Kürt Medreseleri ve Âlimleri - II

Kürt Medreseleri ve Âlimleri - II

Kadri Yıldırım

avesta

Kürt Medreseleri, Kürt halkının dini ve milli kültürünün şekillendiği irili ufaklı medeniyet binalarıdır. Kürdün ifrat ile tefrit arası dengeli dinî anlayışı, dili, edebiyatı, tarihi ve ahlâkı aslında kolektif bir armoni ile inşa edilen bu binalarda şekillenmiştir. Selahaddîn Eyyûbî, Seydaye Xanî, Mevlana Halid, Şeyh Ubeydullah Nehrî, Şeyh Said, Said Nursî ve daha nice tarihi şahsiyet bu binalarda aldıkları temelle birer ekol olmuşlardır. En az bin yıldan beridir eğitimlerini kendi ana dilleri olarak Kürtçe yapmakta olan Kürt âlimleri ve talebeleri hem bu dili yok olmaktan kurtarmış hem de medrese eksenli bir terminolojinin mucidi olmuşlardır. "Kürt Medreseleri ve Âlimleri" başlıklı üç ciltlik seri çalışmamız bu bağlamda yapılmıştır. Birinci ciltte Teori, Müfredat ve Kürt beyleri tarafından kurulan "Beylik Medreseleri"; ikinci ciltte Kürt coğrafyasında geniş bir ağ oluşturan "Tekkelere Bağlı Medreseler"; üçüncü ciltte de haddi hesabı olmayan "Cami ve Hücreler" inceleme konusu yapılmıştır. Bu yapılırken sadece Türkiye'deki Kürt bölgeleriyle yetinilen lokal bir inceleme yapılmamış; İran, Irak ue Suriye Kürt bölgeleri ile Eyyûbîler de geniş bir şekilde kapsama alanına dâhil edilmiştir. Bu araştırma, üzeri örtülmüş olan ve bize bilerek veya bilmeyerek unutturulmak istenen kültür hâzinelerimiz olan bu medrese türleri üzerindeki tozu kaldırmak ve dolayısıyla kendi kendimizle yeniden buluşmak amacıyla hazırlanmıştır. Unutmayalım ve unutturmayalım!
Mevlana Halid, Kürtlerin ilimsiz zikir ve zikirsiz ilimle, ya da medresesiz tekke ve tekkesiz medreseyle tek kanatlı kalacaklarını çok iyi fark etmiş ve ancak bu ikili birleşirse kendi lakabı gibi "Zülcenaheyn" (iki kanatlı) olacaklarını görme ferasetini göstermiştir. Böylece bizzat kendisi önce Süleymaniye ve Bağdat'ta kurduğu tekkelerin ilim nuruyla aydınlanmaları için yanı başlarında birer medrese inşa ettirmiş ve halifelerine de bulundukları bölgelerde böyle yapmalarını tavsiye etmiştir. Bu tavsiyelere harfiyen uyulmuş ve böylece Biyare, Basret, Nehrî, Aruas, Gayda, Norşin, Oxîn, Zokayd, Çoğreş, Aktepe, Menzil, Xinûk, Tillo, Hazne ve daha nice Kürt bölgesinde kurulan tekkelerin yanı başında medreseler inşa edilmiştir.
Kürt beyliklerinin tasfiye edilmesi ve Kürt beylerinden kimilerinin sürgüne gönderilmesi, kimilerinin de idam edilmesi veya zindanlara atılması sonucu oluşan boşluğu Halidi âlim ve mürşitler doldurmuş ve bunlar sekteye uğratılan "Beylik Medreselerini aratmayacak paydaşları olan "Tekke Medreselerini geniş bir ağ olarak seri bir şekilde devreye koymuşlardır. Günümüze ulaşan Kürtçe şiir divanları, akaid, tarih ve tasavvuf kitapları bu âlim ve mürşitler tarafından yazılmıştır. "Halidilik" temsilcisi bu zatlar Kürdün dinine hizmet ettikleri gibi, diline ve kimliğine de hizmet etmişlerdir.

Kadri Yıldırım - Diyarbakır-Lice doğumludur. İlk ve orta öğrenimini Diyarbakır'da yaptı. Üniversiteyi bitirdikten sonra 1986 yılından itibaren 13 yıi öğretmenlik yaptı. 1994-1998 yılları arasında Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nde Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalında Yüksek Lisans ve Doktora yaptı. 1999 yılında Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'ne Yardımcı Doçent olarak atandı. 2004 yılında Doçent oldu. 2010 yılında profesör oldu. Mardin Artuklu Ünivesitesinde rektör yardımcısı ve Yaşayan Diller Enstitüsü müdürü olarak görev yaptı. İlgi ve araştırma alanı Doğu Dilleri ve Edebiyatıdır. Evli ve dört çocuk babasıdır.

İçindekiler

Önsöz / 15

Giriş
Temel Kavramlar Ve Kapsamları / 19

1. Tekke ve Paydaşları / 19
1.1. Tekke ve Eğitsel Yönleri / 19
1. 2. Tekke Kadrosu: Şeyh, Mürşid, Pîr; Mürîd, Salik, Sufî / 21
1.3. Kürt llmiyye ve Sûfiyye Muhitinde Medrese-Tekke Birlikteliği / 21
1.4. Tekkenin Paydaşları Olarak Hangâh - Ribat - Zaviye - Dergâh / 23
1.4.1. Hangâh / 23
1.3. 2. Ribat / 26
1.3. 3. Zaviye / 26
1.3.4. Dergâh / 27

2. Tasavvuf / 27

3. Tarikat / 29
3.1. Kadirî Tarikatı ve Kürtler Arasında Yayılışı / 30
3. 2. Nakşibendî - Halidî Tarikatı ve Kürtler Arasında Yayılışı / 35
3. 3. Halidiliğin Devrimci Karakteri / 38

Birinci Bölüm
Nehrî Medresesi ve Âlimleri / 41

1. Nehrî Medresesi / 41

2. Nehrî Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 42
2.1. Seyyid Abdullah Nehrî - Şemdînî(ö. 1235 / 1813) / 42
2.2. Seyyid Taha Nehrî / Şemdînî (ö. 1852) / 53
2.3. Seyyid Muhammed Salih (ö. 1864) / 58
2. 4. Şeyh Ubeydullah Nehri (ö. 1300 / 1883) / 59
2. 5. Seyyid Abdulkadir Nehri (ö. 19251 / 78
2. 6. Seyyid Muhammed Sıddık Nehri (ö. 1906) / 79
2.7. Seyyid Heme Said Şemdînî - Nehrî / 81

3. Seyyid Taha'nın Halifesi Muhammed Küfrevî ve Ailesi / 81
3.1. Şeyh Muhammed Küfrevî / 81
3. 2. Şeyh Abdülbaki Küfrevî (ö. 1943) / 81 '
3. 3. Şeyh Nesim Küfrevî (ö. 1953) / 81 '
3.4. Kasım Küfrevî (ö. 1992) / 81
3. Seyyid Taha'nın Halifesi Muhammed Küfrevî ve Ailesi / 81
3.1. Şeyh Muhammed Küfrevî / 81
3.2. Şeyh Abdülbaki Küfrevî (ö. 1943): Hayatı, Bitlis Ayaklanmasına Karşıki Tutumu, Şeyh Said Hareketine Karışmadığı Halde Sürgün Edilmesi ve Vefatı / 83
3. 3. Şeyh Nesîm Küfrevî (ö. 1953) / 84
3.4. Kasım Küfrevî (ö. 1992) / 85

İkinci Bölüm
Behdînan Bölgesinde Brîfkan,
Bamernî ve Barzan Medreseleri ve Âlimleri / 87

A) Brîfkan Medresesi ve Âlimleri / 87

1. Brîfkan Medresesi / 87

2. Brîfkan Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 88
2.1. Şeyh Şemseddîn Ahlatî (ö. 1674) / 88
2. 2. Şeyh Nûreddîn Brîfkanî (ö. 1851) / 93
2. 3. Şeyh Nûr Muhammed b. Şeyh Abdulkadir |ö. 1915) / 98
2.4. Şeyh Memduh Brîfkanî (ö. 1976) / 99

B) Bamernî Medresesi Ve Âlimleri / 101

1. Bamernî Medresesi / 101

2. Bamernî Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 102
2. 1. Şeyh Tahir Bamernî(ö. 1842) / 102
2.2. Şeyh Muhammed Bamernî (ö. 1308 / 18901 / 102
2.3. Şeyh Behaeddîn Bamernî |ö. 1952) / 102
2.4. Şeyh Gıyaseddîn Bamernî(ö. 1944 veya 19481 / 103
2.5. Şeyh Taha Maî (ö. 1919) / 105

C) Barzan Medresesi ve Âlimleri / 107

1. Barzan Medresesi / 107

2. Barzan Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 108 .
2.1. Şeyh Taceddîn Barzanî / 108
2. 2. Şeyh Abdüsselam Barzanî I (ö. 1291 / 1874) / 109
2.3. Şeyh Muhammed Barzanî (ö. 1902) / 110
2.4. İkinci Şeyh Abdüsselam Barzanî (ö. 1914) / 111
2. 5. Şeyh Ahmed Barzanî (ö. 1969) / 115

Üçüncü Bölüm
Arvas Ve Gayda Medreseleri ve Âlimleri / 117

A) Arvas Medreseleri ve Âlimleri / 117

1. Müküs Arvas Medresesi / 117

2. Arvas Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 118
2.1. Molla Muhammed Kutup Arvasî / 118
2.2. Seyyid Abdurrahîm (ö. 1200 - 1786) / 121
2.3. Seyyid Abdurrahman (ö. 18. yüzyıl) / 122
2. 4. Seyyid Sibğatullah Arvasî - Gavs-ı Hizanî(ö. 1287 – 18701) / 122
2. 5. Seyyid Fehîm Arvasî (ö. 1313 - 1895) / 122
2. 6. Seyyid Şefik Arvasî (ö. 1970) / 125

B) Başkale Arvas Medresesi ve Abdülhakîm Arvasî / 128
Başkale Arvas Medresesi / 128
Seyyid Abdülhakîm Arvasî (ö. 1943) / 128

C) Gayda Medresesi ve Âlimleri / 130

1. Gayda Medresesi / 130

2. Gayda Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 131
2.1. Seyyid Sibğatullah Arvasî (ö. 1287 – 1870) / 131
2. 2. Şeyh Molla Halid Orekî Şirvânî (ö. 1877-781) / 134
2. 3. Molla Abdurrahman Buhtî (el-Meczub) / 135
2.4. Seyyid Sibğatullah'in Oğulları ve Torunları / 135
2.4.1. Şeyh Bahaeddîn (ö. 1870) / 135
2. 4. 2. Şeyh Celaleddîn (ö. 1878) / 136
2. 4. 3. Seyyid Hamza / 137
2.4.4. Seyyid Nûr Muhammed / 137
2.4. 5. Şeyh Haşan / 138
2. 4. 6. Şeyh Şehabeddin (ö. 1913) / 139

Dördüncü Bölüm
Norşin. Oxîn ve Çoxreş Medreseleri ve Âlimleri / 141

A) Norşin Medresesi Ve Âlimleri / 141

1. Norşin Medresesi / 141

2. Norşin Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 144
2.1. Şeyh Abdurrahman Tâxî (ö. 1304 / 1886) / 145
2.2. Şeyh Fethullah Verkanisî / 149
2.3. Şeyh Muhammed Diyaüddîn Norşinî: Hazret (ö. 1342 / 1923) / 149
2. 4. Mela Muhammed Emin: Melaye Mezin (ö. 1352 / 1933) / 150
2. 5. Şeyh Muhammed Masum Norşinî (ö. 1971) / 151
2. 6. Şeyh Muhammed Maşuk Norşînî / 153
2.7. Şeyh Nureddin Norşinî / Mutlu / 155

B) Oxîn Medresesi ve Âlimleri / 157

1.Oxîn Medresesi / 157

2. Oxîn Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 157
2.1. Fethullah Verkanisî (1317 / 1899) / 157
2. 2. Şeyh Alaeddîn Oxînî (ö. 1949) / 163
2.3. Şeyh Muhammed Mazhar / 169
2.4. Şeyh Muhammed Halid (ö. h. 1406) / 170
2. 5. Şeyh Muhammed Asım (ö. 2011) / 170
2. 6. Şeyh Fethullah Verkanisî'nin Halifeleri / 171
2. 6.1. Seyyid Haşan Arvasî / 172
2.6. 2. Seyyid AbduIğaffar Arvasî / 172
2. 6. 3. Mela Ahmed Karakoyî / 173
2. 6. 4. Mela Ömer Horosî / 173
2. 6. 5. Mela Haşan Ademî / 174

C) Çoxreş Medresesi ve Âlimleri / 174

1. Çoxreş Medresesi / 174

2. Çoxreş Medresesi’nde İzi Olan Âlimler / 175
2.1. Şeyda Molla İbrahim Çcrxreşî (ö. 1881) / 175
2. 3. Şeyh Halil Çoxreşî (ö. 1897) / 176
2. 2. Şeyda Şeyh Es'ad Çoxreşî / 177

Beşinci Bölüm
Zokayd ve Hezan Medreseleri ve Âlimleri / 179

A) Zokayd Medresesi Ve Âlimleri / 179

1. Zokayd Medresesi / 179

2. Zokayd Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 181
2.1. Şeyh Abdülkahhar Zokaydî (ö. 1324 / 1906) / 181
2. 2. Şeyh Mahmûd Zokaydî (ö. 1945) / 183
2.3. Şeyh Cüneyd Zokaydî (ö. 1963) / 191
2.4. Şeyh Fudayl Zokaydî (ç. 1992) / 194
2. 5. Şeyh Sibgatullah Zokaydî - Sevgili (1949-) / 195
2. 6. İlmî İcazetnamelerini Zoqayd Medresesinde Alan Bazı Âlimler / 195
2.6.1. Molla Nasreddin - Seven (ö. 1945) / 195
2. 6. 2. Şeyh Haydar - Sevgili (ö. 1966) / 196
2.6.3. Molla Ali - Eviz / 197
2. 6. 4. Molla Abdussamed - Bilgin (ö. 1993) / 197
2. 6. 5. Molla Rasul - Üzlük (ö. 1940) / 198
2. 6. 6. Molla Muhammed - Özlük (ö.1977) / 198
2. 6. 7. Molla Emîn - Seven (ö. 1972) / 199

B) Hezan Medresesi ve Âlimleri / 199

1. Hezan Medresesi / 199

2. Hezan Medresesinde İz Bırakan Âlimler / 200
2.1. Şeyh Abdulkadir Hezanî (ö. 1908) / 200
2. 2. Şeyh Muhammed Selîm Hezanî ve Talebesi Şeyh Ismetullah Karazî / 201
2.1. Şeyh Muhammed Selîm Hezanî (ö. h. 1355) / 201
2. 2. Şeyh Ismetullah Karazî / Yiğit (ö. 1996) / 202
2. 3. Şeyh Abdülkadir Hezanî'nin Halifeleri / 204
2.3.1. Seydaye Licî / Muhammed Hadî (ö. 1912) / 204
2. 3. 3. Şeyh Mustafa Sîsî (ö. 19141 / 207
.2. 3.4. Molla Abdullah Hazroyî (ö. 19471 / 208
2.3. 5. Melaye Xasî (ö. 1951) / 209

Altıncı Bölüm
Haznevî, Menzil ve Arınc Medreseleri ve Âlimleri / 215

A) Haznevî Medresesi Ve Âlimleri / 215

1. Haznevî Medresesi / 215

2. Haznevî Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 218 .
2.1. Şeyh Ahmed Haznevî (ö. 1950) / 218
2. 2. Şeyh Masum Haznevî (ö. 1958) / 220
2.3. Şeyh Alaeddîn Haznevî (ö. 1969) / 220
2.4. Şeyh Izzeddîn Haznevî (ö. 2005) / 221
2. 5. Şeyh Maşuk Haznevî (ö. 2005) / 222
2. 6. Şeyh Muhammed Haznevî (ö. 2005) / 223
2. 7. Şeyh Muhammed Muta' Haznevî / 224
2.8. Şeyh Abdülganî Haznevî / 224

B) Menzil Medresesi ve Âlimleri / 224

1. Menzil Medresesi / 224

2. Menzil Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 225
2.1. Seyyid Abdülhakîm Bilvanisî-Hüseynî (ö. 1972) / 225
2.2. Şeyh Muhammed Raşid (ö. 1993) / 226

C) Arınc - Tılfakîr Medresesi ve Âlimleri / 228

1. Arınc - Tılfakîr Medresesi / 228

2. Arınc - Tılfakîr Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 229
2.1. Şeyh Ali Arıncî (ö. 1984) / 229
2. 2. Şeyh Ali ArıncTnin Halifesi Muhammed Nûrânî Erol / 231

Yedinci Bölüm
Basret Medresesi. Kolları ve Âlimleri / 233

A) Basret Medresesi Ve Âlimleri / 233

1. Basret Medresesi / 233

2. Basret Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 234
2.1. Postnişîn Âlimler / 234
2.1.1. Şeyh HaIid Cezerî (ö. 1839) / 234
2.1.2. Şeyh Salih Slbkî (ö. 1852) / 235
2.1.3. Şeyh Es'ad Xinûkî / 236
2.1.4. Şeyh Muhammed Aynî (ö. 1859) / 236
2.1.5. Şeyh Halid Zebarî-Basretî (ö. 1286 / 18691 / 236
2.1.6. Şeyh Hüseyin Zebarî (ö. 1333 / 1914) / 237

B) Serdahl - Seydaî Medresesi ve Âlimleri / 238

1. Serdahl - Seydaî Medresesi / 238

2. Serdahl Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 240
2.1. Şeyh Ömer Zengânî (ö. 1890) / 241
2. 2. Şeyh Abdülhakîm Derşevî (ö. 1905) / 242
2. 3. Şeyh Muhyiddîn Cezerî (ö. 1914) / 243
2. 4. Şeyh Muhammed Nuri Derşevî (ö. 1924) / 244
2. 5. Şeyh Şeyda el-Cezerî (ö. 1968) / 245
2. 6. Şeyh Muhammed Nurullah (Ö.1985) / 247
2.7. Şeyh Ömer Faruk Şeyda / 252

C) Hilvve Medresesi ve Âlimleri / 253

1. Hilvve Medresesi / 253

2. Hilvve Medresesinde İz Bırakan Âlimler / 253
2.1. Şeyh İbrahim Hakkı / 253
2. 2. Şeyh Muhammed Zeki / 254
2. 3. Şeyh Ulvan (veya 'Alvan) / 254
2.4. Şeyh Adnan / 254
2. 5. Şeyh Haşi', Dr. Süheyl Saban ve Dr. Muhammed Safa / 255

D) Aktepe Medresesi ve Âlimleri / 255

1. Aktepe Medresesi / 255

2. Aktepe Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 256
2.1. Aktepî Âlimler / 256
2.1.1. Şeyh Haşan Nuranî (h. 1201-1280) / 256
2.1.2. Şeyh Abdurrahman Aktepî (ö. 1907) / 257
2.1.3. Şeyh Muhammed Can (ö. 1909) / 260
2.1.4. Şeyh Hasîb (ö. 1947) / 263
2.1. 5. Şeyh Muhammed Kerbela (ö. 1939) / 264,
2.2. Diğer Bazı Âlimler / 265 .; '
2.2.1. Şeyh Muhyiddin-i Şeyh Selameta (ö.1950) / 265
2. 2. 2. Şeyh Muhammed Raşid Riştî (ö. 1917) / 265

E Gaziantep Kolu Medresesi ve Âlimleri / 266

1. Gaziantep Kolu Medresesi / 266

2. Gaziantep Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 266
2.1. Şeyh Ahmed Munis / 266

F) Hamidî Medreseleri ve Âlimleri / 267

1. Hamidî Medreseleri / 267

2. Ana Hatlarıyla Hamidî Tekkeleri ve Medreseleri / 267
2.1. Şeyh Hamid Mardinî (ö. 1882) / 268

G) Xınûk Medresesi ve Âlimleri / 270

1. Xınûk Medresesi / 270

2. Xınûk Medresesinde İz Bırakan Âlimler / 271
2.1. Şeyh Es'ad Xinûkî I / 271
2.2. Şeyh Abdullah Xinûkî / 272
2. 3. Şeyh Es'ad Xinûkî II / 273
2. 4. Şeyh Müşerref Xinûkî / 273
2.5. Şeyh Hamdullah Xinûk1 / 276
2.6. Şeyh Muhammed Nurî Xinûkî / 277

H) Halidiye Medresesi ve Âlimleri / 278

1. Halidiye Medresesi / 278

2. Halidiye Medresesinde İz Bırakan Âlimler / 278
2.1. Şeyh Muhyiddîn Oran / 278
2. 2. Bahaheddîn Oran ve Şeyh Muaz Oran / 279

Sekizinci Bölüm Bölüm
Hevraman Bölgesi Biyare Medresesi ve Âlimleri / 281

1. Biyare Medresesi / 281

2. Biyare Medesesi’nde İz Bırakan Âlimler / 283
2.1. Biyare Tekke Medresesinde Postnişin Olan Âlim ve Şeyhler / 283
2.1.1. Şeyh Osman Tawîlî(ö. 1283 – 18661) / 283
2.1.2. Şeyh Ömer Diyaeddîn Biyarî (ö. 1318 – 1900) / 288
2.1. 3. Şeyh Necmeddîn Biyarî (ö. 1337 - 1918) / 290
2.1.4. Şeyh Alaeddîn Biyarî (ö. 1373 - 1953) / 290
2.1. 5. İkinci Şeyh Osman Siraceddîn (ö. 1997) / 292
2.2. Biyare Medresesinde Müderrislik Yapan Ünlü Bazı Âlimler / 293
2. 2.1. Mela Ahmed Nûdşî (ö. 1302 / 1884) / 293
2. 2. 2. Mela Abdulkadir Kanikevveyî (ö. 1338 / 1919) / 294
2. 2. 3. Mela Taha Balîsânî (ö. 1340 / 19211 / 294
2.2. 4. Mela Abdulazîm Müctehidî |ö. h. 1360) / 295
2. 2. 5. Mela Bakır Balekî (ö. h. 1393) / 295
2. 2. 6. Mela Ahmed Reş (ö. h.1373) / 295
2. 2. 7. Şeyh Haydar b. Şeyh Ali et-Tavvîlî (doğumu h. 1265) / 296
2. 2. 8. Diğerleri / 296
2.3. Biyare Medresesinden Mezun Olan Bazı Ünlü Âlimler / 297
2.3.1. Mela Abdulkadir b. Mela Mümin (ö. 1326 / 1907) / 297
2.3.2. Mela Abdurrahîm Çiristanî (ö. 1334 -. 1915) / 297
2.3. 3. Mela Abdulkadir Sofî |ö.1372 / 1953) / 298
2. 3.4. Mela Ömer Serdeştî (ö. h. 1350) / 298
2.3. 5. Şeyh Baba Resûl Beydenî (ö. 1363 / 1944) / 299
2.3.6. Mela Abdulazlz Pirîsl |ö. 1360 / 1941) / 299
2.3. 7. Diğerleri / 300
2. 4. Biyare Medresesinde Yetişmiş Ünlü Bazı Âlimler / 300
2.4.1. Şeyh Abdurrahman Ebû Vefa Nakşibendî (ö. 1285 - 1868) / 300
2.4. 2. Şeyh Nebi Mawelî (ö. 1291 - 1874) / 301
2.4.3. Meta Abdurrahim Mevievî (ö. 1300 - 1882) / 301
2.4.4. Meta Hamid Bîsaranî(ö. 1312 - 1894) / 301
2.4. 5. Mela Mustafa Ribatî (ö. 1331 - 1912) / 302
2.4.6. Mela Abdullah Merîwanî Kanîsananî (ö. 1332 - 1913) / 303
2.4.7. Şeyh Selim Senendecî (ö. 1333 – 1914) / 303
2. 4. 8. Mela Muhammed Kestanî (ö. 1334 / 1915) / 303
2. 4. 9. Şeyh Muhammed b. Şeyh Muhyiddîn (o. 1335 -1917) / 303
2. 4.10. Dördüncü Şeyh Abdullatif b. Şeyh Muhammed (ö. 1346 – 1927) / 304
2. 4.11. Mela Muhammed Said Ubeydî (ö. 1346 -1927) / 304
2.4.12. Şeyh Emîn el-Xal (ö. 1350 - 19311 / 305
2.4.13. Mela Abdurrahim b. Osman el-Binavesûtî (ö. 1355 - 1936) / 305
2.4.14. Mela Abdullah b. Şeyh Kadir (ö. 1357 - 1938) / 306
2. 4.15. Baba Al i Tekyeyî (ö. 1359 - 1940) / 306
2. 4.16. Mela Abdullah WuIzî (ö. 1360 - 1941) / 306
2. 4.17. Şeyh Abdulkerim Xaneşûrî (ö. 1361 - 1942) / 307
2. 4.18. Baba Şeyh Kajavvî (ö. 1365 - 1946) / 307
2.4.19. Mela Süleyman b. Osman el-Binavesûtî(ö. 1363 - 1944) / 307
2.4.20, Mela Abdulazîz el-Müftî(ö. 1366 – 1947) / 308
2. 4. 21. Mela Bahaeddîn lmam(ö. 1368 / 1949) / 308
2. 4. 22. Şemseddîn Kesnezânî (ö. 1397 / 19771 / 309
2. 4. 23. Diğerleri / 309

Dokuzuncu Bölüm
Palu Ve Kolları (Hınıs-Bingöl) Medreseleri ve Âlimleri / 311

1. Palu İblaşiye Medresesi / 311

2. Palu Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 312
2.1. Şeyh Ali Sebtî Efendi (ö. 1870) / 312
2. 2. Şeyh Haşan Nakî: Şeyh Ali Sebtî'nin Oğlu (ö. 1918) / 318
2. 3. Şeyh Muhammed Nasîh Can: Şeyh Ali Sebtî'ni Oğlu (ö. 1873) / 324
2.4. Şeyh Hüseyin Zekî: Şeyh Ali Sebtî'nin Oğlu / 324
2. 5. Şeyh Ali Rıza Efendi: Şeyh HasanNakî'nin Oğlu (ö. 1925) / 325

B) Hınıs Kolhisar Medresesi ve Âlimleri / 326

1. Hınıs Kolhisar Medresesi / 326

2. Hınıs Kolhisar Medresesi’nde İz Bırakan Âlimler / 327
2.1. Şeyh Mahmud Feyzî (ö. 1894) / 327
2. 2. Şeyh Said Efendi (ö. 1925) / 329

C) Bingöl Medreseleri Ve Âlimleri / 339

1. Bingöl Halidî Medreseleri / 340
1.1. Bingöl (Çapakçur) Medresesi / 341
1.2. Çan Medresesi / 341
1.3. Melekan Medresesi / 342
1. 4. Solhan Kaşıman Medresesi / 343
1.5. Solhan Hazarşah Medresesi / 344
1.6. Gırvas (Arakonak) Medresesi / 344
1. 7. Armelu (Elmalı) Medresesi / 344
1.8. Karlıova Haciyan Medresesi / 345
1. 9. Halitan Medresesi / 345
1.10. Solhan Gelebe (Şimşirpınar) Medresesi / 345
1.11. Madrag Medresesi / Şeyh Ahmed Medresesi / 346
1.12. Varto Qerqerut Medresesi / 347
1.13. Diğer Bazı Medreseler / 348

2. Bingöl Medreselerinde İz Bırakan Âlimler / 348
2.1. XIX ve XX. Yüzyıllarda Resmi Müderris ve Müftü Olarak Görev Yapan Âlimler / 348
2.1.1. Müderris Ahmed Efendi / 349
2.1.2. Seydazade Molla Şehabeddîn Çabakçurî (ö. 1915) / 351
2.1.3. Hacı Mehmed Nureddîn Efendi / 353
2.1.4. Haşan Faki Efendi (Molla Haşan) / 353
2.1.5. Hafız Abdullah Efendi / 355
2.1.6. Şeyh İbrahim Efendi: Şeyh İbrahim Çanî (□. 1925) / 355.
2.2. Çan Şeyhleri / 357
2. 2.1. Şeyh Ahmed Çanî (ö. 1884) / 363
2.2. 2. Şeyh İbrahim Çanî (ö. 1925) / 365
2. 2.3. Şeyh Abdullah Çanî(ö. 1925) / 365
2.2. 4. Şeyh Mücahid Çanî (ö. 19451 / 366
2.2.5. Şeyh Muhyiddîn Çanî (ö. 1954) / 366
2. 2. 6. Şeyh Mustafa Çanî (ö. 1958) / 369
2. 2.7. Şeyh Alaeddîn Çanî (ö. 1972) / 370
2.2.8. Şeyh Nizameddîn Çanî (ö. 1987) / 370
2. 2. 9. Şeyh Necmeddîn Çanî (ö. 1992) / 373
2. 2.10. Şeyh Vahdettin Çanî (Doğumu 1924) / 373
2. 2.11. Şeyh Abdullah Çanî (ö. 1996) / 373
2. 2.12. Şeyh Muhammed Çanî (ö. 1999) / 374
2. 2.13. Şeyh Sebahattin Çanî(1967) / 374

3.3. Melekan Şeyhleri / 375
3. 3.1. Şeyh Mahmud Feyzî Melekanî (ö. 1328 / 1915) / 379
3.3.2. ikinci Şeyh Abdullah Melekanî (ö. 1925) / 381
3. 3.3. Şeyh Ebubekir Melekanî (ö. 1972) / 384
3.3. 4. Şeyh Vahdettin Melekanî (ö. 2009) / 385
3. 3. 5. Abdullah Akdeniz Hoca / 386
3. 4. Mele Azin Ailesi / 388
3.4.1 .Şeyh Ahmed Haziyanî (ö. 1890) / 390
3. 4. 2. Şeyh Abdulhamid Haziyani (ö. 1901) / 390
3.4. 3. Şeyh Ali Hırbızunî(ö. 1900 Küsur) / 391
3. 4.4. Şeyh Haşan Haziyanî (ö. 1918) / 391
3. 4. 5. Şeyh Abdülhamid İnalı / 391
3.4. 6. Şeyh Keke / Şeyh Abdulmecid (ö. 1942) / 392
3. 4. 7. Şeyh Abdullatif (ö. 1964) / 394
3.4. 8. Şeyh Ebubekir Melekan (ö. 1972) / 395
3. 4. 9. Şeyh Muhammed Emin (ö. 1993) / 396
3. 5. Diğer Bazı Âlimler / 397
3. 5.1. Kiğılı Şeyh Selim Efendi (ö. 18981 / 397
3. 5.2. Şeyh Ahmed Xirbezûnî Gaziyanî (ö. 1891) / 402
3.5.3. Arduşen Müftüsü Molla Haşan (ö 1896) / 402
3. 5.4. Hacı Mehmed Nureddîn Efendi (1866) / 404
3. 5. 5. Şeyda Mela Feyzullah Haciyanî(ö. 1895) / 404
3. 5.6. İbrahim Efendi Haciyanî (ö. 1926) / 405
3. 5. 7. Şeyh Ahmed Xelîfanî (19. yüzyıl) / 406
3. 5. 8. Şeyda Mela Muhammed Şînî (ö. 1313 / 18961 / 407
3. 5. 9. Yusuf Rıza Efendi: Yusuf Harputi (ö. 1901) / 407
3. 5.10. Şeyh Ahmed Haciyanî Taşkesenli (ö. 1327 / 1909) / 408
3. 5.11. Şeyda Mela Abdullah Solhanî (1927) / 410
3. 5.12. Mustafa Hafız Efendi (ö. 1924) / 411
3. 5.13. Şeyh Haşan Hafız Efendi (ö. 1921) / 411
3. 5.14. Şeyh Muhammed Şerif Kelxasî Efendi (ö. 1925) / 412
3. 5.15. Şeyda Mela Ihsan Hezarşahî Solhanî (1933) / 412

Onuncu Bölüm
Müderrisleri Arap Asıllı Olan. Ancak Eğitim Dili
Kürtçe Olan Dört Siirt Medresesi Ve Âlimleri / 415

A) Biyare-Tavvîle Ekolünden Gelen Şeyh-I Hazîn / 415
Ailesinin Erbin ve Kâzımiyye Medreseleri / 415

1. Aile Büyüğü Şeyh Muhammed Hazîn (ö. 1892) / 418

2. Erbin Medresesi ve Âlimleri / 418
2.1. Erbin Medresesi / 418
2.2. Erbin Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 419
2.2.1. Şeyh Fahreddîn Firsafî (ö. 1914) / 419
2.2.2. Şeyh Sadeddîn Firsâfî (Ö.1919) / 419
2. 2. 3. Şeyh Zeynelabidîn Erbini (Ö.1964) / 419
2. 2. 4. Şeyh Muhibbüddîn Erbini (ö. 1993) / 420

3. Kâzımiyye Medresesi ve Âlimleri / 420
3.1. Kâzımiyye Medresesi / 420
3. 2. Kâzımiyye Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 421
3. 2.1. Şeyh Muhammed Kâzım (ö. 1996) / 421
3. 2.2. Şeyh Muinüddîn Aydın (1955-) / 422

B) Tillo Müchidiyye ve Memduhiyye Medeseleri ve Âlimleri / 423

1. Tillo Mücahidiyye Medresesi ve Âlimleri / 423
1.1. Tillo Mücahidiyye Medresesi / 423
1. 2. Tillo Mücahidiyye Medresesi'nde İz Bırakan Âlimler / 426
1.2.1. Şeyda Molla Burhan Mücahidi / 426
1.2.2. Molla Alaeddîn Mücahidi / 427

2. Memduhiyye Medresesi ve Âlimleri / 427
2.1. Şeyda Molla Bedreddîn Sancar / 427

Bibliyografya / 431

ÖNSÖZ

“Kürt Medreseleri ve Âlimleri” başlıklı seri çalışmamızın bu ikinci cildi, Kürt bölgelerinde Mevlana Halid’den (m. 1770-1827) günümüze tekkelere bağlı olarak kurulan ve çok geniş bir ağ oluşturan medreseleri ve izdüşümlerini inceleme konusu yapmaktadır. Mevlana Halid, Hindistan’dan Kürdistan’a getirmiş olduğu Nakşibendî Tarikatında özellikle ilim ve medreseler bağlamında köklü bazı yenilikler yapmış ve kendisine nispetle “Halidîlik” olarak şöhret bulan bir ekolün ve tecdîd hareketinin öncüsü olmuştur.

Mevlana Halid Ekolünde medrese ve tekke ayrılmaz iki olgudur. Kendisi, halifeleri ve günümüze kadar halifelerinin halifeleri olan âlimler yoluyla tekke-medrese birlikteliği duruma göre aşağıdaki gibi pratize edilmiştir:

1) Aynı yerde bir tekke ve ona bağlı bir medrese inşa etmek,
2) Medreseyi kurana kadar var olan tekkeyi medrese olarak kullanmak,
3) Tekkeyi kurana kadar var olan medreseden tekke olarak da yararlanmak.

Medrese merkezli ilimlere “zâhirî ilimler”, tekke merkezli tasavvufa da “bâtınî ilim” (derûnî ilim, kalp ilmi) denir. Mevlana Halid zamanında tekke ve medrese erbabı arasında yer yer sürtüşmeler oluyordu. Bu bağlamda kriterleri “şeriat" olan medrese âlimleri, kriterleri “hakikat” olan ve bazen şeriatın zâhirine muhalif hareketlerde bulunan tasavvuf ve tarikat erbabına sert eleştiriler yöneltiyorlardı. Tekke ehli olan tasavvuf ve tarikat erbabı da medrese âlimlerini şeriatla sınırlı bir ilme sahip olmakla ve dolayısıyla hakikati kavrayamamakla itham ediyorlardı. Böylece şeriat ve hakikatin birbirine karşıymış gibi bir riskin ortaya çıkması karşısında Halidî Ekolün değerlendirmesi şu olmuştur: Şeriatın temeli Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sahih sünnetidir. Dolayısıyla kaynağı vahiydir, İlahîdir. Fıkıh ise Kur’an-ı Kerim’i ve Sünneti anlamak için yapılan içtihatlar bütünüdür. Dolayısıyla beşerîdir ve yanılma payı vardır. Anlamı yol olan ve amacı kişiyi Allah’a ulaştırmak olan tarikat, bize şeriatı en iyi nasıl yaşayacağımızı gösteren bir yoldur ve bu yolun sistematik bir disiplin haline getirilmiş ilmi de tasavvuftur.
Medrese ilimleriyle sınırlı kalıp tasavvuftan mahrum olan âlimlerde bir eksiklik olduğu gibi, tasavvuf ve tarikatla sınırlı kalıp medrese ilimlerinden mahrum olanlar da eksik sayılır. Dolayısıyla bu eksiklikten kurtulmanın yolu, zâhirî medrese ilimleri ile bâtınî tekke ilmini buluşturmaktır. Zira ancak bu iki ilme birden sahip olanlar kâmil insan olurlar. Mevlana Halid ve onun tavsiyleri doğrultusunda hareket eden halifeleri ile halifelerinin halifeleri gittikleri Kürt bölgelerinde ikiz iki kurum olarak tekke ve medreseyi birlikte inşa etmiş ve çok geniş bir ağ olarak yaygınlaştırmışlardır.

Yukarıdaki değerlendirme çerçevesinde Mevlana Halid’in özellikle görevlendirdiği dört Kürt halifesinden her biri görevlendirildiği Kürdistan’da inşa ettiği tekkenin yanında en az bir medrese de kurarak burada yüzlerce talebenin yetişip âlim olmalarını sağlamıştır. Bu halifelerden hilafet alanlar da görev aldıkları başka Kürt bölgesinde yeni tekke ve medreseler kurarak ana gövdenin bazı kol ve alt kollarını oluşturmuşlardır. Bu ağ içerisinde temel sayılan dört medrese vardır ki, Kürdistan’da sonradan kurulan diğer medreseler bunların doğrudan ya da dolaylı kollarıdır. Bu dört medrese ve doğrudan ya da dolaylı kolları aşağıdaki gibidir:

1) Nehri Medresesi (Hakkâri-Şemdinli)
-Barzan Medresesi (Kuzey Irak-Barzan)
-Gayda Medresesi (Bitlis-Hizan)
-Norşin Medresesi (Bitlis-Güroymak)
-Oxîn Medresesi (Bitlis Mutki)
-Çoxreş Medresesi (Erzurum-Karaçoban)
-Zokayd Medresesi (Siirt Kurtalan)
-Hezan Medresesi (Diyarbakır-Lice-Hezan)
-Hazne Medresesi (Suriye-Hazne)
-Menzil Medresesi (Adıyaman-Menzil)
-Tillo Medresesi (Siirt Tillo)

2) Biyare Medresesi (Hewraman-Halebçe-Biyare)
-Kuzey Irak’ta Bazı Medreseler
-Erbin Medresesi (Siirt)
-Kâzımiyye Medresesi (Siirt) • . ‘
(Şırnak-Cizre)
(Şırnak-Cizre)
(Suriye)
(Diyarbakır-Çmar) (Siirt Pervari)
(Siirt Eruh) (Mardin)
(Elazığ-Palu)
(Bingöl)
(Bingöl)
(Erzurum-Hınıs)

3) Basret Medresesi
-Serdahl Medresesi
-Hilwe Medresesi
-Aktepe Medresesi
-Xinûk Medresesi
-Halidiye Medresesi
-Hamidîler Medresesi

4) Palu Medresesi
-Çan Medreseleri
-Melekan Medreseleri
-Kolhisar Medresesi

Yukarıda verdiğimiz ana medreseler ve kolları tamamen Nakşibendî - Halidî ekole bağlı olarak kurulan medreselerdir. Tabi bu medreselerde okumak için talebe illede Nakşibendî - Halidî Tarikatından olacak diye bir şart yoktu ve bu şart şimdi de yoktur. Dolayısıyla şimdiye kadar tarikatla hiçbir alakası olmayan binlerce talebe de bu medreselerde okuyup icazetname almışlardır.

Öte yandan, Kürdista’da Halveti ve Kadiri gibi tarikatlara ait tekkelere bağlı kurulan medreseler de vardır. Ancak bunların sayısı parmakla gösterilecek kadar azdır ve bunlara da değinmiş bulunuyoruz.

Bu çalışmamızda, buraya kadar özet olarak değindiğmiz ana medreseler, doğrudan ve dolaylı kolları ve bu medreselerde iz bırakan âlimler nispeten detaylı bir şekilde araştırma ve inceleme konusu yapılmıştır. Bu çerçevede önce ilgili medresler ve kurucuları, ardından da kurucular da dâhil olmak üzere bu medreselerde iz bırakan âlimler ve varsa eserleri tanıtılmıştır. Her cildin sonunda kaynakça olarak ayrıntılı bibliyografya verildiği için, bazı akademik makale ve araştırmalar hariç olmak üzere dipnotlarda da eserler ve yazarları genellikle kısaltmalı olarak verilmiştir.

Bir medrese mezunu olarak yaptığım bu çalışmanın kendi çapında, küçük de olsa, bir boşluğu dolduracağını temenni ediyorum ve bunu bütün medrese “feqî”lerine ve kendilerine çok şey borçlu olduğumuz “Şeyda”larımıza armağan ediyorum.

Prof. Dr. Kadri Yıldırım
Ağustos 2018

Giriş

Temel Kavramlar ve Kapsamları

I. Tekke Ve Paydaşları

1.1. Tekke ve Eğitsel Yönleri

Bir şeyhin yönetiminde tasavvuf eğitiminin verildiği mekân olan tekke kelimesinin anlamı “yaslanılan yer”dir. Ancak eski Farsça metinlerde tekke kelimesi yerine daha çok dergâh ve hangâh kullanılmıştır. Tekkelere günümüzde de dergâh denilir. Toplumun bekasını iyi bir eğitim-öğretimde gören tarikatlar, yalnızca tekkelerinde barınan dervişlerin değil, aynı zamanda ihtiyaç duyan herkesin de maddeten ve manen eğitilmesine büyük önem vermiş, her türlü maddî ve manevî desteği vermekten geri durmamıştır. Her tekkenin sorumlu ve yetkili bir şeyhi ile orada kalanların ve gelip giden misafirlerin ihtiyaçlarıyla ilgilenen bazı hizmetçileri olurdu.1 Kadınlara mahsus tekkeler de vardı ki bunlar zikir ve ibadet amacıyla burada kalan kadınlar için bir zikir ve ibadet evi; terk edilen, boşanan ve yaşlanan kadınlar için de bir sığınma evi görevi görüyordu? Tekkeler zikir ve ibadetin yanı sıra ilim okutulan, eser yazılan ve konferans verilen birer eğitim ve kültür merkezi olarak da hizmet vermiş? böylece bir “Sufi Evi”4 sınırını aşarak bir “Kültür Evi”5 kimliği kazanmışlardır.

.....

1 Mahcûb, el-Mevsûatu’z-Zehebiyye..., XVI / 303
2 Mahcûb, a.g.e., XIX / 301
3 Zebîdî, Melamihu Mine’n-Nahdati’l-İlmiyye fi’l-Irak, s. 37
4 Makrizî, el-Hitat, III / 601
5 Berzencî, Ishamat, s. 169

Kadri Yıldırım

Kürt Medreseleri ve Âlimleri - II

Avesta

Avesta
avesta │ Magna Carducia
Kürt Medreseleri ve Âlimleri, Cilt II
Tekkelere Bağlı Medreseler
Kadri Yıldırım

avesta │ Magna Carducıa: 619 │ 22
Kürt Medreseleri ve Âlimleri (Cilt II)
Tekkelere Bağlı Medreseler
Kadri Yıldırım

Editör: Abdullah Keskin
Kapak: Mansoor Mohamadi & Halim Yeşil
Tashih ve Mizanpaj: Avesta
Birinci Baskı: 2018, İstanbul

Baskı: Berdan Matbaası
Sadık Daşdöğen Davutpaşa Cad.
Güven San. Sit. C Blok, No: 239
Topkapı / İstanbul
Tel: (0212) 6131211

© Kadri Yıldırım-Avesta, 2018
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında
yayınevinin izni olmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz

Sertifika no: 13193

Avesta Basın Yayın
Reklam Tanıtım Müzik Dağıtım Ltd. Şti.
Şehit Muhtar Mahallesi Basma Tulumba Sokak No: 5
Beyoğlu / İstanbul
Tel: (0212)251 4480

www.avestakitap.com
avestayayinlari@yahoo.com
https: / / twitter.com / avestayayin
https: / / instagram.com / avestayayin
http: / / www.youtube.com / avesta1995
http: / / www.facebook.com / wesanenavesta
ISBN: 978-605-2246-17-7 (TK)
978-605-2246-19-1 (2. CİLT)