Kars Kürtleri

Kars Kürtleri

Rohat Alakom

Avesta

Kars şehri kadar farklı kültürlerin bir arada yaşadığı başka bir şehir var mı?
"Kars Kürtleri", her şeyden önce tarafsız bir Kars tarih yazımına katkıda bulunmak amacıyla hazırlandı. Çünkü Kars tarihi henüz bütünüyle yazılmış değil. Kars Kürtleri konusundaki kaynaklar ise yok denecek kadar azdır. Kürtlerin bu sınır kentindeki tarihi ve kültürel mirasına geniş yer verilen kitapta, Kürtler örneğinde Kars çevresindeki çokkültürlülüğe de değiniliyor. 19. yüzyılın sonlarından itibaren Rus işgaliyle Kars'a yerleşen farklı gruplar ve kültürlerin yarattığı kültürel hareketlilik ve renklilik kitapta önplana çıkarılıyor. Bu kitap, Türk, Azeri, Karapapak, Kürt, Ermeni, Gürcü, Rus ve başka halk gruplarının oluşturduğu Kafkas mozayiğinin Kars'ta kırılan parçalarını bir araya getirmek, onarmak, bu parçalara yeni bir biçim vermek, biraz da bu mozayiği yaşatmak için kaleme alınmıştır.

Rohat Alakom-1955 yılında Kars’ın Kağızman ilçesine bağlı Kabakom köyünde doğdu. İlk ve orta öğrenimini Kağızman’da gördü. 1973 yılında Kars Alpaslan Lisesi’ni bitiren Rohat Alakom, Kars ile ilk kez bu yıllarda tanıştı. 1974-1978 yılları arasında A.Ü. Eğitim Fakültesi’nde öğrenim gördü. Daha sonra yurdışına çıktı, değişik ülkelerde kaldı, çokkültürlülüğün, insana bir zenginlik kazandırdığını bu yıllarda yaşayarak öğrendi. 1983 yılından bu yana İsveç’te yaşamaktadır. Rohat Alakom’un şimdiye kadar Kürtçe, Türkçe ve İsveççe yayımlanan 15 civannda kültür ve tarih içerikli kitabı bulunmaktadır. Bazı incelemeleri başka dillere de çevrildi.

İçindekiler

Teşekkür / 9

Giriş / 11

Kars ve Çevresinde Çokkültürlülük / 21
Kars’ın mahallelerinde kimler yaşıyordu? / 22
Kars merkeze bağlı köylerin etnik manzarası (1889) / 24
Kars’ın etnik haritası (1922) / 26
Kars’taki etnik grupların tarihi öyküsü / 26
Ruslar / 27
Malakanlar / 29
Duhoborlar / 32
Ermeniler / 33
Rumlar / 40
Estonlar / 47
Almanlar / 52
İsviçreliler Gravyer peynirini Kars’a getirenler / 54
Polonyalılar / 56
Yahudiler / 57
Asuriler / 58
Osetler / 58
Farslar / 59
Çerkezler / 59
Karapapaklar / 60
Yerliler / 61
Kars’taki etnik grupların nüfusu / 62
Ingilizler ve Amerikalıların Kars’ı keşfi / 64
Hayalet köyler - Altın yılların sonu / 67
Gavur Elo -Vezinköy’de bir yaşam öyküsü / 73

Kars Literatüründe Çokkültürlülük / 73
Kars’ın Kızı Ayşe / 74
Kars Halısı / 85
Kars’tan Ararat’a uzanan bir roman / 93
Erebe Şemo: Çokkültürlülüğün canlı bir tanığı / 96
Kaçış ve Sığınak: Sinek yaylasında yaşam savaşı / 101
Digorlu baba ve oğulun alınyazısı / 103
Yemençayır’da aşk, kolera ve tükeniş / 104
Nayiri Diyarı: Kars Topraklan / 105
Avetik Isahakyan anlatıyor: Yaylalardaki göz kamaştıncı yaşam / 110
Rus Kızı Vasilisa’nın öyküsü / 112
Orhan Pamuk’un “Kardan Kürtleri” / 116
Türk edebiyatında Kars Kürtleri:
“Kürtler olmasaydı ölüm Kars’ın dağında kalırdı” / 119

Kürtler: Kars’ın Solmayan Rengi / 131
Kars’ın Kürt nüfusu / 133
Türkiye’de yapılan ilk nüfus sayımına göre Kars’taki Kürtlerin sayısı / 137
Yakın zamandaki Kürt nüfusu / 138
Türkleşen Kürtler / 140
Kültürel miras / 142
Kürtçe kaynaklarda Kars / 142
Kürt folkloru / 147
Dengbejler Serhatın asıl sahipleri / 150
Kürtçenin Kars şivesi / 153
Gundık, Gülistan: Zazaca konuşan iki Alevi Kürt köyü / 158
Kürtler ve yörenin ilk gazetesi: Kars (1883) / 160
Müzelere taşınan Kars Kürtleri / 163
Tablo ve renklere yansıyan Kürtler / 164
Kürt Şefi’nin görsel ve sözel bir portresi / 170
Gravürlerdeki Kars / 173
Kartpostallar ve Kars / 176
Postaneler ve eski Kars damga örnekleri / 178

Târihte Kars Kürtleri / 181
Gordjaikh: Kars Kürtlerinin yurdu / 182
Transkafkasya Kürtleri / 183
Aran Kürtleri / 185
Berda Kürtleri / 187
Gence Şeddadi Kürtleri / 188
Dvin Şeddadi Kürtleri / 190
Ani’de hüküm sûren Şeddadi Kürtleri (1064-1198) / 194
Kürt-Gürcü ilişkileri / 204
Kafkasya’ya yapılan Kürt iskanları (16. yüzyıl) / 207
Kürd Mehmed Bey: Küçük Ardahan’ın (Göle) Sancakbeyi / 208
Kars Sancak Beyi: Yusuf Paşa’nın Kürtleri Çıldır Savaşı’nda / 210
Şerefxan: Çıldır Savaşı’nı anlatıyor / 211
Kars’taki ilk Batılı seyyah (1694) Giovanni Francesco Gemelli Careri / 213
Kars Düzü’nde katliam / 216
Kör Hüseyin Bey: Çıldır’ın isyankâr Kürdü / 217
Ecel-i Kaza: Türk tiyatro tarihine yansıyan Kars Kürtleri / 220
Namık Kemal ve Kars’ın meçhul Kürt kızı / 223
Erzurum: Kars’ın yakın etki bölgesi (Hinterland) / 225
Kars Kürtleri Ruslarla tanışıyor / 230
Savaşlar, devrimler ve kırımlar (1914-1921) / 235
Sarıkamış’taki 1 Mayıs Kürt Yürüyüşü (1916) / 238
Beş gün yaşayan Kars Mayıs Devrimi (9-14 Mayıs 1920) / 240
Kürtler ve Genub-i Garbi Kafkas Cumhuriyeti / 245
Teyo Bey’in esrarengiz ölümü / 252
Kürtlere yönelik katliamlar / 253
Bedirxanilerin Kars ziyareti: Kars Kürtleri milliyetçilikle tanışıyor / 254
Nemrut Kürt Mustafa Paşa: Kars’taki Osmanlı konsolosu / 258
Şeyh Said’in İğdır ziyareti / 258
Baskılar artıyor / 260
Kars Kürtleri ve Ağrı Ayaklanması / 262
Altundiş Osman: Kars yöresinin ünlü Kürt eşkıyası / 265
Keleşoğlu Ali Ağa baskı altında / 267
Kars’ta bir sürgün olayı / 269
Göçler Kars Kürtleri hareket halinde / 270
Kürt aydınları / 273
Kültürel şahsiyetler / 278
Kürt iş adamları / 283
Karslı Kürt bürokratlarının kimlik arayışı / 284
Naif Alibeyoğlu Kars Belediye Başkanı / 286
Dursun Akçam’ın Kürtlüğü / 288
Turgut Göle’nin Kürt yanı / 191
Kars’ın ‘Şımarık’ Kürt kızı: Hülya Avşar’a biçilen kimlikler / 292
Kürt İdris: Kars’ın kabadayısı / 297

Sürmeli Kürtleri (Aralık, Tuzluca, İğdır) / 299
Erivan Hanlığı’nda (1795-1828) yaşayan Kürtler / 300
Sürmeli Sancağı / 305
Sürmeli yöresindeki Yezidi Kürtler / 314
Süleyman'ın Öyküsü (1911-1981) / 319
Tolstoy’un kızı Aleksandra Serhat Kürtleri arasında (1915) / 320

Kağızman Kürtleri / 325
Rus istatistiklerine göre Kağızman Kürtlerinin demografik yapısı / 329
Kağızman’da çokkültürlülük / 346
Kağızmanlı Ermeniler / 349
Ermeni kaynaklannda Kağızman / 351
Kağızman’daki Litvanya-Rus kökenli veteriner / 351
Kağızman Yahudileri ve Bob Dylan’ın öyküsü / 352
Atamanlar: Köklü bir Kağızman ailesi / 355
Kültürlerarası etkileşim: Nakşibendi tarikatından folklora / 358
Kürt edebiyatında Kağızman / 363

Torinlar: Serhatın Aristokrat Kürtleri / 369
Torınların kökeni / 369
Tonnlar: Sınır prensleri / 372
Torınların konumu / 374
Şemseddinovlar: Efsanevi Torın büyükleri / 377
Hüseyin Ağa: Efsanevi Torın lideri / 378
Guli Cafer Ağa (1806-1877) / 383
Ali Eşref Paşa (1851-?) / 386
Eyüp Paşa / 389
Torınların dağılımı / 391
Torına Mala Beyri (Beyri Sülalesi Torınları) / 398
Torına Mala Köse ve Torına Mala Beyri arasındaki ceng / 399
Torın güzelleri / 401
Torınların geçmişine ‘ağıt’ / 403

Yezidi Kürtlerin Kars Öyküsü /405
Tarihlerini yazmaktan çekindiler / 409
Kars yöresindeki Yezidi Kürtler / 410
Kars yöresindeki Yezidi Kürtlerin inançları / 412
Kars’tan Ermenistan'a götürülen sancağın öyküsü / 413
Mir İsmail Bey - Yezidi Kürtler arasında / 414
Bölgeye varan İsveçli misyonerler/ 415
Kaçış yılları / 416
Artakalanlar 7 417
Kars yakın ama ulaşılmaz / 418
Yemençayırlı üç yazar: Heciye Cindi, Emine Evdal ve Cerdoye Genco / 419
Susuz köyünden Erebe Şemo, Qanade Kurdo / 422
Kızılkuleli Celîller Ailesi / 424
Hesencanolu Kürtler 7 425
Şirinköy’den Hûte Bege Reşîd / 426
Şatıroglu köyünden Şikoye Hesen 7 427
Kars Kürtleri Lenin’in ülkesinde / 428
Kürt edebiyatı / 430
Kürdoloji merkezleri / 432
Riya Teze gazetesi: Sovyet Kürtlerinin sesi / 433
Erevan xeber dide! (Erivan’ı dinliyorsunuz!) / 434
Ünlü dengbejler / 435
Kürtler beyaz ekranda 7 438
Kürt tiyatrosu / 440
İki ölümüzü bir yerde gömemedik! / 441

Sonuç / 445
Ek
Kars Vilayetindeki Nüfusun Etnik Dağılımı (1889 Yılı Verileri) / 449

Kaynakça/491

Kars’ın Renkleri - Kürtleri (Albüm) / 501

TEŞEKKÜR

Bu çalışmam sırasında birçok kişinin katkılarını gördüm. Bu katkılarından ötürü kendilerine minnettarım. Bilgilerinden yararlandığım hemşerilerim sayın Sait Güner, Ayhan Erkmen, Ahmet Öner, Mehmet Nuri Güneş, Tazebey Çakas, Şemistan Ayazdır, Nurettin Çeledir, Engin Kaya, Zehra Ayman, Yüksel Avşar, Fatma Vargün, Rusça çeviri çalışmalarında katkılarını gördüğüm Erivan Kürtlerinden Temûre Xelîl’e, Tiflis Kürtlerinden Pır Dîma’ya, Hollanda’da araştırmalarını sürdüren Serdar Uçar, Almanya’da yaşayan Aris Arda, sanatçı Der-weş Serhedî, Yunanistan’dan araştırmacı Murat Issı ve kitabın tümünü büyük bir sabırla okuyarak çok yararlı görüş ve önerilerde bulunan Faruk Aras ve Nurdan Aras’a çok teşekkür ediyorum. Doktora çalışmasını Yunanistan’da sürdüren Murat Issı, Kars’ta yaşamış olan Rum topluluğu konusunda yıllar önce Yunanca yayımlanan üç kitaba ulaşarak, bazı kısımlarını Türkçeye çevirdi, ayrıca bu kitapların bazı sayfaları ve kitaplarda yayımlanan fotoğrafların kopyasını bana ulaştırarak büyük bir iş başardı. Ardahan’ın Murkan köyünden olan gazeteci-grafiker Azad Aktürk, kitabın görsel malzemesi üzerinde büyük bir emek harcadı. Kültürel çakışmalarını İstanbul’da sürdüren Azad, muhalif bir kültür sitesinin (Koala Kültür) yönetmenliğini yapmaktadır.

Cenub-i Garbi Kafkas Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı Cihangiroğlu İbrahim Aydın’ın yaşamda olan kızı Ruhiye Hanım’a, bu Cumhuriyetin İçişleri Bakanlığı görevinde bulunan Ali Rıza Ataman’ın yeğeni Gülsen Ataman’a, Kars yöresindeki kültürel çeşitliliği yansıtan Türk, Azeri, Karapapak gibi toplulukların mensuplarından sayın Sezai Yazıcı, Vedat Akçayöz, Erkan Karagöz, Muzaffer Oruçoğlu, Metin Turan, Sait Küçük ve diğer tüm yazar arkadaşlara sıcak ilgilerinden ve katkılarından ötürü sonsuz teşekkürlerimi iletiyorum.

1970’lerde dikkatlerimizi Kars’ın çokkültürlü yaşamına, Kürtler gibi başka bir rengine yani Eston varlığına çeken, Kars yöresindeki Eston köyü üzerine 30 yıldır yazdığı inceleme ve araştırmalarıyla tanınan, bu grubun varlığından araştırmacıları ilk kez haberdar eden Eston kökenli sayın Aarand Roos, bu Kars kolonisi hakkında bana bazı materyaller ve bu konuda yazdığı kitabının son baskısından bir örnek gönderme nezaketinde bulundu.

Kaynak tarama safhasında Stockholm’de bir dizi sürprizlerle karşılaştım. Stockholm’deki araştırma kurumları, kütüphane ve müzelerde özenle korunan Kars konusundaki birçok eski, antik kaynakları görme heyecanını yakaladım ve onlardan yararlanma fırsatına kavuştum. İsveç’te bulamadığım bazı kaynaklar, bu kez başka ülkelerden geldi. Çarlık döneminde Kars konusunda hazırlanan bazı eski ve paha biçilmez istatistiksel referans kitaplarını Finlandiya, Almanya ve Amerika’dan uzaktan ödünç alma sistemi vasıtasıyla bana ulaştıran İsveç Kraliyet Kütüphanesi bölüm çalışanlarına, yıllar boyunca Erivan’da yayımlanan ve buralara göç eden Kars Kürtleri tarafından çıkarılan Riya Teze gazetesinin 1955-2000 yılları arasında çıkan sayılarından oluşan kolleksiyonunu bu araştırmam sırasında bana ödünç veren Stockholm’deki Sara Kitabevi’ne ve katkılarını gördüğüm diğer tüm kurumlar ve kişilere burada sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum.

Giriş

Bu kitapta sıkı sık kullanılan Kars ve çevresi ifadesi, daha ziyade, 1923-1992 yılları arasında var olan ve Aralık’tan Ardahan’a kadar uzanan geniş bölgeyi dile getirmek için kullanılıyor. 1992 yılında yapılan idari düzenleme ile İğdır ve Ardahan’ın il haline getirilmesinden sonra Kars’ın sınırları daha da daralır. Ne Osmanlının Kars’ı, ne Rusların Kars’ı, ne de Türkiye’nin 1923-1992 yıllarında var olan Kars’ı günümüz Kars’ına benziyor.

Bu çalışma, her şeyden önce tarafsız bir Kars tarih yazımına katkıda bulunmak amacıyla hazırlandı. Çünkü Kars tarihi henüz bütünüyle yazılmış değil. Tarih ve tarih bilimini, resmi ve siyasi egemen güçlerin tarihi olmaktan çıkarmanın zorlukları ortadadır. Güçsüzler, aykırı gruplar, azınlıklar, muhalifler, etnik topluluklar ve seslerini duyurmak isteyen baskı altındaki diğer tabakalar bilindiği gibi geçmişte bir dizi zorluk ve baskı yöntemleriyle karşılaşmışlardır. Günümüzde dahi bazı ülkelerde bu tür gruplar ve tarihleri konusundaki çalışmalar pek hoş karşılanmaz, zaman zaman polisiye önlemlere başvurulur.

Elinizdeki kitabın Kars Kürtlerini konu edinmesinin başka ...

Rohat Alakom

Kars Kürtleri

Avesta

Weşanên Avesta
Avesta l Araştırma: 265 l 15
Kars Kürtleri
Rohat Alakom

Rohat Alakom Bütün Kitaptan: 1
Çokkültürlülük Işığında Kars Kürtleri

Editör: Abdullah Keskin
Dizi Tasarım: Ahmet Naci Fırat
Kapak: Azad Aktürk
Kapak Resmi: İngiliz ressamı, Thomas Jones Barker tarafından
1860 yılında yapılan Kars’ın Teslim Oluşu [The Capitulation of Kars]
adlı tablosunda yer alan bir ayrıntı: Kürt Beyi (Kürt Şefi)
Tashih ve Mizanpaj: Avesta
Birinci Baskı: 2009, İstanbul

Baskı: Berdan Matbaası
Sadık Daşdöğen Davutpaşa Cad.
Güven San. Sit. C Blok, No: 239
Topkapı / İstanbul
Tel: (0212)613 12 11

© Avesta Yayınları, 2009
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında
yayınevinin izni alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz

Avesta Basın Yayın
Reklam Tanıtım Müzik Dağıtım Ltd. Şti.
Şehit Muhtar Mahallesi Sakız Ağacı Caddesi
Öğüt Sokak No: 7 Beyoğlu / İstanbul
Tel-Fax: (0212) 251 44 80 (0212) 243 89 75

Ekinciler Caddesi Nurlan Apt. Giriş Katı No: 2
Ofis / Diyarbakır
Tel-Fax: (0412) 223 58 99
www.avestakitap.com
info@avestakitap.com

ISBN: 978-9944-382-65-6