerisinde yaşayan Alevi Kürtler ve özellikle bunlar arasında 1930’lu yıllara kadar kendi yapısını korumasını bilen Dersimliler üzerine yapılan çalışmalar1, politik merkezler veya akımlarla ilişkili üç ana grubun ürünü olarak ortaya çıktılar.
Bunlardan ilkini, 1850’lerden 1920’ye kadar İmparatorluk içerisinde faaliyetlerde bulunmuş Batılı misyonerler, resmi görevliler ve araştırmacı gezginciler oluşturmaktadır2. Islami bir topluluk olarak tanıdıkları İmparatorluk’ta Alevi grupları ile karşılaşmaları, bu kişilerde şaşkınlığa yol açmış, bu da doğrudan gözlemlerini aktardıkları yazılarına yansımıştır. Aleviler’in, Sünni inançla bağdaşmayan yaşanılan ve bu inancın sahipleriyle nefret derecesine varan mesafeleri, Batılı gözlemciler tarafından sürekli vurgulanmıştır. Batılılar, bu farklılığı uzun süre grubun ırksal ve dini kökeniyle açıklamaya çalışmışlardır. Alevi inançlarında tespit edilen kimi Hıristiyani motifler ve Alevi grupların kendilerini Müslümanlar’dan çok Hıristiyanlar’a yakın hissetmeleri, onları şu sonuca götürmüştür: Aleviler, Anadolu’nun yerli halklannın ve büyük ...
1 Bu bölümde verilecek kaynakların hepsi bütünüyle Alevi Kürtler’e veya Dersimliler’e ayrılmış çalışmalar değildir. Adı geçenlerin bir bölümünde bu grup hakkındaki bilgiler ya Aleviler ya da Kürtler bağlamında verilmiştir. Bunlar dışında birçok gezgincinin çalışmasında da onlar hakkında birkaç cümlelik bilgi bulunabilir.
2 Şu kişilerin çalışmaları özellikle anılması gerekenlerdir: Anglo-Sakson dünyasından Taylor, Molyneux-Seel, Sykes, Riggs, Noel, Trowbridge, ve 1850’lerden sonra bölgede bulunmuş Dunmore, Bamum, Herrick gibi Amerikalı Protestant misyonerler (Bu grubun yazılarının önemli bir bölümünü Bayrak’ın 'Alevilik ve Kürtler’ adlı çalışmasında bulmak mümkündür.); Fransızlardan Grenard; Cuinet ve Gilbert; Almanlardan Dr. Blau, Luschan, Butyka, Banse ve Grothe; yanısıra Rus Avyarov ve Ermeni Atranik (Halen bir çevirisi olmayan Atranik’in ‘Dersim’ adlı kitabı, maalesef burada kullanılmayacaktır); bu çalışmalar, geçen yüzyıl ve bu yüzyılın başlarında bölgedeki gelişmeler ve toplumsal yapı hakkında bilgiler içeririler.
Erdal Gezik
Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar Bağlamında
Alevi Kürtler
Kalan
Kalan Yayınları
Kalan Yayınlan: 10
Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar Bağlamında
Alevi Kürtler
Erdal Gezik
Bu kitabın yayın hakları Kalan Yayınlarına aittir.
Birinci Basım: Mayıs 2000
Teknik Hazırlık: Kalan Yayınları
Baskı: Özen Matbaası
ISBN: 975-8424-10-6
Kalan Basım Yayın Dağıtım
İzmir-1 Cad. Öztuğ Apt. 13/11
Kızılay Ankara
Tel-Faks: (0.312) 230 49 01
