Kürt - İslam Ayaklanması
Uğur Mumcu
Tekin
1919 - 1925 yılları arasında Kürt-İslam Ayaklanması kimler tarafından nasıl örgütlendi? Ayaklanma nasıl başladı? Şeyh Sait’i ihbar eden yakını kimdi? Kürt örgütlerini kimler kurmuşlardı?. Koçkiri, Nasturi ve Şeyh Sait Ayaklanmaları nasıl başladı?. Nasıl bastırıldı? Şeyh Sait Ayaklanmasında hangi aşiretler Şeyh Sait’e karşı savaştılar?. Şeyhler mahkemede kimleri suçladılar?. Şeyh Sait idam edilirken neler söyledi?. Ayaklanma ingilizler tarafından desteklendi mi?. Ayaklanma dinsel gerekçelere mi dayanıyordu? Yoksa amaç kürt devleti kurmak mıydı? Nakşibendi tarikatının olaydaki rolü neydi?
Seyit Abdülkadir ve Şeyh Sait’in ayaklanma nedeniyle yargılananların yakınları bugün ne yapıyorlar?. Hangi siyasal görüşleri savunuyorlar? Şeyh Sait'in ailesi ayaklanma hakkında ne düşünüyor? Uğur Mumcu Araştırdı ve Yazdı.
Ingiliz, Fransız, Amerikan belgeleri, gizli tutanaklar ve davanın savcılarından Avni Doğan’ın arşivindeki yazışmalar ile Sevres’den Lozan’a ve Lozan'dan Şeyh Sait Ayaklanmasına kadar geçen dönemin soluk kesici öyküsü. Yakın tarihimize olduğu kadar bugünlere de ışık tutan belgesel inceleme.
İçindekiler
Sunuş / 7
Seyit Abdülkadir / 11
İngiliz Kürtçülüğü / 18
Emperyalizmin Diplomasisi / 26
Koçkiri Ayaklanması / 33
Sakallı Nurettin Paşa / 41
Kürtlere özerklik / 47
Aşiretler Kavgası / 54
Cibranlı Halit Bey / 62
Şeyh Sait Ayaklanması Başlıyor / 69
Bir Polis Oyunu / 77
Takrir-i Sükun Dönemi Başlıyor / 86
Ayaklanma Bastırılıyor / 96
Şeyh Sait’i Bacanağı Kasım Bey İhbar Ediyor / 104
Seyit Abdülkadir: Kürt Değilim! / 114
Şeyh Sait: Amacım Şeriat / 123
Şeyh Sait. Sorguda / 131
Şeyh Sait: Kürdistan’da Halk Birleşmez / 141
Şeyhler: Ayaklanmaya Korku Yüzünden Katıldık / 150
Şeyh Abdullah: «Biz Hainlere Uyduk» / 158
Musul İngilizlere! / 165
Şeyh Sait’in Torunu Melik Fırat / 173
Notlar / 183
Ad Dizini / 209
SUNUŞ
Yakın tarihi bilmeden bugün olup bitenleri anlamaya olanak yoktur.
Kürt sorunu üzerinde araştırma yapmanın binbir türlü engeli var. Engellerden biri resmi belge ve kayıtların incelemelere açık olmamasıdır.
Oysa, bugün, ABD, İngiltere, Fransa ve Federal Almanya yirmili ve otuzlu yıllara ilişkin bütün gizli yazışma ve belgeleri yerli ve yabancı bütün araştırmacıların incelemelerine açmıştır. Türkiye’de ise bırakın gizli yazışmaları, Genelkurmay Başkanlığı, 1972 yılında Harp Tarihi yayınları arasında çıkan bir inceleme kitabını kendisi yasaklamıştır!
İstiklal Mahkemesi dosya ve tutunakları ancak TBMM Başkanlığının «özel izni» ile incelenebiliyor. Şeyh Sait Ayaklanma dosyaları TBMM arşivinde «tasnif dışx»dır. Genelkurmay belgelerini incelemek ise bizler için hemen hemen olanaksızdır.
Üstelik, yakın tarihimizde «Kürt sorunu» yasak çemberleri içine alınmıştır. Kürt konusunda üzerindeki bu yasaklar sorunun ve konunun yeterince aydınlanmasını önlemiştir.
Üzerlerinden altmış-yetmiş yıl geçmiş olayları inceleyip tartışamıyorsak bugünleri hiç anlayamayız.
Bu nedenle 1919 yılında İstanbul’daki Kürt örgütlenmeleri ile başlayan ve Şeyh Sait ayaklanması ve Musul sorunu ile noktalanan bu süreci elden geldiğince bütün ayrıntıları ile incelemeye çalıştım.
Bu bir başlangıç sayılmalıdır.
Yararlandığım kaynaklar arasında çeşitli yararlarca daha önce yayınlanmış, İngiliz ve Amerikan gizli belgeleri, Londra, Sen Remo ve Lozan Anlaşma tutanakları ve bu konular üzerindeki inceleme kitapları bulunuyor.
Fransız Dışişleri Bakanlığının gizli belgelerinin bazıları ise ilk kez yayınlanıyor.
Bu döneme ilişkin TBMM’nin açık ve gizli tutanaklarını da inceleyerek olayların siyasal boyutlarını yansıtmaya ve gelişmeleri de bu bağlamda sunmaya çalıştım.
Şeyh Sait ve arkadaşlarını yargılayan Şark İstiklal Mahkemesi savcılarından Avni Doğan’ın bugüne kadar yayınlanmamış anılarında ve Doğan’ın arşivinde olaylara ışık tutacak birçok yazışma, rapor ve belge bulunuyor. Bunları konuların akışı içinde değerlendirerek dip notlarında da bu yazışma, belge ve raporları sayı ve tarihlerini de belirttim.
1944 yılında İçişleri Bakanı Hilmi Uran’ın emri ile başlayan «Yakın Doğu Ayaklanmaları» ile ilgili çalışma için «Doğu Genel Müfettişi» Avni Doğan’a gönderilen raporlar ve yazışmalarda birçok gerçek sergilenmektedir.
Yayınlanmamış anılardaki şifreli telgraflar ile «polis takip raporları» karanlıkta kalmış olaylara da ışık tutuyor.
Şeyh Sait olayını anlayabilmek için Kürt sünni ve Kürt alevi aşiretlerin yapılarını, birbirleriyle olan çekişmelerini ve çelişkilerini bilmek gerekiyordu. Bu konuları önce anlamaya, sonra da sizlere anlatmaya çalıştım.
Kürt ayaklanmalarına hangi Kürt aşiretleri katıldı? Hangileri Hükümetten yana tavır aldılar? Şeyh Sait’i hangi Kürt aşireti ihbar etti? Şeyh Sait'i eleveren Cibranlı Binbaşı Kürt Kasım kimdi?
Bir filin kuşkusu içindeki bu olaylar kaynaklarından incelenerek, soruşturularak, araştırılarak sunuldu.
Kürt kökenli aydınların yayınları da gözden geçirildi, bu yayınlarda ileri sürülen savlar başka kaynaklar ile karşılaştınlarak incelendi. Şeyh Sait Ayaklanmasını irdeleyen ve savunan İslamcı dergiler ile marksist yayınlar birlikte incelenerek yorumlandı. Buradan şaşırtıcı sonuçlara ulaşıldı.
Yararlandığım kaynakların herbiri dip notlarında gösterildi. Yazarların İngiliz gizli belgelerine yaptıkları yollamalarda özgün kaynağın tarihi ile dosya sayısı da verildi.
Bundan da amacım şu:
Bu konular, bundan sonra araştırmacılarca incelenecek ve tarih, karanlıkta kalan bütün olaylar ve-ilişkilerle birlikte sorgulanacaktır. Bu yüzden bütün kaynakları tek tek okurlara ve araştırmacılara sunmayı zorunlu ve yararlı gördüm. Yararlanılan belgelerin tarih ve sayılarını vererek bundan sonra bu konuları araştıracak olanlara - karınca kararınca - yardımcı olmaya çalıştım.
İsteyen ana metinlerdeki olayları okumakla yetinir, olayları daha derinden kavramak isteyen okurlarla araştırmacılar da dip notlarında verilen ayrıntıları okuyup, incelerler. Araştırmacılar, gerekirse bu ayrıntılar konusunda daha da derin araştırmalar yaparlar. Böyle bir yöntem izledim.
Şeyh Sait'in bugün hayatta olan yakınları ile görüşerek kendilerinden bilgiler de aldım.
Avni Doğan’ın yayınlanmış anıları ile arşivini incelememize açan torunu gazeteci Ali Doğan a, Şeyh Sait’in torunu Melik Fırat ile Şeyh Sait'in kardeşi Âbdurrahim’in torunu Abdurrahim Bilgin’e, Şeyh Sait ailesi ile tanışmamızı sağlayan, ayrıca aşiretler, konusunda arşiv ve bilgilerinden yararlandığım emekli Jandarma Albayı Yılmaz Erkekoğlu'na, Fransız Dışişleri Bakanlığının gizli belgelerini veren Doç. Dr. Ünsal Yavuz’a, bu yazı dizisini Cumhuriyet Gazetesi’nde yayma hazırlayan Gürsel Gözcü’ye, bütün araştırmacıların dostu TBMM Kütüphanesi Müdür Yardımcısı Ali Rıza Cihan ile kitaplığın güler yüzlü çalışanlarına yürekler dolusu teşekkür borçluyum.
Resmi tarih, yasaklar ve ideolojik bağnazlıklar aynı anadan doğmuş üçüzlere benzerler. Tarihe ön yargılar ve yapay kuramlar ile bakılmaz.. Bu önyargıları ve yapay kuramları ile karşılıklı bağnazlıkları aşamazsak, ne dünü anlarız, ne bugünü.
Öyleyse sayfayı çevirip bu «Kürt-İslam. Ayaklanması» nın öyküsünü okumaya başlayalım.
Evet 1919’un İstanbul'undayız. Kürdistan Teali Cemiyeti’nin kapısını çalıp, Seyit Abdülkadir ile tanışıyoruz. Oradan Sivas Kongresi’ne, oradan da Koçkiri Ayaklanmasına, Londra, Sen Remo ve Sevr’e, Sevr’den Koçkiri Ayaklanmacılarına, buradan da Varto’lu Hormek Aşireti’ne konuk olacağız, sonra da Şeyh Sait’in, Cibranlı Halit’in, Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya’yı tanıyacağız.
Polis görevlisi Celal’i İngiliz görevlisi Mr. Templen kılığına giren Zabıta memuru Nizamettin’i, Palu’lu Kör Sadi’yi ve Şeyh Sait’i eleveren bacanağı Binbaşı Kasım’ı.
Sonra Şark İstiklal Mahkemelerini göreceğiz. Sanıkları, yargıçları, savcıları ve polis raporlarını.
Sonra idamları.
Sürgünleri...
Sonra?
Sonrasını kitap bittikten sonra konuşacağız...
Uğur Mumcu
1 Haziran 1991
Seyit Abdulkadir
«Kürdistan Teali Cemiyeti», İstanbul’da Cağaloğlu'nda Sihhat ve İçtimai Muavenet Umum Müdürü Dr. Abdullah Cevdet Bey'in apartımanında Seyit Abdülkadir ve arkadaşlarınca kurulmuştu1.
Hüseyin Şükrü (Baban) Bey, Dr. Şükrü Mehmet (Sekban) Bey, Muhittin Nami Bey, Babanzade Hikmet ve Aziz Beylerce 1918 yılı Eylül ayında İstanbul’da kurulan Cemiyet başkanlığına Seyit Abdülkadir’i, başkan yardımcılıklarına Mehmet Ali Bedirhan ve Ferik Fuat Paşa'yı, genel sekreterliğe de Babanzade Şükrü’yü getirmişti2.
Eski Hicaz Valisi Mustafa Zihni Paşa, eski Harput Valisi Kemahlı Sabit, Bediüzzaman Molla Said, Muş milletvekili İlyas Sami, Kaymakam Abdülaziz, Babanzade Hikmet, Şeyhülislam Haydarizade İbrahim, Baytar Civrilzade Mehmet Nuri, Emin Paşa, Dr. Şükrü Mehmet, Mevlana-zade Rıfat, Ferit Ahmet Hamdi Paşa, topçu yüzbaşısı Emin, emekli savcı Urfalı Tayfur, Kamuran Ali Bedirhan, Kadızade Mehmet Şevki, Kürdistan dergisi başyazarı Arvasizade Mehmet Şefik, aynı derginin sorumlu müdürü Mehmet Mihri, Jin dergisi sorumlu müdürü Hamza, Ber-zencizade Abdülvahit, Heyzanizade Kemal Fevzi örgütün ileri gelenlerindendi3.
Cemiyetin Kürtçe ve Türkçe yayınlanan «Jin» adlı dergisi vardı. Ayrıca Mevlanazade Rıfat'ın «Serbesti» Gazetesi de Kürt Teali Cemiyeti’nin görüşlerini savunuyordu.
«Rozi Kürdistan» ve «Bankı Hak» adlı dergiler de aynı doğrultuda yayınlar yapıyorlardı. Bağdat’ta da «Kürdistan» adlı bir dergi çıkarılıyordu.
.....
Uğur Mumcu
Kürt - İslam Ayaklanması
Tekin
Tekin Yayınevi
Kürt - İslam Ayaklanması
1919-1925
2. basim
ISBN 975-478-W-9
Uğur Mumcu, Kürt-İslam Ayaklanması
2. Basım, 1991
Kapak, Erkal Yavi
Kapak Baskısı, Özyılmaz Matbaası
Dizgi-Baskı, Yaylacık Matbaas
Cilt, Tekin Ticaret
Tekin Yayınevi
Ankara Cad. No. 43
İstanbul
Tel.: 527 69 69 - 512 59 84
[Bu yazı dizisi 2-22 Haziran 1991 günleri arasında
Cumhuriyet, Gazetesi’nde «Öncesi ve Sonrası
ile Şeyh Sait Ayaklanması» adıyla yayınlanmıştır.]
