Osmanlı - Kürt ilişkileri ve sömürgecilik
M. Kalman
Bir toplumu ele alırken, onu ancak ilişkide bulunduğu diğer toplumların tarihiyle birlikte ele almak, bir sonraki topluma, iç dinamikleri bakımından ne tür ilişkiler ve çelişkiler devrettiğini ortaya çıkararak, mücadeleye bu temelde ışık tutmakla mümkündür.
Bu kitapta ,15. yüzyılda, 20. yüzyılın başlarına kadar geçen süredeki Osmanlı-Kürt ilişkileri, çelişkileri ile birlikte incelemeye çalışılmştır.
Giriş
Türkler, 10 ve 11 . yüzyıllarda 'ata' topraklarını terk edip büyük kitleler halinde Orta - Asya'dan Batı'ya doğru göç ettiler.
Bu büyük göçlerin nedeni; gerek kendi iç kavgalarından gerekse dış devletlerle olan savaşlarından, nüfus yoğunluğundan, doğal koşulların elverişsizliğinden, Batının zenginliğinin çekiciliğinden kaynaklansın, sonuçta Orta Doğu'da çok önemli değişikliklere yol açtı.
Göçebe topluluklar, yerleşiklerin aleyhine, onların zenginliklerinin üzerine oturdular. Bir kez daha yeniden, sıfırdan başlamasına yol açtılar.
Batı'ya doğru ilerlediklerinde karşılarına iki güçlü devlet, Bizans ve Abbasi Devletleri çıkar.
Her iki devlette iyi durumda değildi. Özellikle Türk boyları, Anadolu içinde yoğunluk oluştururlar. Anadolu sözcüğü Yunanca doğu anlamındadır.
.....
İçindekiler
Önsöz yerine / 5
Giriş / 8
Kürdistan'daki beylikler / 15
islamiyetin Kürt beylikleri üzerindeki etkileri / 18
Hükümet ve ocaklıklar / 22
Kanuni devri safevi savaşları / 24
16. yüzyılın sonlarındaki Osmanlı - İran savaşları / 26
Selçuklu toprak sisteminin osmanlı toprak sistemine etkisi / 28
Akkoyunlu Uzun Hasan'a ait kanunlar / 29
İslam hukukunda toprak yasası / 30
15. ve 16. yüzyıllarda Osmanlılarda toprak işçiliği / 43
15. ve 17. yüzyıllarda Osmanlılarda toprak köleliği / 45
Osmanlılarda toprak sistemindeki örgütlülük / 46
15. ve 16. yüzyıllarda şehirlerin durumu / 51
Yeni değişiklikler / 52
Afgan, Safevi ve Osmanlı savaşları / 63
Safevilerde toprak sistemi / 64
Osmanlı - Batı ilişkileri / 65
Aşiretlerin yerleşik düzene geçirtilme çalışmaları / 69
Aşiret ve yapıları / 82
19. yüzyılın başında Osmanlı devletinin durumu / 86
İranla savaş / 88
19. yüzyılın başlarında Baban beyliği / 89
Bilbasların direnişi / 94
Mahmut Paşa isyanı (1821) / 95
1828 Osmanlı - Rus savaşı / 95
19. yüzyılda Çarlık Rusyası'nın siyaseti / 96
Mir Muhammet'in mücadelesi / 98
Mehmet Ali Paşa'nın reformları / 103
Revanduz ihtilali (1835-37) / 105
1835'te Balta Limanı antlaşması / 110
Gülhane Hattı-ı Hümayün / 110
Mir Bedirhan'ın direnişi / 112
Kürt - Asur ilişkileri / 117
Mir Bedirhan Beyin sonu / 122
Osmanlı - İran sınır görüşmeleri / 125
Kapitalist devletlerin 19. yüzyılda Kürdistan'a yaklaşımları / 129
lslahat fermanı / 134
Toprak ağalığı / 135
1. Meşrutiyet / 135
Osmanlı - Rus savaşı (1877-1878) / 136
Şeyh Ubeydullah Nehri isyanı-1 / 141
19. yüzyıl ABD politikası / 155
Emin Ali Bedirhan isyanı (1889) / 157
Hamidiye alayları / 157
Ermeniler / 160
19. yüzyılda Kürdistan'da ekonomik durum ve sosyal yaşam / 161
Pan İslamizm / 167
Türkçülük / 168
Sömürgeciliğe genel bir bakış / 170
Köleci dönemdeki ilişkiler / 171
Feodal dönemde sömürgecilik / 173
Kürdistan ekonomisinin ilhakı / 174
Fazla nüfusun yerleştirilmesi / 177
Kürdistanda vergi, talan ve yağma / 177
Feodal sömürgeciliğin Kürt toplumu üzerindeki etkileri / 178
Kapitalizim dönemindeki ekonomik ilişkiler / 180
1— İlkel birikim / 180
2— Manifaktür / 189
3— Serbest rekabet / 192
Serbest rekabetçi dönemde Kürdistan / 194
Düyünü-u Umumiye / 197
Dünyanın yeniden paylaşılması ve sömürgeler / 198
Emperyalist dönemde ilkel birikim / 200
Bağımlılıkta Portekiz örneği / 201
Rusya örneği / 201
ÖNSÖZ YERİNE
Kürtler hakkında özellikle de Kürt sözcüğünün T. C. tarafından zorunlu olarak kabul edilmesinden sonra ard arda kitaplar yayınlanmaya başlanıldı. Bunların bir kısmı tamamen ticari amaçlı, elbetteki Kürdistan'daki mücadele boyutlandıkça benzer kitapların, dergi ve broşürlerin sayısının artacağı açık. Yanı sıra ciddi çalışmalar ve belgelerin yayımlanması da oldukça sevindirici bir durum. Kürt tarihinin bilinmeyen veya çarpıtılarak yazılmış olunan yıllarının açıklığa kavuşturulması geleceğimize ışık tutmaktadır.
Kürtler 478 yıldır Osmanlılar ve devamcısı T.C'nin işgal ve sömürgesi durumundadır. Fars egemenliği çok daha önceki yıllara dayanıyor. Rum Selçuklu, Kara ve Akkoyonlu devletleri de Türk devletleri olduklarından Kürtler neredeyse 1000 yıldır Türk egemenliği altındadır. Peki neden Kürtler başarılı olmadılar?! Sorusuna cevap aramak gerekiyor. Tarihten ders çıkarıp olumlu adımlar atmak gerekiyor. Başkalarının örnekleri gelecek için tartışılabilinir, araştırılabilinir, ama öncelikle Kürtlerin tarihini incelemek, sonuçlara varmak çok daha büyük bir öneme sahiptir.
Kürtlerin başarısızlıklarını, 'onların uyuşukluklarına, beceriksizliklerine' doğrudan bağlamak gerçekçi bir yaklaşım olmaz. Daha başka etmenler var. Onları tek tek ortaya çıkarmak hepimizin görevi ve elbetteki zamanla bir çok şey daha fazla anlaşılır olacaktır.
Kürtlerde bir çok topluluğun yaptığı gibi, 'büyük devletlerden kurtuluş' beklemişler, işgacilerin çelişkilerinden yararlanmaya gitmişlerdi. Fakat hemen, her seferinde yararlanmaları geçici olmuş sonuçta yine hüsrana uğramışlardı.
Aşiret yapılarını aşamamaları, önderlik sorunu, dış ve iç koşullar yenilgilerinin başlıca nedeni olmuştur.
Bir çok halkın, hatta Kürdistan toplumundan daha geri halkların, bağımsızlıklarını elde etmelerinin yani sıra Kürt toplumunun bunun savaşını vermesi, gelinen bu noktada sivindirici olmakla bilrlikte, geçmiş göz önünde tutulduğunda üzücüdür. Ama hiç şüphe yok ki Kürdistan halkıda, sömürünün, ırkçılığın, işgalin zincirlerini parçalayacaktır.
Kürdistan toplumunun yüzyıllardır işgal altında tutulması sömürü, zulüm, katliamlar ve Kürt halkının ayaklanmaları, Kürdistan'ın ekonomik Olarak gelişmesini engelledi. Zengin doğal kaynaklara sahip olmasına rağmen, Kürdistan halkı bugün yoksulluk içerisinde bulunmaktadır. Günümüzde emperyalistler ve sömürgeciler birlikte ülkeyi iliklerine kadar sömürmektedirler. Dört sömürgeci ülkede, emperyalizme bağımlı olmakla birlikte, ayrıca geri bıraktırılmış ülkeler kategorisi içerisinde bulunmalarına rağmen, Kürdistan bu ülkelerin de en geri kalmış "bölgeleri olmaktadır. Bunun yanı sıra Kürdistan'daki ağa - şeyh gibi feodal çağdışı kurumların varlığı da bu sömürünün katmerleşmesinde, rol oynamaktadır. Kürt halkının bu konumda bulunması doğallıkla onun bağımsızlık sorununu ön plana çıkarmaktadır. Kuşkusuz ki bu da Kürt toplumunu çevreleyen dış ilişkilerden, zoraki birliktelikle yaşadığı halklardan, dünyadaki güç dengesinden, ayrıca toplumun kendi geçirdiği evrelerden ve toplumsal yapısından ayrı ele alınamaz. Bunlar bir bütünlük arz ederler.
19. ve 20. y. yılda Kürt sorunu sadece bölge devletlerinin bir sorunu veya bir başka ifadeyle 'devlet içi bir sorun' olarak kaldı. Aynı zamanda İngiltere – Rusya – Amerika - Fransa gibi ülkeleri de yakından ilgilendirerek bütün gelişmelerde soruna olumsuz yönde yaklaşım gösterdiler. Ama soruna yalnızca bölge devletleri ve emperyalistler el atmadılar. Dünyanın ilerici güçleri de soruna eğildiler. Fakat sorun her dönemde bir Filistin kurtuluş mücadelesi gibi geniş yankı bulmadı.
Bugün, Kürt toplumunun özgürlük ve demokrasi kavgasında farklı politik yaklaşımların olması hiç kuşkusuz ki bazı olumsuzluklar doğurmaktadır. Bu politik çizgilerin bazıları dış etmenlerden bazıları da iç etmenlerden kaynaklanmaktadır. Kuşkusuz ki bu durum farklı sınıf ve tabakaların varlığından kaynaklanmaktadır. Kavgaya şu anda damgasını vuranlar başlıca iki politik hat biçiminden giderek ayrışmaktadır. Bir tarafta çağdışı feodal – dini - burjuva kurumun etikisinde olanlar, diğer yanda ise Kürdistan emekçilerinin istemlerini yerine getirmeye çalışanlar, hiç kuşku yok ki feodal - burjuva sınıfların önderliği Kürt halkının istemlerini kendi politik çıkarları uğruna çar - çur etmekte ve her seferinde ümitsizlik, kaos ortamı yaratmaktadır. Bu iki sınıfın arasında yer alan küçük burjuva örgütlenmeler ise propaganda alanında kısmen faydalı rol oynamalarına rağmen, zik zaklı, pragmatist, bir konumda bulunmaları kitlelere doğru hedefleri göstermemeleri, aceleci, günübirlik politika izlemeleri kuşkusuz ki Kürt toplumunun doğru bir hat izlemesinde zararlara yol açmaktadır. Feodal - burjuva sınıfların bütün olumsuzluklarına karşın, gününü de doldurmuş olmalarına rağmen Kürdistan'da gelinen durumda payları vardır. Kuşku yok ki mücadele sonunda doğru bir hat etrafında birleşecektir. Ama oraya gelininceye kadar da bu çağdışı kurumlarla, burjuvalarla, küçük burjuvalarla bir dizi mücadeleyi de içerecektir.
Kürtler toplumsal ve milli uyanış içindedir. Hızla kendi sorunlarına el atmakta, bilinçlenmekte ve özgürlüğe doğru, kurtuluşa doğru ilerlemektedirler. Onların bağımsızlık ve demokrasi istemleri Kürdistan'da yaşayan diğer toplulukların istemleridir. Onların da kurtuluş ve özgürlüğüdür.
Kürt sorununa irili ufaklı tüm devletler kendi çıkarları açısından yaklaşmakta, kendi gelişim ihtiyaçlarına göre tavır takınmaktadırlar. Onların oyunlarını bozacak olan başta sosyalistler ve gerçek yurtseverler olacaktır. Soruna her sınıf kendi çıkarları açısından yaklaştığından Kürt proleterleri de kendi kurtuluşları, gelecekleri yönünde yaklaşım göstermek, sınıf mücadelesinin perspektiflerini gözardı etmemek yönünde olmalıdır. Ulus içinde proleterya'nın geleceği, mücadele tarzı bir an için olsa bile karartılmamalı - burjuva istemlere terk edilmemelidir. Çünkü "geleceğimiz kendi ellerimizdedir."
Kürdistan'da 16. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar geçen dönemi bir çok yönüyle açığa çıkartmak, doğru bir tarih anlayışına sahip olmaktan geçmektedir. Bu kavrayış o dönemleri açığa çıkartacak aydınlığa kavuşturacaktır. Mücadelemize, örgütlenmemize, yaşam biçimimize yön verdirecektir.
Bu çalışma 1979'da daha az kapsamlı yapılmıştı. 12 Eylül'de saklanıldığı yerde polisin eline geçmemesi için yakılır. Tekrardan 1985' den itibaren üzerinde çalışmaya başlanıldı. 1990'da ancak bitirildi. Bu arada yayınlanmayınca son çıkan kitaplardan da yararlanılarak daha kapsamlı ele alındı. Elbetteki bir çok eksiği var. Osmanlı arşivlerinden doğrudan yararlanmamak en büyük eksiğim. Dahası yanlışılıklarını çıkartmak siz okuyucuların eleştirilerine bağlı.
M. Kalman
Mart 1992
M. Kalman
Osmanlı - Kürt ilişkileri ve sömürgecilik
Med yayıncılık
Birinci baskı: Şubat 1994 Med yayıncılık - İstanbul
Baskı : Yön matbaacılık
Kapak : Ceren İncesu
Film : Oluşur grafik
Dizgi : Rosa ajans- 522 97 72
Yönetim yeri ve adresi
Med iletişim tanıtım yayıncılık san. tic. ltd. şti.
Çakırağa mah. Çakırağa camii sok. Utku apt. no: 18/7 Aksaray / İstanbul
Tel: 530 65 58
