Öyküleriyle Halk Anlatı Türküleri
Mehmet Bayrak
Compt d’auteur
Halk şiirinde Toplumsal Olaylar ve Anlatı Türküleri Anlatı Türkülerinin Toplum Yaşamındaki Yeri ve Önemi Başkaldırı ve Eşkiyalık Nedir, Boyutları Nelerdir? Toplum Olaylarının Anlatı Türkülerine Yansıması Anlatı Türkülerinin Nitelik ve Özellikleri Anlatı Türkülerinin Düşünce ve Estetik Dokusu Geçmiş ve Günümüz Halk Şiirinde Protesto Demokratik Halk Türkülerinden İşçi Şarkılarına Çağdaş Yazar ve Sanatçılarda "Eşkıyalık" Köroğlu’nun Tarihsel ve Toplumsal Kişiliği Köroğlu Destanı'nda Kürt Motifleri Sosyal İsyancılar Sosyal İsyancıların Tipolojisi Halk Hareketleri ve Çağdaş Destanlar Çeşitli Yörelerden Anlatı Türküleri ve Öyküleri Eşkıyalık ve Ağıtlama Türküleri Efe-Zeybek Türküleri ve Öyküleri
İçindekiler
Önsöz / 11
Halk Şiirlerinde Toplumsal Olaylar ve Anlatı Türküleri
A- Halk Şiirinin ve Türkülerinin Toplum Yaşamındaki Yeri ve Önemi / 15
B- Osmanlı Toplum Yapısından Kesitler ve Toplum Olayları / 18
a- Maddi Temelleri / 18
b- Ideofojik-Kültürel Temelleri / 28
c- Feodalizmin Yarattığı Gerilim ve Başkaldırılar / 34
ç- Başkaldırı ve Eşkıyalık Nedir Boyutları Nelerdir? / 35
C- Toplum Olaylarının Anlatı Türküleriyle Şiir ve Destanlara Yansıma Yolları ve Biçimleri / 42
a- Ayaklanma Liderlerinin Yandaşlarınca Yansıtılması / 43
b- Lider-Ozanlarca Yanıstılması / 45
c- Geleneksel Destanlar Yoluyla Yansıtılması / 53
ç- Divan Şiiriyle Yansıması / 106
d- Yönetim Yanlısı Şairlerce Yansıtılması / 118
D- Anonim Halk Türkülerinde Başkaldırı / 120
a- Anlatı Türkülerinin Yaygınlaşması / 123
b- Anlatı Türkülerinin Nitelikleri / 124
c- Anlatı Türkülerinin Düşünce ve Estetik Dokusu / 125
ç- Anlatı Türkülerinin Halk Tarihi Açısından Önemi / 127
d- Anlatı Türkülerinin özellikleri / 128
E- Halk Şiirinde Protesto / 131
F- Günümüz Halk Şiirinde Protesto / 140
a- Yoksulluk;
b- Emeğin ve üreticiliğin bilincine varma;
c- Halka sahip çıkma, halkı uyarma;
ç- Halkın sözcüsü ve ozanı olma bilinci;
d- Halka güven ve kurtuluş umudunu aşılama;
e- Kurtuluş yolunu gösterme
G- "Demokratik Halk Türkülerinden İşçi Şarkılarına" / 154
a- Kavga ve Türkü / 156
b- Halk Sanatının Kavgacı, Demokratik Yönü / / 156
c- Demokratik İçerikli Halk Türküleri / 157
ç- Direniş Türküleri / 157
d- Politik Şarkılar / 157
e- İşçi Şarkıları ve Marşları / 159
H- Kaynaklar / 159
I- Çağdaş Yazar Ve Osanatçılarda "Eşkıyalık" / 162
- Kemal Tahir ve Yaşar Kemal'in Eşkıyalık Üstüne Görüşleri / 162
- Kemal Tahir'in Değerlendirmesiyle İlgili Birkaç Söz / 166
- Çeşitli Kaynaklardan: Değinmeler / 169
- "Rüstemo" Şiiri Dolayısıyla Ahmed Arifle Bir Konuşma'dan / 170
- Milli Mücadele'nin Özel Çalışma ve Örgütlenme Biçimleri / 172
- Prof. Dr. Ilhan Başgöz: "Köroğlu Düzeni / 176
- Çeşitli Eserlerde ve Osmanlı Resmi Belgelerinde Köroğlu / 182
- Köroğlu Destanında Kürt Motifleri / 186
- Prof. Dr. Eric J. Hobsbawm: "Sosyal İsyancılardan / 209
- Dr. Xenia Celnarova: "Avrupa Halk Edebiyatında ve Yakındoğu
Edebiyatında Eşkıyalık Konusunda Benzer Çizgilerden / 220
- Köroğlu ve Yanoşik / 234
İ- Çağdaş Ozanlarda "Eşkiya" ve "Eşkiya Türküleri" / 237
Sabahattin Ali, Ruhi Su, Ahmed Arif, Haşan Hüseyin, Erol Çankaya, Hasan İzzettin Dinamo, Niyazi Akıncıoğlu, Ilhan Berk, Başaran, murathan Mungan, Erol Yıldırım, Ahmet Telli, Abdülkadir Bulut, Hüseyin Başaran
J- Halk Hareketleri ve Çağdaş Destanlar / 260
I- Giriş / 260
II- Selçuklu Devletinin Toplumsal Dokusu İçinde Babaîler Eylemi ve Baba Ishak Destanı / 262
III- Osmanlı Resmi Belgeleri Işığında Şahkulu Baba Eylemi ve Destanı....
IV- Atçalı Kel Mehmet Liderliğindeki Aydın İhtilali ve "Irgatoğlu Kel Memet" Destanı / 304
V- Hamidiye Alayları ve Ziya Gökalp'in "Şaki İbrahim Destanı" / 325
K- Çeşitli Yörelerden Anlatı Türküleri ve Öyükleri / 378
Eşkıyalık ve Ağıtlama Türküleri / 378
Hekimoğlu Türküsü ve Öyküsü / 386
Şişmanoğlu Türküsü / 387
Mican'ın Türküleri ve Öyküsü / 388
Hasan'ın Türküleri (Drama Köprüsü) / 389
Halil'in Türküleri (Çökertme) / 390
Cemalin Türküsü / 391
Şerife Ağıt / 392
İnce Mehmet Türküleri ve Öyküsü / 393
Karayılan Türküleri ve Öyküsü / 399
Şahin Bey Türküleri ve Öyküsü / 402
Ilhan Bey Türküleri ve Öyküsü / 404
Gizzik Duran Ağıtları ve Öyküsü / 405
Sandıkçı Şükrü Türküleri ve Öyküsü / 410
Çete Türküsü / 413
Urfa Çetelerinin Türküleri ve Öyküsü / 414
Gereli Türküleri ve Öyküsü / 415
Kürtali Türküleri ve Öyküsü / 420
Mehmet Çavuş ile Kürtoğlu Türküleri ve Öyküsü / 421
Kürdoliyle Memet Çavuş Destanı ve Öyküsü / 427
Mehmet Çavuş Türküleri ve Öyküsü / 429
Islamoğlu Türküleri ve Öyküsü / 432
Sinanoğlu Türküleri ve Öyküsü / 436
Katırcıoğlu Türküleri ve Öyküsü / 439
Kamaroğlu Türküleri ve Öyküsü / 441
Hayışoğlu Türküleri ve Öyküsü / 442
Gıld Ağıdı ve Öyküsü / 443
Koca Mustafa Türküleri ve Öyküsü / 445
Ahmet Şükrü Üstüne Türkü (Yakım) / 451
Paşa'nın Türküleri ve Öyküsü / 451
Ferik Osman Türküleri ve Öyküsü / 454
Arguvanlı Ali Türküsü / 456
Eşkıya Bıdıkoğlu Destanı / 457
Eşkıya Derviş Türküsü / 458
Cello'nun Destanı, Türküsü ve Öyküsü / 459
Abdo'nun Türküsü / 462
Ahmecfin Türküsü ve Öyküsü / 462
Hatipçioğlu Türküsü / 463
Tekelioğlu Türküsü / 463
Abalı Türküsü / 464
Beypazarıdır Mekanımız Elimiz / 464
Beypazan Türküsü (Kırat Türküsü) / 465
Çerkez Haşan Türküsü / 465
Ahmet Çavuş Türküsü ve Öyküsü / 466
Ihsan Çavuş Türküsü ve Öyküsü / 466
Haşan Çavuş Türküleri ve Öyküsü / 467
Lâzların Türküleri ve Öyküsü / 468
Boz Ahmedin Osman'ın Destanı ve Öyküsü / 468
Boz Ahmet Türküsü / 469
San Mustafa Türküsü / 470
Mustafa'nın Türküsü / 471
Kara Hüseyin Türküleri ve Öyküsü / 473
Çam Hasarila Kocabaş Türküsü / 472
Kozlukun Türküsü ve Öyküsü / 474
Şu Çavdır’ın Hanları Türküleri ve Öyküsü / 475
Sebebim Tütündür Basın Kanıma Türküsü ve Öyküsü / 478
Ay Karanlık Gece Vurdular Beni / 479
Samaylı Çetesi Türküsü / 479
Kasımoğlu Memedali Türküsü ve Öyküsü / 480
Koçkiri Türküleri ve Öyküsü / 482
Koçkiri Ağıtı ve Öyküsü / 484
Dersim Türküsü ve Öyküsü / 486
Dersim Dört Dağ İçinde / 487
Hamil’in Oğlu Ahmet'in Ağıdı / 488
Dersim Ağıdı / 489
Dersimli Güloğlu Gülabi Ağa Türküsü / 490
Dersim Derler Elimize Türküsü / 491
Cin Yusufoğlu Türküsü ve Öyküsü / 491
Ofo'nun Türküleri ve Öyküsü / 493
Molla Kerim Türküsü ve Öyküsü / 495
Molla Ahmed Türküleri ve Öyküsü / 495
Ali Molla (Gavur İmam) Türküleri ve Öyküsü / 497
Deli Molla Türküleri / 498
Gürcüoğlu Türküleri ve Öyküsü / 499
Gadiroğlu Türküsü ve Öyküsü / 501
Curoğlu Türküleri ve Öyküsü / 502
Musa'nın Türküleri ve Öyküsü / 503
Kadı Musa Türküleri ve Öyküsü / 504
Eşkıya Musa Yırtıcı Türküleri ve Öyküsü / 504
Kaz Ahmet Türküleri ve Öyküsü / 505
Arınanların Hacı Ahmet Türküsü / 506
Çerkez Ali ile Kara Aptil'in Türküleri ve Öyküsü / 507
Keloğlan Memed'in Türküleri ve Öyküsü / 509
Teyfiğin Türküsü / 510
Harmandalı Mustafa Türküsü / 511
Kaymakçıların Ali Türküsü / 511
Kamalı Türküsü / 512
Ali Bey Türküleri ve Öyküsü / 512
Bozan Bey Türküleri ve Öyküsü / 514
Gündüz Bey Türküsü ve Öyküsü / 515
Karataş Türküsü ve Öyküsü / 516
Mehmed Ali'nin Türküsü ve Öyküsü / 518
Türkmen Ali'nin Ağıtı ve Öyküsü / 519
Hasan Beyin Ağıtı / 520
İbrahim Beyin Ağıdı ve Öyküsü / 521
Keki Ağa Türküsü ve Öyküsü / 524
Keki Ağa Türküsü ve Öyküsü / 525
Avşar Beyinin Ağıtı / 526
Feyzo'nun Türküsü ve Öyküsü / 527
Kanak Ail'nin Türküsü / 528
Kürt İbrahim Türküsü ve Öyküsü / 528
Avşaroğlu Ağıtları ve Öyküsü / 529
Ümmet Ali Türküsü ve Öyküsü / 531
Gudamluoğlu Destanı / 532
Hüseyin'in Ağıtı ve Öyküsü / 533
Eşkıya Ali'nin Ağıtı / 538
Eşkıya Kürtoğlu'nun Ağıdı / 540
Dirgen Ali Ağıtı ve Öyküsü / 541
Halil'in Ağıdı ve Öyküsü / 542
Eşkıya Çolakın Ağıtı / 544
Eşkıya Omar’n Ağıtı ve Öyküsü / 545
Eşkıya Deli Omar'ın Türküleri ve Öyküsü / 547
Araphasanlı Eşkıya Memed'in Ağıtı ve Öyküsü / 550
Karsavranlı Eşkıya Memed'in Ağıtı ve Öyküsü / 551
Battal’ın Ağıtı ve Öyküsü / 552
Kara Ziya Türküsü ve Öyküsü / 553
Boz Ömer'in Ağıtı ve Öyküsü / 554
Deli Hacı'nın Ağıtı ve Öyküsü / 555
Alo'nun Türküsü ve Öyküsü / 556
Demiroğlu Mulla Hüseyin Ağıtı ve Öyküsü / 560
Alokâhyaoğlu Kahraman'ın Ağıtı ve Öyküsü / 562
Reşko'nun Ağıtları ve Öyküsü / 563
Çondo'nun Türküsü ve Öyküsü / 566
Eşkıya Hüseyin'in Türküsü ve Öyküsü / 567
Altısöğüt Eşkıya Türkü-Ağıtları ve Öyküsü / 569
L- Efe-Zeybek Türküleri ve Öyküleri / 576
Efe Türküleri ve Toplumsal Kaynaklan / 576
Atçalı Kel Memet Üstüne Söylenenler ve Öyküsü / 578 ■
Çakıcı Efe Türküleri ve Öyküsü / 580
Çakıcı Efe ile Gök Veli Türküsü / 585
Sepetçioğlu Türküleri ve Öyküsü / 586
Köstüklü Osman Efe Türküleri ve Öyküsü / 589
Yörük Ali Efe Türküleri ve Öyküsü / 596
Demirci Mehmet Efe Türküleri ve Öyküsü / 601
Demirci Mehmet Efe ve Yörük Ali Efe Türküsü ve Öyküsü / 603
Sarı Zeybek Türküleri ve Öyküsü / 604
Cafer Efe Türküleri ve Öyküsü / 605
Gökçen Efe Türküleri ve Öyküsü / 606
Alim Efe Türküleri ve Öyküsü / 608
Hüseyin Efe Türküsü / 617
Hüseyin Efe Türküleri ve Öyküsü / 619
Kara Ahmetoğlu Hüseyin Efe Türküsü ve Öyküsü / 620 '
Hüseyin ve Ali Zeybek Türküsü ve Öyküsü / 620
Çavdarlı Murat Zeybek Türküsü / 621
Kerimoğlu Türküsü ve Öyküsü / 622
Kamalı Mehmet Efe Türküsü ve Öyküsü / 623
Hasip Zeybek Türküleri ve Öyküsü / 624
Melâl Zeybek Türküleri ve Öyküsü / 626
Gosat Efe Türküleri ve Öyküsü / 627
Pusluoğlu Mehmet Efe Türküleri ve Öyküsü / 627
Gümüşdiş Efe Türküleri ve Öyküsü / 628
Ali Efe Türküsü / 628
Sanlarlı Ali Efe Türküsü ve Öyküsü / 629
Satılar’ın Ali Zeybek Türküsü / 629
Kayman Ali Türküsü / 630
Eyüp Zeybek Türküsü / 630
Bakırlı Mehmet Efe Türküleri ve Öyküsü / 631
Sadettin Efe Türküsü / 631
Kör Bayram Türküleri ve Öyküsü / 634
İnce Efe Türküleri ve Öyküsü / 635
Süleyman Efe Türküleri ve Öyküsü / 635
Harmandalı Zeybek Türküsü / 636
Yağcıoğlu Zeybek Türküleri ve Öyküsü / 636
Bolu'dan İzmir'e Yol Bulamadım Türküsü / 637
M- Yönetim Yanlısı Şairlere Göre Başkaldırılar / 638
Kalenderoğlu Türküsü ve Öyküsü / 638
Haydaroğlu Türküleri ve Öyküsü / 639
Şer Himmet Türküleri ve Öyküsü / 640
N- Derebey Başkaldırı Türküleri ve Öyküleri / 640
Türkülerin Genel Değerlendirmesi ve Öyküleri / 640
Kozanoğlu Ağıt ve Türküleri / 643
Kozanoğlu Yusuf Ağa Ağıdı / 644
Kozanoğlu-Çapanoğlu Türküsü / 645
Elbeylioğlu Türküleri ve Öyküsü / 647
Boz Bey Türküleri ve Öyküsü / 649
Ulaşlıoğlu Türküleri ve Öyküsü / 651
Bekir Ağa Türküleri ve Öyküsü / 652
Gencali Türküsü / 654
Öyküsü Bilinmeyen Birkaç Derebey Türküsü / 655
Hüsamoğlu Türküsü / 655
Tahiroğlu Türküsü / 655
Kantaroğlu Türküsü / 655
Yaşar Bey Türküsü / 655
Türkü / 655
Sonsöz Yerine İki Ek: I- Folklor Ve Sanat / 656
II- Türkiye'de Halk Direniş Hareketi Sorunlarına İki Katkı:
Eşkıyalık ve Eşkıya Türküleri / Halk Hareketleri ve Çağdaş Destanlar (Dr. Xenia Celnarova) /
O- Kaynakça / 670
ÖNSÖZ
Halkımızın gerçek tarihinin bugüne kadar yazılmadığına inanıyorum. Çünkü halkın gerçek tarihinin yazılabilmesi, herşeyden önce halkın sözcülüğüne başvurmayı gerektirir. Halkın sözcülüğüne başvurmadan, ne halk olgusunu, ne de yarattığı toplumsal olayların gerçek boyutlarını kavrayabiliriz.
Bu nedenle, halkımızın gerçek tarihini yansıtacak olan, şiiri, türküsü, ağıtı, öyküsü ve destanıyla onun kendi ürünleridir.
Bu gerçekten yola çıkarak, halkımızın tarihine yeniden göz atıyor ve onun dili, onun teliyle yaşamının en çarpıcı yönünü, toplumsal muhalefetini aydınlatmaya çalışıyoruz.
Çalışmamızın omurgasını oluşturan toplum olayları ve başkaldırı hareketleri, doğası gereği isyan, kan. gözyaşı, türkü ve ağıtla içiçedir. Nitelik ve nicelikçe büyük hareketler olmadıkları için kısa vadede başarı kazansalar da, uzun vadede örgütlü güçler karşısında yenik düşmeye mahkumdurlar. Ancak örgütlü kitle hareketlerine kazanıldıkları zaman kalıcı ve etkili olabilirler.
Bundan ötürü "anlatı türküleri'nde "başkaldırı", hüzün ve acı içiçe geçmiştir. Bunlar bir anlamda "acılı halk türküleri"dir. Ve toplumun somut olaylarından kaynaklandıkları için halkın toplumsal tarihi açısından büyük önem taşırlar.
Çalışmanın "inceleme" bölümünde; anlatı türkülerine kaynaklık eden "başkaldırı" ve "eşkıyalık" kavramlarına tarihsel gelişimi içinde açıklık getirilmeye çalışılıyor ve halk şiirine yansımış yaygın halk hareketlerinden örnekler veriliyor. Temel amaç-, Osmanlı toplum düzeni içerisinde ortaya çıkan toplumsal olayların maddi ve kültürel temellerini ortaya koymak ve bu olayların halk edebiyatındaki yansımasını göstermektir. İkinci bir amaçsa; halkçı, demokratik ve toplumsal içerikli halk şiirinin tarihsel süreç içerisinde gösterdiği gelişim-oluşum çizgisini yansıtmaktır.
Konunun aydınlatılması amacıyla, askerlikten vergiye ve üretim ilişkilerine dek çeşitli toplumsal olgulara; en basit bireysel eşkıyalıktan toplumsal halk hareketlerine ve protestolara; demokratik halk türkülerinden işçi şarkılarına dek çeşitli şiir, türkü, ağıt ve destanlara yer verilmiştir.
Çalışmanın "antoloji" bölümü, özellikle "anlatı türkülerinin omurgasını oluşturan "eşkıya türkü ve ağıtları" üzerinde yoğunlaşmaktadır. Konunun değişik boyutlarıyla aydınlatılması amacıyla bölümün başına "Çağdaş Yazar ve Sanatçılarda Eşkıyalık" bölümü konmuştur.
Antoloji bölümünde yer alan anlatı türkülerinin büyük bir bölümü ilk kez yayımlanmakta ve öyküleri ilk kez verilmektedir. Öyküler, türküleri daha da anlaşılır ve anlamlı kılmaktadır.
Çalışmalarım sırasında dikkatimi çeken bir şey oldu. Batı'dan çok daha zengin folklor ürünlerine sahip olan Doğu'dan toplayabildiğim eşkıya türkü ve ağıtları, son derece sınırlı kaldı. Sanıyorum bu, büyük ölçüde türkülerin bölgenin dili olan Kürtçeyle yakılmış olmasından kaynaklanıyor. Çalışma, bu ürünleri de kapsayabilseydi kuşkusuz daha doyurucu olabilecekti.
Bilindiği gibi, olay kahramanının halk tarafından benimsenmesine koşut olarak, adı çevresinde yakılan türkü sayısı artar. Başka bir söyleyişle halk, kahraman olarak tanıdığı kişiyi özlem ve gurur dolu türkülerle ünlendirir ve yaygınlaştınr. Bu yüzden halk kahramanının ünü yayıldıkça adı çevresinde üretilen türküler de çoğalır ve değişime uğrar. Böylece her biri ayrı özellikler taşıyan yeni türküler yani "varyant"lar doğar. Bu olgu, özellikle çalışmamız açısından büyük önem taşıyor. Bunun içindir ki, çalışmada, olay kahramanlarının adı çevresinde yakılan türkü sayısı bazan 10'u buluyor. Bu da halkın değişik eğilim, beğeni, renk ve motiflerini yansıttığı için ilginç bir görünüm kazandınyor tükülere.
Antoloji bölümünde, yaklaşık 350 dolayında anlatı türküsüne ya da ağıtına yer veriliyor. Bunlann büyük bölümünün öyküsü de aktarılıyor. Şimdiye kadar ki antoloji ve halk türküleri kitaplarındaki eşkıya türkülerinin sayısının 10-15'i geçmediği gözönüne alınırsa, konunun önemi daha iyi anlaşılır.
Antoloji bölümü için yararlandığım başlıca kaynakları şöyle sıralayabilirim: 1-Cumhuriyet döneminde çıkmış folklor dergilerinin ve kitaplarının hemen bütünü (İl Yıllıkları dahil); 2- Türk Folkolr ve Etnoğrafya Bibliyografyasını tarayarak bulabildiğim değişik müstakil kaynaklar. (Özellikle Halkevleri dergi ve yayınları); 3- Pertev Naili Boratav Hoca'nın 1940'h yıllarda yaptırdığı, henüz yayımlanmamış lisans tezleri; 4- Kültür Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Arşivi (Burada, Konservatuvar ve Milli Eğitim Bakanlığı için hazırlandığı halde DP döneminde yayımlanmayan, bir daha da günyüzüne çıkmayan bazı yayınlar ve Dr. Mehmet Tuğrul'un çeşitli derlemeleri bulunuyor); 5- Konservatuvar derlemeleri ve TRT Arşivi; 6- TRT Bölge Radyoları pordüktörlerinden bazılarının derlemeleri; 7- Kendi derlemelerim.
Bu yoğun tarama ve derlemelere karşın, Antoloji'nin eksiksiz olduğu kuşkusuz söylenemez. Tersine her ilk çalışma gibi bunun da birçok eksiği olduğu açıktır. Halk arasında doğrudan yapılacak derlemelerin, halk türkülerinin bu kolunu da zenginleştireceği kesindir.
Bu arada, taramalarım sonucu elde ettiğim yayımlanmamış ürünlerin tümünü kitaba alamadığımı belirtmeliyim. Yayımladıklarıma çok benzemeyen ve daha önce yayımlanmış olan anlatı türkülerine ilişkin bazı varyantlara yer vermeyerek, sadece kaynaklarını göstermekle yetindim.
Halkın ürünleriyle emiştirerek, kaynaştırarak yaptığımız bu çalışma, sanıyoruz, hem halkımızı daha iyi tanımamıza yardımcı olacak, hem de halk türkü ve şiirlerindeki demokratik, toplumcu ve insancıl özü ortaya koyacaktır.
Çünkü halkımız, binlerce yıllık tarihinde türküyle düşünüp, türküyle söyleşmeyi bir gelenek haline getirmiş. Çünkü, "bir türküdür Anadolu insanı..."
Bu vesileyle, özellikle yakın dönemde yayımlanmış anlatı türkülerinin derlenmesinde çalışmaya önemli katkılan olan Haydar Avcı'ya teşekkür ediyorum.
Mehmet BAYRAK
Halk Şiirinde Toplumsal Olaylar ve Anlatı Türküleri
A- Halk Şiirinin ve Türkülerinin Toplum Yaşamındaki Yeri ve Önemi
Giriş
Osmanlı toplum yapısı ve yönetim mekanizması üstüne bugüne dek değişik niteliklerde çalışmalar yapıldı.
Bu çalışmaların çok önemli bir bölümü dinci ve bireyci dünya görüşlerine dayanıyordu. Bu doğrultuda çalışma yapanlar, kendilerine temel kaynak olarak Osmanlı tarihlerini alıyorlardı. Hem bakış açısı, hem de kaynaklar bilimsel bir temele yaslanmayınca, yanılgı kaçınılmaz oluyordu.
Cumhuriyet döneminde yapılan çalışmarın bir bölümünde, tarihlerle yetinilmemiş; Mühimine Defterleri ve Şer'iyye Sicilleri gibi kaynaklara yönelinmiştir. Bu tür çalışmalar esas kaynağa yöneldiğinden daha tutarlıdır. Ancak bu çalışmalarda da, olgulara yaklaşım ve yorumlama çoğu kez sağlıklı olmaktan uzaktır: Yine de, konuyla ilgili çalışmalara önemli kaynaklık edecek niteliktedirler. Bu kümeye giren çalışmaların temel yanılgısı, dar milliyetçi bir görüşle, soruna "Türk-gayrı Türk" konusu açısından yaklaşılmasından gelmektedir.
Başka alanlarda olduğu gibi, bu alanda da en tutarlı çalışmalar günümüzde yapılıyor. Yeterli olmamakla birlikte bu konuda önemli bir noktaya gelindiği kabul edilebilir.
Toplumcu dünya görüşüyle konuya yaklaşanlar ve sorunları işlerlik, uygulama açısından ele alanlar şu noktalarda birleşiyorlar: Osmanlı toplum düzeni feodal ilişkiler üstüne kurulmuştur ve Osmanlı toplumunda görülen çatışmalar özünde sınıf çatışmalarıdır.
Feodallerin aynı zamanda büyük bürokrat olmalarından, üretim-yönetim biçiminin bazı bögelerdeki farklılığından ve bazı başka nüanslardan dolayı buna "Osmanlı feodalizmi" de denebilir. Yönetim mekanizmasını da bu özellikler belirler. Feodal-bürokrat özedşiliği, Osmanlı feodalizminin en çarpıcı özelliğini oluşturur.
Osmanlı toplum yapısıyla ilgli detaylı bir irdelemeye girmeyeceğim. Ancak, "Osmanlı
Devletinden Cumhuriyete süregelen üretim-yönetim biçiminin beşli şemaya (ilkel, köleci, feodal, kapitalist, sosyalist toplum yaşamalarına) giremeyeceği, daha çok Asya tipi üretim-despotizm olduğu" yolundaki düşüncelere katılmadığımı belirtmeliyim. (*)
.....
(*) Mete Tunçay'ın şu görüşlerine ben de katılıyorum: "OsmanlIlarda feodalite olmadığını savunanlar, özetle, (1) feodal modelin bu niteliği tartışmasız sayılan dünyadaki çeşitli örnekleri arasında bulunan farkları iyi bilmiyorlar gibi görünüyor (2) verdikeiri karşı örnekler, Osmanlı tarihinin sınırlı bir zaman dilimine (örneğin 16. yüzyıla) ilişkin oluyor (diyelim 19. yüzyıldaki feodal-benzeri eşraf-âyân egemenliğine nasıl geçildiğini açıklamıyorlar); (3) Osmanlının öncelleri -Bizans ve Selçuklu imparatorlukları -feodalken, ardılarları da -T.C. ve irili ufaklı iki düzine delvet-beşli şema İçinde gelişmelerini sürdürürken, bu geçici sapmanın nasıl olduğunu havada bırakıyorlar; (4) "başatlıktan söz edebilmek için Osmanlı devletinin her köşesinde tekbiçimli bir üretim-yönetim bulunduğunu varsayıyor olmalılar, ama Balkanlarda ya da Doğuda -tarihte Kürdlstan diye bilinen yörelerde klasik dönemlerinde bile feodalitenin işlemediğini söyleyemiyorlar.” (M. Tunçay: Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek-Parti Yönetlmi'nin Kurulması (1923-1931), Yurt y. 1981, s. 133)
Mehmet Bayrak
Öyküleriyle Halk Anlatı Türküleri
Compte d’auteur
Compte d’auteur
Öyküleriyle Halk Anlatı Türküleri
(İnceleme- Antoloji)
Mehmet Bayrak
Birinci Baskı: 1996
İsteme Adresi:Meşrutiyet Cad. 17/19
Tel: 418 22 96 Kızılay-Ankara
Dizgi: Ürün Ltd.Şti.
Baskı: Baran Ofset
Tel: 0.312.336 68 74
Kapak: Metin Turan
ISBN: 975-7272-09-4
