Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası tarafından 1993 yılı sonlarına doğru çıkarılan ve yine bu kitabın yazarları tadından hazırlanan “Diyarbakır ve Bölgesel Gelişme” adlı araştırma kamuoyunda geniş yankı buldu. İşte basında yer alan kitap üzerine düşüncelerin bir bölümü;
Bilim ve İdeoloji Lafı, Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası’nın bir yayınına getirmek istiyorum. Rıfat Dağ ve Dr. Atilla Göktürk’ün Diyarbakır ve Bölgesel Gelişme adlı araştırması ideolojik saplantılardan uzak, bilimsel metodolojiye bağlı ciddi bir araştırma... Kendilerini ve DTSO'nı kutlarım. Özellikle son bölümdeki “Bölgesel Gelişme Stratejileri”ni bütün politikacıların, planlamacıların okuması gerekir. (Taha Akyol, Milliyet Gazetesi, 18.10.1993)
Türkiye’nin batısı İspanya, doğusu Hindistan Bugünlerde yönetim modeli tartışılan Bask Bölgesi, ispanya’nın en önemli sanayi bölgelerinden biri durumunda. Türkiye’de ise Doğu ve Güneydoğu’da sosyal sorunu şiddetlendiren büyük bir ekonomik çöküş yaşanıyor. Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası karafından yaptırılan araştırmada Türkiye’nin batısının ispanya, doğusunun ise Hindistan düzeyinde olduğu saptanıyor. (Ertan Günçiner, Aydınlık Gazetesi, 14.10.1993)
.....
GAP Yeniden Yapılanmalıdır
1. GAP Bölgesinin Tanıtımı
1.1. Genel Durumu 1.1.1. Tarihsel Süreçte Mezopotamya Uygarlığı 1.1.1.1. Eski Çağ Toplumsal Kültür Evreleri. 1.1.1.2. Mezopotamya Uygarlığı 1.1.1.3. Mezopatamya Uygarlığı Akdenize Kayerken
1.1.2. Bölgenin Ekolojik Koşulları: Kısıtlar, Olanaklar... 1.1.2.1. Topografik Yapısı ve Coğrafya 1.1.2.2. İklimin Üç Faktörü 1.1.2.3. Toprak Varlığı 1.1.2.4. Biyolojik Kaynakları
1.2. Bölgenin Gelişmişlik Düzeyi
1.2.1. Nüfustaki Gelişim, İşgücü arzındaki Büyüme ve istihdam sorunları. 1.2.1.1. Nüfus - Mekan İlişkisi 1.2.1.2. Nüfus - GAP (sulama) ilişkisi
1.2.2. GAP Bölgesinin Ulusal Gelire Katkısı 1.2.3. GAP Bölgesinin GELİR - MEKAN İlişkisi 1.2.4. Bölgenin Altyapı Sorunu
1.2.4.1. Kırsal Alanda Altyapı 1.2.4.2. Kentlerde Altyapı
2. Toplumsal Değişme Eksenlerindeki Sınırlamalar
2.1 Bir Toplumsal Ekolojik Sistem: Aşiret İlişkileri 2.1.1. Kamu Politikalarında Hayvancılık ve Aşiret Düzene Etkileri 2.1.2. Geleneksel Üst Karar Süreçleri, Politikalar, Aşiret Düzenini Desteklemiştir.
2.2. Ağalık Düzeni - Toprağın Bozuk Mülkiyet Yapısı Ve Suruç Örneği 2.2.1. Arazi Mülkiyet Yapısında Yıllara Göre Değişim 2.2.2. Egemen Üretim Biçimi: Kiracılık ve Ortakçılık ilişkileri 2.2.3. Büyük Geleneksel İşletme, Optimal İşletme midir? 2.2.4. Dengesiz Mülkiyet Yapısı, Kaynakların verimli kullanılmasına engeldir. 2.2.5. Mülkiyet Yapısı ve Üretim İlişkisinde SURUÇ ÖRNEĞİ 2.2.6. GAP Toprak Mülkiyet Yapısına İlişkin Stratejik Öneriler
3. GAP’ın Gerekçeleri, Kapsamı Ve Gerçekleşme Düzeyi
3.1. GAP’ın Tarımsal Üretime Katkısı 3.2. GAP, Tarımsal Üretim Niteliğinde Radikal Bir Dönüşümü Öneriyor 3.3. GAP’ın Uygulama (Gerçekleşme) Düzeyi
4. GAP ve Yeniden Yapılanma Gereği
4.1. Yönetsel Yaklaşımda Yenileşme Gereği 4.1.1 GAP Yönetim Sistemi, Sorunları ve Kalkınma Demokrasisi 4.1.2. İçsel (Bölgeiçi) Karar Süreçlerinin Önemi ve ÖZALP Köy - Kent Örneğindeki Yalnış 4.1.3. Çıkmaz Sokak K.Ö.Y (Kalkınmada Öncelikli Yöreler) Sorunu 4.1.4. Şırnak Asfaltitleri ve Ekonomik Kalkıştaki Potansiyeli 4.1.5. GAP Yönetim Sistemi İçin Bir Öneri: Demokratik Planlama ve Uygulama Birimi 4.1.6. GAP, Doğu ve Güneydoğu Gelişme Programına Dönüştürülmelidir. 4.1.7. GAP, Aktif Bölgesel Gelişme Programına Dönüştürülmelidir.
4.2. GAP Sistem Süreçlerinde Risk Olasılıkları
4.2.1. “Kırık Gelişme Aksı” Tezi ve Bölgeiçi Dengeli Kalkınma Sorunu 4.2.2. Sulama Sistemleri ve Çoraklaşma Olasılığı 4.2.3. GAP, Yayım Çalışmaları ve TYUAP
5. Sonuç
6. Özet
SUNUŞ
Odamız tarafından yayınlanan “Diyarbakır ve Bölgesel Gelişme’’ kitabı, birçok gazete dergi ve televizyonda işlendi, köşe yazarları kitapta sunulan verileri değerlendirdi. Bir boyutu ile bölgesel gelişmenin önündeki engelleri çarpıcı ve objektif bir şekilde ortaya koyan bu araştırma kamuoyunun gündeminde bizce önemli bir yer tuttu. Hatta bazı köşe yazarları “Başbakanın ve danışmanlarının kitabı mutlaka okuması gerektiğini" bile vurguladı. Önerilen kişiler, bu ilk kitabı okuyup okumadıklarını bize bildirmediler. Ama bölgemizdeki değişmeyen verilere bakınca, okuduklarını da pek sanmıyoruz." Bir kitap yazarak, sorunları çözme, işi bitirme” anlayışında olmadığımız için de yine bölgemizi doğrudan ilgilendiren başka bir konuyu elinizdeki bu kitapla işliyoruz. Çünkü,
Amacımız; Ekonomik, sosyal kültürel, hatta ve de maalesef, olağandışı birçok sorunu bir arada yaşayan bölgenin çoğu zaman bilinmeyen, daha çoğu bir zaman da gözardı edilen ya da parça parça gündeme getirilen çeşitli konularını bir bütünlük içerisinde sunmaktadır. Dünün yeterince değerlendirilememiş olduğunu göstererek, geleceğin doğru kurgulanması gereğini vurgulamaktadır.
Dün yapılan hataların tanımlanması, altının çizilmesi ve gelecekte benzerlerinin yaşanmasının engellenmesine katkı koymaktadır. Bu güne kadar sorulmasa da, ilgilenilmese de, dikkate alınmasa da “karar süreçleri” içerisinde yer alabilecek birikim ve yetkinliğe sahip olduğumuzu bir kere daha hatırlatmaktadır. Bu toplumun bir bireyi, bu bölgenin yetiştirdiği düşünen gören birer insan olarak, bölgemiz ile ilgili uygulamaların çok sıkı takipçisi olduğumuzu göstermektedir.
Ve Hepsinin Ötesinde, Kalkınmanın nihai hedefinin “insan” olduğu düşüncesi ile bizimde bir parçası olduğumuz, her yönüyle çile çeken bölgenin, kalkınma sorunlarına sahip çıkmaktır. Bu nedenlerle hazırlanan bu ikinci kitap, Bölgeyi tamamı ile değiştireceği, hatta ülke kaderini etkileyeceği belirtilen bir projeyi “Güneydoğu Anadolu Projesi”ni kısa adı ile GAP’ı dünü ve bugünü ile irdelemektedir. Kitabın tarafımızdan yayınlanması, gelecekte oluşabilecek ama kaynağı bugünden olan sorunlar için gerekli önlemlerin alınmasını sağlama çabası olarak algılanmalıdır.
Bu önsözü, kitap ile ilgili çalışmalar sürecinde yazar arkadaşlarımızca yapılan ve bana çok anlamlı gelen bir saptama ile bitirmek istiyorum. Hem böylece projenin kaderini belirleyenlere, çok iyi bildiklerini düşündüğüm bir dille derdimizi tanımlamış olurum. “Bugün “GAP" kelimesi bölgemizde “umut” anlamını taşımaktadır, bizim derdimiz bu “GAP”ın aynı üç harften oluşan ve İngilizce de kullanılan “gap” a yani “Boşluk”a dönüşmesini engellemektir."
Saygılarımla
Felat Cemiloğlu Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı
1. Bölüm
GAP Bölgesinin Tanıtımı
1. GAP Bölgesinin Tanımı
1.1. Genel Durumu
GAP Doğarken...
Cumhuriyet yönetimince, içinde bulunulan enerji darboğazını aşmak için, 30'lu yıllarda Fırat’ın nabzı yoklanır; Palu, Pertek, Keban, Kömürhan ve Kemaliye’de kurulan "rasat istasyonlar?’ ile enerjideki yeteneği araştırılır. Fırat boyunda Keban uygun bulunarak, 1938 yılında jeolojik etüdlere, 6O'lı yıllarda ise baraj inşaatına başlanır. Birkaç yıl içerisinde aşamalı olarak devreye alınan tribünleri tamamlanıp da tam üretime alındığı dönemde, Türkiye hidrolik enerjisini iki katına yükselten Keban, 1973 yılında enerji vermeye başlar. Fırat ve Dicle’ye yönelik planlama süreci hızlandırılır; 1970 yılında tamamlanan Aşağı Fırat Projesi’nden sonra, 1977 yılında Dicle Projesi bitirilir (GAPİ, 93/1)
70'li yıllar sonunda, “Doğunun makus talihine çare oluı3’ savıyla iki proje birleştirilir. İlk aşamada proje programlarının temel esprisi korunarak GAP (Gü-neydoğu Anadolu Projesi) önermeleriyle vizyona girer. Sonradan, Bölgenin kal-kınmasında, su ve enerji dışındaki dışsal araçlar gündeme getirilir; 1971 yılından beri kullanıldığı halde pek de başarılı olunamamış “Kalkınmada Öncelikli Yöreler” modelinin “merkez çıkışlı araçların!' anımsatır bir yönetim örgütlenmesine gidilir. Bu yönde proje yönetimi belirli evrelerden geçer; 1986 yı-lında Devlet Planlama Teşkilatına bağlı MAG (Müsteşarlık Araştırma Grubu), 1989 yılında Başbakanlık adına bir Devlet Bakanlığına bağlı “GAP İdaresi Teşkilatı” kurulur. Proje içeriğine ilişkin bir dizi etüd, araştırma gerçekleştirilir. 1989 yılında “Japon Nippon Firmasına yaptırılan Gap Master Plan’ tamamlanır. Arkasından, "... sanayileşmeye doğru, 1.8 milyon hektarlık alan sulamaya alınacak, 25 milyar kilowat - saat enerji üretilecektir...” gibi sulamaya ve enerji üretimine yönelik öncelikli temel hedefler, projenin ilk ana karekteristikleri olarak dile getirilir.
90'lı yıllarda, bir taraftan Atatürk Barajı (ilk ismiyle Karababa) ve tüneli inşaatı sürdürülürken, diğer taraftan özellikle Bölgesel Kalkınma boyutuyla ilgili olarak GAP’ın kapsamı, tartışılır. Giderek, projenin teorik çerçevesi belirginleşir:
GAP İdaresi Bölgesel Kalkınma sürecini, "... sulamayla artan tarımsal üretimin tarımdışı sektörlerde değişimi başlatacağı, ikinci aşamada değişimin tarımdışı sektörlerin biribirleriyle etkilenmesiyle genişleyeceği...” stratejilerine dayandırır. Proje, “çok yönlü ve çok sektörlü Entegre Bölgesel Kalkınma Projesi” olarak tanımlanır; programın, sulama ve enerji üretiminin yanında, kentsel ve kırsal altyapı tarımsal altyapı, ulaştırma, sanayi, eğitim, sağlık, konut, turizm ve diğer sektör yatırımlarını da içereceği açıklanır (GAP, 93/1).
.....
Rıfat Dağ Atilla Göktürk
GAP, Yeniden Yapılanmalıdır
DTSO
Diyarbakir Ticaret ve Sanayi Odasi GAP, Yeniden Yapılanmalıdır Rıfat Dağ Atilla Göktürk
Kitap İsteme Adresi: Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası Ali Emiri Cad. Ticaret Merkezi Diyarbakır Tel: (0.412)221 10 98 Fax: (0.412) 222 56 64
