Xidê Naxirvan û Tevkuştina Dêrsim
Riza Çolpan
Weşanên Dersim
Rizê Dêrsimi ez zûda nas dikim. Gundyê kurdi ji zilm û zora dijmm bûye firar û gihiştye Awstralya serê dinyayê, karkereki pir tişt ber çavê xwe diti, bmdestya netewi û civaki têgihişti, xebata siasida qal bûyi, dikeve nava edebi-yata me.
Berê bi helbestê xwe, lê mha ji bi çiroka "Xidê naxir-van û tevkuştina Dêrsim".
Salêd şanstanyêye dirêj, jiyana h bajarê mezme pêş-keti, bandûra mezin ser xeysetê Rizê Dêrsimi ne hiştine. Wira Ii hev hatiyê camêri, dilpaki û xeribdostya gundiyê Kurd biparêze. Hema bi wê dilpakyê ji ev çirok hatye mvisarê.
Eva pertûka derheqa şorişa Dêrsunê gili dike, gava cewrêd Atatûrk, yanê Mistê kor, çawa Dêrsimya jêra di-got, bi hovitya nebinayi êriş dibirne ser gund û bajarê Dêrsimê, xuna
PÊŞGOTINA
Xwendevanê delal, gor ku dayika mina kal û dilovan digot, rojbûyina min sedi-sed ne pêdane. Rawêja min ewe ku, ez ya h meha Ilonê, 1936’an de hatime cihan, yan ji disa h ilona sala 1937’an de. Disa h gor gotin û rawêja- tahmin-dayika mm, ez h sala 1938’an de, h ser lingan ketime û nun destpêka meşa h ser hngan kiriye. Lê ez bawenm, ez h îlona 1936-an de hatime cihan. Lê hukma Romê ez kirime zarokeki 1938’an û ez werge tomar-kayit-kinme. Ku bidm tema-şekinn, bibêjm " aha ferma, ji mera dibêjin, we zarok kuştme. Me ku zarok kuştnne, ma çito ev zarokana h ew salan de nehatme kuştin". Bi taybeti hukma Romê, h pişti ew tevkuştinê de, hemû zarok h ser ew salên bi xwin de mvisandibûn. Hata, tomara birayê mmê ku, heşt sal h mm piçûktire, ew ji kinbûn sala 1938. Dûra bavê minê belen-gaz ew rewşa da dadigeha Romê serrast kir.
Ango ez h nav xwin njandm û barbariya hukma Tirk de hatime ev cihan. Qeza mm Mêzgir, gundê min ji nav Kûpike û ez endameki eşira îzolamm. Kahkê min hatiye h ew gundi de ciwar bûye.
Li sala 1946’an de, min destpêka xwendina zimanê Tirki kir. Li sala 1951’de, ez bûm terki welat, ketun metropolên Tirkiyê. Wek bajarê Edene û Istenbol. 16-lO-1959’an de ez bûm leşkerê Romê, min sê sal ji dijnnn ra leşkeri ji kir. Leşkerê behrê. 22-12-1962’de çûm h Qibrisê ji keçikek esl Kurd ra zewiciyam. 28-2-1965’ an de, ez h tev du keçik û kewaniya xwe disa dageriyan Istenbolê. Dûra ketim nav sempatizanên Partiya Karkerên Tirkiyê û kesên çep. Mm h karxanê de karker rêzkirm, kirm endamê Sendiqatê. Ez bûm xorteki bizav û Sosyalist. îcar jiyana mm kete xeterê û ez bêt havil mam, min sê zarok û bermaiiya xwe li şuva hiştin û di roja 21-1- 197O’de min xwe gihand kişwera Awistûralya, bajarê Sydney. Li sala 1974’an de, mm "Ko-mela Karkerên Tirkiyê" da damezirandm. Li Awistûralya de, ez bûm ew kesê yekem û mm karkerên Tirk û yên Kurd bi hevra rêzkirm. Li sala 1977’an de ez h Tirkan veqetiyan, ketim nav kar û berên Netewi û Kurdperweri, min Kurd rêzkirm. Li 29-1-1979’an de, min " Komela Kurdên Awistûralya " sazkir. Disa h sala 1986’an de, min Kurdên bajarê Melbourne’yê rêzkirm û "Komela Kurdên Viktoriya" sazkir. Lê ku ez neminm, ez hemû jiyan, ser-pêhati û kar û berên xwe bimvisimm û bigihêjimm xwen-devanên Kurd û welatparêzên Kurd.
Xwendevanê hêja, ev pirtûka ku h dest tedaye, ev xebatek mina dûr û dirêje. Çend sal beri mm destpêka mvisandina ev karpêka xwe kinbû; lê sed mixabin, ku hm kêmasi hebûn. Li gor birû-baweriya min kêmasiya mezin zunan bû. Em bibêjin, nebêjm, em h bm bandûra zimanê biyaniyan de mane. Ji ber ku me h welatê bav û kalanên xwe de, zimanê dayika xwe nexwendiye; me dibistanên zimanê dayik û bavanên xwe neditine. Bi taybeti em Kurdên Kurdistana Bakûr h bin bandûra zimanê Tirkan de felat nebûne. Li destpêka demazrandma komara Mistefa Kemai virde ji, zunanê me bi fermi-resmi-hatiye qedexekirm. Me av vexwariye, avê ji mera gotiye" ez Tirkim " me nan xwariye, nan ji mera gotiye "ez Tirkun" me hewa helmijin kiriye, hewa ji mera gotiye "ez Tirkim". Ango me çi h Tirkiyê de ditiye, hemû tiştan ji mera gotiye "ez Tirkim, tu ji Tirki". Me destpêka xwendinê kir, icar mamoste ji mera got "tu Tirki". Me pirtûk xwendine, pirtûkan ji mera gotme "tu tirki, hûn Tirkm". Xet û boyaxên ser qaxizan ji mera hatme zunan, gotme "hûn ne Kurdin, hûn Tirkin, Tirkên xasin". Ango h nav bêtar û atmosferek werge de em mezm bûn û me li nav zihnek werge de perwerde xwe a xwendinê stand. Ji bona ew ji, em li aliya zunanê dayika xwe de, bêt xwendin û bêt perwerde mane.
Belê, li zikê rewşek werge de, me çavên xwe li ev cihana Xwedê de vekirin. Lê hezar cari h Xwedê şikir be ku, me xwe wenda nekir, me zimanê dayika xwe ji xwe birnekir.
Ez bi xwe h welateki wek kişwera Awistûralya de raste xwendin û mvisandina Kurdi hatun. Mm xwendin û mvi-sandma Kurdi, h sala 1978’an de dit. Li ew salê de ez bûm nasê kovara Roja Nû, dengê Komkar û Rizgariya Kurdistan. Cara yekem min h rûpelên ew rojname û ko-varan de xwendin û mvisandma Kurdi dit. Ez bi xwe bi xwe fêre elifba Kurdi û tipên kurdi bûm. Qet kesek ji nebû mamosteyê minê xwendin û mvisandinê. Min h nav gelek kêmasiyan de xwendma zunanê dayika xwe hinkir. Li vir 7-8 sal beri, zunanê mmê Kurdi niv Kurdi û niv Tirki bû. Ji ber ku, ez h 13 salina xwe de h welêt de der-ketibûn, h bajarên Tirk û biyaniyan de dijiyam. Ango çi dixwazun ji wera bibêjun, min h nav gelek kêmasiyan de destpêka mvisandina ev karpêka xwe kinbû. Ango h sala 1985’an de.
Kêmasiya duwem ji, hm agadari kêm bûn. Lewra mm malbata Xidê naxirvan h pişti sala 195O’de wenda kinbû, ji mmra hin agadari pêwist bûn. Wek navê gundê wan û gelek tiştên din.
Xwendevanê xoşewist, ev çiroka mm, çawa ku heval Tosinê Reşit ji h pêşgotina xwe de dibêje, ne tenê çirok û serpêhatiya malbata Xidê naxirvan û tevkuştina Dêrsune, her usa ji h rûpelên ev karpêka mm de, gelek tiştên diroki, adet, tore, rabûn, rûmştandm, gotm û metelokên bav û kalan, birûbaweriyên Kurdên Dêrsim -xesma Kurdên qeza Mêzgirê, herêma Newala Karê û Çarsancaqê- ji li rûpelên ev pirtûkê de hatine mvisandin û mm ew tiştana yek û yek biranine û pêşkêşe we kirme. Qet tiştek bi xem û xeyali va nehatiye mvisandm. Çirokek û jiyanek bi rastiye. Mm bi çavên xwe va ji gelek tişt ditine, ez bûme nasê jiyana malbata Xidê naxirvan, li tev kurê wi Ali ê piçûk çûme ber berx, kar û gohkan. Rojên meyên şahi û şini, ti û birçi bi hevra der-baz bûne. Cenderman û Serbexo ê gund çawa Xidê piçûk şandine leşkeriye, ew zarokê çardeh sahni kurê Kurd, ew zivistana berf û pûk, heya roja iroin h bençavên mmde wenda nebûne. Ew qirin û gazina Xidê û Xecê hin h guhên min de, k mêjo ê min de dengvedan didin. Ew goştê Mişk û gûyê kuçikan qet h bira min de naçm. Bi kurtasi h zikê ev pirtûkê de çirok û dirok, keneşopiyên bav û kalan, adet û tore, birûbaweriyên Dêrsimiyan, xesma hin çirokên seyi-dên derewçin û kedxwar, ketme zikên hevûdu û qet h hev neqediyane.
Xwendevanê berêz, her çiqas ku mm gelek kêmasi serast kirme ji, ez bawrim disa ji kêmasiyên mm li rûpelên ev karpêkê de hene. Bibe ku kêmasiya hm navan û metaryalan. Kêmasiya peyv, hevok, verêş-imla-bihok hwd. Lê divê ji bona evana ji tu min biborini û ev rewşa jiyana me a bindesti, bêt dibistan û bêt mamosteyi bini ber çavan û werge rexne h mviskarê ev karpêkê biki.
Rizê Dêrsimî û Çîroka Wî
Rizê Dêrsimi ez zûda nas dikim. Gundyê kurdi ji zilm û zora dijmm bûye firar û gihiştye Awstralya serê dinyayê, karkereki pir tişt ber çavê xwe diti, bmdestya netewi û civaki têgihişti, xebata siasida qal bûyi, dikeve nava edebi-yata me.
Berê bi helbestê xwe, lê mha ji bi çiroka "Xidê naxir-van û tevkuştina Dêrsim".
Salêd şanstanyêye dirêj, jiyana h bajarê mezme pêş-keti, bandûra mezin ser xeysetê Rizê Dêrsimi ne hiştine. Wira Ii hev hatiyê camêri, dilpaki û xeribdostya gundiyê Kurd biparêze. Hema bi wê dilpakyê ji ev çirok hatye mvisarê.
Eva pertûka derheqa şorişa Dêrsunê gili dike, gava cewrêd Atatûrk, yanê Mistê kor, çawa Dêrsimya jêra di-got, bi hovitya nebinayi êriş dibirne ser gund û bajarê Dêrsimê, xuna bi hezara jm, zar, kal û pirê am û tam dirêtin. Bi xwe ev pertûka mvisara Nûri Dêrsuni bir tine, lê eger mvisara Nûri Dêrsimi mhêrina serokeki şorişêye, ku haj her tişti heye, çiroka Rizê Dêrsimi mhêrina gundyê kurde, ew ji ji dûraya sala.
Pertûka Rizê Dêrsuni dike wê vaiayê tiji bike, ku iro nav edebiyata kurdida, bi taybeti nava edebiyata kurman-ciya jorin heye. Ew jiyana gundyê Dêrsimê bi her aii tine ber çava. Eger Dêrsim berê seva te welateki dûr û nenas bûya ji, pet xandina vê pertûkêra dibe pareke hebûna te, tu dibi evindarê wê.
Çiyayêd Tûjik Bawa, Dizgûn Bawa, Koyser, Hamik, Zel, Aşil Bawa, çemêd Mizûr, Xarçik, Firat û Mûrad hesina Kurdistanê nav dilê teda hê gurr dikm.
Pertûk bi taybeti zilm û zora Tirkê faşi tine ber çava. Lê derheqa wê zihn û zorêda xudanê pirtûkê bi devê xel-kê, yanê ji rûpela kovar, rojname û pertûka pê nehesyaye.
.....
Riza Çolpan
Xidê Naxirvan û Tevkuştina Dêrsim
Weşanên Dersim
Weşanên Dersim
Weşanên Dersim: 1
Xidê Naxirvan û Tevkuştina Dêrsim
Riza Çolpan
Çapa Yekem
Çiriya Paşin 1994
Riza Çolpan
33 Villiers Str.
Merrylands 2160
Sydney / Australia
