Ortadoğu halkları içinde sayıca dördüncü nüfusa sahip olan Kürtlerin konumu, bölgede önemli bir sorun. Yarım yüzyılı aşkın sürede, Kürtlerin yaşadıkları ülkelerde (Türkiye, İran, Irak Suriye ve Kafkasya) Kürt kimlik ve ülkelerdeki moderniyete katılım, Kürt toplumunda özel şekillenmeye neden oldu. Küreselleşme, domokratikleşme ve değişim arzuları Kürtlerin de düşünce dünyasına yansıdı.
Naci Kutlay, Kürt toplumunun sosyal ve tarihi evrelerini incelemek suretiyle, geleceğe ilişkin ipuçlarını yakalamak istiyor. Bunun için de geçmişin ve sorunlarının iyi bilinmesi gerekir. Bu amaçla daha önce "İttihat Terakki ve Kürtler", "Kürt kimlik oluşum süreci" ve "49'lar dosyası"nı yazdı. "21. Yüzyıla girerken Kürtler"le de bu çalışmayı sürdürüyor.
Ortadoğu ve Balkanlar ulusal ve etnik sorunlar yuvasıdır. Kürtlerin kimlik ve farklılıklarını irdelerken pratiğin temelleri, teorisi ve geçmişteki öznelerini bilmemiz gerekiyor. Naci Kutlay bunun gayreti içinde. Kürtlerin siyasi duruşlarında neler etkili oldu? Milliyetçi idolojide Kürtler nasıl yer aldı? Sosyal yapının, sınıf farklarının Kürt kimliğinin oluşumundaki roller nedir? Siyasal düşünce olarak geleceğe ilişkin ne söylenebilir? Aşiret yapısından sivilleşmeye geçerken ne ölçüde yol alındı? Geleceğin yapı, yönelim ve hedefleri ne olabilir? İrdelenen soruları daha da çoğaltabiliriz.
Bu kitapta Naci Kutlay sadece geri ve geç kalmış Kürt toplumunun bazı yanlarına değiniyor. Tartışmayı gerektiren görüş ve tezlerin de var olduğunu söyleyebiliriz.
Kürt kimliğinin sorun olmasının tarihi nedenlerini, Türklüğün, vatandaşlık bağını aşan bir anlayışla, etnik Türklük şeklinde uygulama bulmasının günümüzdeki sorunlarını da inceliyor.
İçindekiler
I. Uzak tarihimiz / 17 Uzak kürt tarihinden bazı tespitler / 17 Ortaçağ kürt tarihi'ne ilişkin. M.S. 6 yy.-16. yy. / 21 Selçuki döneminde kürtler / 24 Kavala'lı Mehmet Ali Paşa kürt müydü? / 26 Sovyet bilim adamları Kürtlere ideolojik mi baktılar? / 27 Yetkin bir Kürdolog: David McDowal / 28
II. Gelişim sürecinde Kürt toplumu / 35 Kürt beylerinin Yavuz Selime müracaatları / 35 16. Yüzyıldaki Kürt Mirlikleri'nin statüsü / 35 Celali isyanları döneminde Kürt yöreleri / 36 Sipki Aşireti de müslümanlığı seçti / 37 1858 Arazi Kararnamesi'nin Kürdistan'daki etkileri / 37 Kürtlerin yerleşik düzene geçmesinde 1858 Arazi Kararnmesi'nin önemi / 39 Köle ticareti ve Kürtler / 40 19.Yüzyılda Kürt içsavaşları / 40 "Kürdistan" teriminin doğurduğu tartışmalar / 40 Tanzimatçılar kimi memnun etti? / 41 Tanzimatçıların "osmanlıca" çabaları / 42 Osmanlı imparatorluğunda kimlikler çatışmadı ve belki de bu nedenle Kürt kimliği gelişmedi / 42 Tanzimat'ın uygulanışı / 43 Tanzimatçıların milliyetçiliği ve ardıllarındaki milliyetçi ideoloji / 45 19. Yüzyılda Kürt toplumsal yapısındaki değişimler / 46 19. Yüzyılda Kürt Mirleri para basarken, 20.yüzyılda sosyal yapı değişti / 47 Kürt Şeyhleri sahnede / 49 Burjuva istemlerin sinyalleri / 49 1878-1880 Kürt başkaldırıları - anlaşamayan feodaller ve şeyhler / 49 Sultan Abdülhamid'in "Mâkul Türk" yanı / 50 Kürdistan'da okuma yazma bilmeyenler memur ve yargı görevlileri oldu / 51 Osmanlılıkla örtüşen Kürtlük ve İttihatçı Kürtlerin başlattıkları basın / 51 Sultan Abdühamid'in Kürt politikası eleştiriliyor / 52 "Türk Şuraları" da düşünüldü / 52 Osmanlı yönetimi, batı bölgelerinde kaybettikçe, "Doğu"ya sarıldı ve sertleşti / 53 Doğu'da Çerkez göçmenlerin dağılımı / 55 Kürdistan'da 1908 Meşrutiyeti'nin yansıması ve sonrası Cigerxwin'in anlatımı ile / 55 Padişah'la Türk özgürlükçülerinin ilişkileri / 56 Yalçın Küçük ve Hamidiye alayları / 62 Hamidiye alayları "Oğuz alayları" yapılmak isteniyor / 62 Osmanlı Şark islahât çalışmaları / 63 Kürt ve Arnavutların İstanbul'da bulunmaları sınırlandı / 64 İttihat-Terakki'nin yanında ve karşısındaki Kürt: Şerif Paşa / 65 Talat Paşa ve Kürt Şerif Paşa / 65 Şerif Paşa tutarlı mıydı? / 66 Şerif Paşa Kürtçe biliyor muydu? / 66 Şerif Paşa 1914 Bitlis - Hizan ayaklanmasını savundu / 67 İkinci Meşrutiyet öncesi Kürdistan illerindeki başkaldırılar / 69 II. Meşrutiyet'in Kürt milletvekilleri / 70 Kürtler Müdafa-i Milli Cemiyeti'nde / 71 Osmanlı Devleti'nin son dönemleri ve milliyetçilik / 72 Birinci Dünya Savaşı sonunda, kürt aydınları arasında ulusal sorun büyük ivme kazandı / 73 Balkan savaşları milliyetçi duyguları etkiliyor / 74 Milliyetçi akımlar hız kazanıyor / 75 20. Yüzyıl başları ve Türkiye cumhuriyet'inin ilk yıllarındaki kürt sorununa bir kez daha bakış / 75 Mahmut Şevket Paşa'nın günlüğünden / 79 Mısır'da kurulan Kürt İstiklal Komitesi / 79 Kürt kimliğini onaylayan"Amasya Protokolü" / 81 "İkinci Protokol / 82 Birinci dünya savaşı öncesinde Teşkilât-ı Mahsusa ve Kürtler / 82 Kürt aşiret önderleri Teşkilât-ı Mahsusa'nın kirli işlerine alet oluyorlar / 83 1921 Anayasası'nda "Yerinden yönetim" ya da illere özerklik / 86 "... İdare" / 87 Vilâyat / 87 Güneydeki Kürt aşiretleri Kurtuluş Savaşı'nda / 88 Kimlikler uyuşması ve 1920'lerdeki Kürt Özerkliği tasarısı / 89 Lozan Görüşmeleri'nde Kürtlere ilişkin gizli telgraflar / 91 Lozan Görüşmeleri'ndeki Kürt Müşavir / 92 Kurtuluş Savaşı ardından gelen milliyetçi dalga / 93 "Yüzellilikler" içindeki Kürtler / 96 Birinci TBMM'ndeki önemli görüşmelerde Kürtler / 98 "Riyaseti celileye / 103 1920-1923 TBMM'i daha duyarlıydı / 107 Kürtlerde ulusal duyguların gelişiminde Musul Sorunu'nun yeri / 108 Birinci dünya savaşı sonrası Irak Kürtleri / 109 İran Kürt aşiretlerinde milliyetçilik ve gelişimi / 111 Irak Kürdistan Demokrat Partisi; 2.Dünya Savaşı'nda Stalin'e başvurdu / 113 "Değerli Genel Sekreter Stalin yoldaş'a / 114 Irak Kürt Demokrat Partisi ve Barzani Ayaklanması Temsilcileri" / 114
III. Kürt sorunu ve dinsel faktörler / 115 Kürtler islamiyetle demokrasiyi bağdaştırmaya çalıştı / 115 İttihatçılar Aleviliği de kullanmak istediler / 116 Kurtuluş Savaşı'nda halifelik ve müslümanlık öne çıkarıldı / 117 Kürtlerde Yahudiliğin geliştiği dönem / 118 Kürt islamcı önderler ve toplumdaki rolleri / 118 İslâmiyete hizmet Kürtçe de olur / 126 İslamcılardan bir bölüm de Kürtlerin varlığını kabullenmedi / 127 Siyasal islamcılardan bir ses / 128 İslamcılardan özeleştiri mi? / 129 Kürt medreseleri ve faqilik geleneği / 130 Mustafa Kemal Paşa'yı destekleyen Kürt müftüler / 131 20. Yüzyılın başında, islamcılar millet sorununa önem vermediler / 131 Bir kez daha Kürt İdrisi Bitlisi / 131 Norşin şeyhleri ve Kürt kimliği / 133 Nehri şeyhleri ve Nakşibendiliğin yayılışı / 135 İdam edilen halkçı Nakşibendi şeyhi / 136 Kürdistan İslam Kongresi / 137 Zerdüşt'ün Kürtlüğü / 139 Ebu'l-Vefa / 139 Saidi Nursi Teşkilat-ı Mahsusa'da çalıştı mı? / 140 Kimlik sorununda dinsel faktörlere ilişkin / 140 Beyazit'li Halife Yusuf / 141 Mela Ahmed Xasê / 144
IV. Kürt dergi ve gazetelerinden bazıları / 145 Jin dergisi / 145 Kürd Teavün ve Terakki gazetesi / 151 Roja nû gazetesi / 160 Hawar dergisi / 163 Celadet Bedirhan'ın ölümü / 165 Hetawi kurd dergisi'ndeki iki önemli yazı / 166 İlk Kürt gazetesi: Kürdistan / 168 Kürdistan'da gazetecilik nasıl başladı? / 180
V. Dönemsel yapılar ve olaylar / 183 Yeni bir toplumsal ve sınıfsal katman: Kürt Eşrafı / 183 Şair Cigerhun yöresindeki Kürt ağalarını anlatıyor / 183 Bakü Doğu Milletleri Kurultayı'nda Kürtler / 185 "Turan yolu" açılmalıydı / 186 Osmanlı'lar Kürdistanı iki kez fethettiler / 186 Kürtlere karşı olan Sykes-Picot anlaşması / 187 Sevr Andlaşmasına giderken / 187 1920'de Kürt kartı / 188 Ne istedikleri bilinmeyen örgütler de vardı / 189 Kürtlere özerklik yasası / 190 Musul Komisyonu'na göre Kürtler / 193 Kürt aydınlar köylüleri ne ölçüde etkileyebildiler? / 193 Amerikalıların Kürt ilgisi giderek arttı / 195 Birinci dünya savaşı sonunda ABD, Kürtleri yakından izledi / 196 1919 Yılı "Arayış yılı"dır / 199 Kürt önderleri gövdeleri ile "Osmanlı" ve Kalpleri ile "Kürt"tüler / 200 Kurtuluş savaşı öncesinde ve Savaş'ta, Mustafa Kemal Paşa Kürtleri hep adıyla dile getirdi / 202 İttihatçılar sahte bilim adamı ismi kullanarak Kürtleri küçük düşürdüler / 203 Zorla devlet yanlısı oldular / 204 TBMM'nin 1920-1923 döneminin "Tescilli" Kürtleri / 204 1930'lu yıllarda Türkiye'de ve Sovyetler Birliği'nde Kürtler / 205 Erzurum ve Sivas Kongrelerinde Kürtler / 210 1921 Londra Konferansı ve Kürt sorunu / 212 Kürt başkaldırıları ve toprak reformu / 213 Kürtlerin acıları emperyalizmden mi kaynaklandı? Kimdi bu emperyalistler? / 215
VI. Bedirhanlar / 217 Bedirhanlar / 217 Bedirhaniler hep "Baş"mı olmak istediler? / 228 Büyük Bedirhan Bey'in bazı özellikleri / 228 Bazı Kürt beylerinin, örneğin Bedirhanilerin Halid Bıni Velid'e ulaştıkları yalanı / 233
VII. Türkiye sol hareketi ve Kürtler / 233 Yeniden TKP ve Kürtler / 233 Türkiye Komünist Partisi Kürt ayaklanmalarına nasıl baktı? / 240 Benzer değerlendirmeleri Komintern de yaptı / 241 TİP solculuğu ve "Doğu sorunu" / 245 Komünistler Kurtuluş Savaşı'nda / 246 Taner Akçam' a göre Türk solcuları milliyetçi / 246 Türkiye Birleşik Komünist Partisi Kürt sorunu'na yeni bir anlayışla bakacakken kapatıldı / 247 Doğan Avcıoğlu Kürtleri yazmadı / 250 TİP'in kapanması ve Kürt sorunu / 251 Kürt sorunu Sosyalist Entemasyonal'in de gündeminde / 254 1969-1970 TİP ayrışmasında Emek grubu ve Kürtler / 255 TİP Önderleri Aybar, Boran ve Aren'de Kürt sorunu / 256
VIII Şeyh Sait dönemi ve İsyanı / 259 Şeyh Sait İsyanı döneminde sosyal yapı ve İsyan'ın bazı yanları / 259 Şeyh Sait Hareketi'nin ikili niteliği / 267 Başka bir açıdan Şeyh Said isyanı / 267 Devletin Şeyh Sait ve Dersim İsyanlarına bakışı farklı mıydı / 270 Şeyh Sait İsyanı'nda Şeyh'in elyazısı ile olan mektubu / 270 Şeyh Sait İsyanı'nda İngiltere'nin rolü oldu mu? / 273 Son dönemde açığa çıkan bazı Sovyet belgelerinde Kürtler ve Şeyh Sait İsyanı / 274 Yalçın Küçük Şeyh Sait İsyanı'na değinirken / 280 İsmet Paşa'ya göre Şeyh Sait İsyanı / 280 Şeyh Sait ailesi ve Cıbranlı genç kuşaklar anlatıyor / 282 Şeyh Sait'in torunları az da olsa konuştular / 290 "Nutuk"ta Cıbranlı Halit Bey ve Terakkiperver Cumhuriyet fırkası'nın ilişkileri / 292
IX. Koçgiri - Ağrı isyanlarının bazı yanları / 295 Sınır boylarındaki aşiretlerin bazı özellikleri / 295 19. Yüzyılda Rusya'nın sınır yörelerindeki Kürtlerle ilişkileri / 295 Yeniden Hoybûn'a ilişkin / 296 Koçgiri Ayaklanmasını bastıran Sakallı Nurettin Paşa / 300 Koçgiri Hareketi'ne ilişkin / 301 Bir başka açıdan Koçgiri Ayaklanması / 302 Anılar güvenilir türde olmalı / 306 M. Nuri Dersimi'yi kırkbeş yıl sonra yeniden okumak / 308 Nuri Dersimi'ye ilişkin / 308 Ağrı İsyanı'na ilişkin ve "Agrî" gazetesi / 309 Ağrı isyancılarıyla Devlet'in resmi görüşmeleri / 311 Ağrı İsyanı'nın iki önderinin bölgedeki Vali ve Encümen üyesi ile olan resmi ve özel yazışmaları / 312 X. Kürt kökenli Türk milliyetçisi Ziya Gökalp / 317 Abdullah Cevdet'le yolları ayrılan Ziya Gökalp'teki değişim evreleri / 317 Ziya Gökalp'e ilişkin / 325 Ziya Gökalp'ın Kürtlere ilişkin araştırmaları / 325 Ziya Gökalp Kürtçe okuyup yazdı / 326 Ziya Gökalp'ın "Kürt aşiretleri hakkında sosyolojik tetkikler" eseri / 326 Gökalp Kürtlerin neden aşiret konumunda kaldıklarını inceledi, diğer araştırmacılar ne diyor? / 329 Ziya Gökalp'a ilişkin ilginç bir sav / 336 Yine Ziya Gökalp - Ulus - Kürt grameri / 336
Xl. Kürt - Ermeni, Asuri ilişküeri / 339 Kürtlerle Ermeniler düşman kardeşler gibi mi yaşadılar? / 339 Kürt - Ermeni ilişkileri / 339 Hagop Sivaslıyan ve Kürtler / 339 Kürtlerin 1915-1916 Ermeni "Tehciri" ve öldürülmelerine katılmaları / 340 XIX. Yüzyıl Ermeni edebiyatında Kürtler / 341 Ermenistan korkusu / 342 Birinci dünya savaşı öncesinde ve Savaş'ta Kürt – Ermeni karşıtlığı daha da arttı / 343 Ermenilerle Kürtler düşmanlaştırılıyor / 347 Asur Patrik Mar Şamun'un Simko tarafından öldürülüşü ve Ermenilerle komşuluk / 349
XII. Araştırmacılar, Kürdologlar Kürtler için ne dediler? / 351 Roger Lescot'nun Kürtlere ilişkin çalışmaları / 351 Tarihçi Hasretyan Kürtleri gruplandırıyor / 352 Minorski Kürtleri yakından tanıdı / 352 Nikitin ve Minorsky'ye göre Kürt kadını / 354 Ünlü Kürdolog Basil Nikitin / 355 Nikitin de değişimlere değiniyor / 359 S. Yerasimos Kürtlerle Sırpları karşılaştırdı / 361 Maxime Rodinson Kürt hakları için ne diyor? / 361 Martin V. Bruinessen'in bazı belirlemeleri / 364 Isveç'in Ankara Büyük Elçisi Erik Cornell'in belirlemesi / 364 Marco Polo Kürdistan'dan geçiyor / 365 Tarık Zafer Tunaya Osmanlı etnik yapısına değindi / 365 Lord Kinross'un "Atatürk - Bir milletin yeniden doğuşu" adlı eseri / 366 Rafet Ballı Kürtleri tanıyor / 367 Ahmet Emin Yalman ve dersimliler / 368 Modern ve gösterişten uzak bir Kürt aydını: Memduh Selim / 368 Kinyas Kartal'ın Kürtlere ilişkin broşürü / 369 İsimsiz bir Kürt aydını: Kürdizade Ahmet Ramiz / 370 Zekeriya Sertel de Kürtlerle karşılaşıyor / 370 Dr. Mehmet Şükrü Sekban'a ilişkin / 371 Kürt Sorunu'ndaki süreci iyi izleyen bir gazeteci: M.Ali Birand / 373 Ferit Melen ne diyor? / 374 Küskün, dürüst ve idealist bir Kürt aydını: M. Remzi Bucak / 375 Fehmi Efendiyê Licî - Fehmiyê Bilal- / 376 Bir Kürt aydını, Kürt Yılmaz Güney'i anlatıyor / 380 Devşirme sistemi ve devşirilen bir Kürt / 380 Ali Saip Ursavaş'ın güvenirliğinden kuşku / 382 İsmet Paşa ve Cemal Gürsel Paşanın Kürtlere bakışı / 383 Gazeteci Celal Başlangıç ve Büyük Elçi Mahmut Dikerdem / 383 Filizof Rıza Tevfik'ten anektot / 384 Kimliğinden zorla koparılmak / 385 Ruhi su Kürt müziğini geliştirmek istedi / 385 Kürt türkülerını seven duyarlı bir yazar: Talip Apaydın / 386 Nazım Hikmet'in elyazısı ile Kürtler / 390 Nihal Atsız'ın vasiyetnamesi / 391 Bedirhan Paşa'nın torunlarından Cemal Kutay / 391 Arfa'nın ilginç tesbitleri / 392 Can Yücel de Kürtlere değindi / 393 Olof Palme Kürtler için ne dedi? / 394 Süleyman Nazif, "Kürdistan meselesi"ni yazdı / 394 Süleyman Nazif'in Kürtlüğü / 395 Süleyman Nazif Bağdat ve Musul valisi iken Kürtlere baskıcı davranıyor: açıklanması güç bir konum / 395 Yabancı araştırmacıların önemli belirlemeleri / 396 Refik Hilmi'ye göre Kürtlerin sorumluluğu / 397 "Bozkurt"ta Mustafa Kemal Atatürk ve Kürtler / 401 19.yüzyıl Kürt feodal başkaldırılarının nitelikleri ve Mihri Belli'nin değerlendirmeleri / 401
XIII. Kürt dili edebiyatına ilişkin / 403 Kürtlerde dil ve alfabe bugün de bir sorundur / 403 Kürt dili giderek önem kazanıyor / 403 Halil Hayali bey ve Kürtçe üzerindeki çalışmaları / 404 Irak, İran ve Türkiye ulus - devletleri ve dil sorunu / 405 Kürt dilindeki gelişmeler nereye gider? / 406 Kürt dili lehçelerinin konumu / 410 Prof. Joyce Blau'dan Kürt edebiyatı ve Ahmedê Xanê'ye ilişkin görüşler / 411 Ezan ve Kuran türkçeleştiğinde / 414 Şerefname'ye ilişkin / 414 Kürd şairi Nâlî / 418 Ferhat Şakeli'ye göre Kürt edebiyatı'nın bazı yanları / 419 Memê Alan destanı / 421 İlk modern milliyetçi Kürt şairi: Haci Qadıri Koyî / 421 Allahı da sorgulayan dindar: Ahmedê Xanê / 423 Ahmedê Xanê'ye ilişkin / 423 Celadet Bedirhan'ın değindiği yazar ve şairler / 425
XIV. Tartışılması yararlı olaylar / 429 Türkiye'de kimliğin ikili karakteri / 429 Köylerden kente akım ve değişim / 429 "Osmanlı" ve "Osmanlı islam çoğunluk"tan "Türkler"e / 429 Kürt demokratik hareketi lâik bir yol izledi / 430 Şeyh Mahmud Hareketi'ne ilişkin / 431 Necmettin Büyükkaya'nın – Neco - anlattıktarı / 432 "Barış Dünyası" ve "Yön" dergileri Kürt sorununu polemik konusu yaptılar / 439 Kürt sağının ve solunun karşılıklı eleştirileri / 447 Bilimi küçük gören ve silahı yücelten görüşler / 448 Yakın dönemde bir olay / 449 Kürt konusu el yakıyor / 452 Molla Mustafa Barzani Kruşçev'in huzurunda / 453 Kadı Muhammed ve Mustafa Barzani değişik düşündüler / 455 Kadı Muhameddin mezarı ziyaretgâh / 556 Kadı Muhammed'in karşıtları da O'na saygı duydular / 459 Qadı Muhammed'in yargılanması / 460 İsveç devlet arşivlerinde Kürtler / 463 Beşikçi, "Alikan aşireti"ni yazıyor / 470 Yaşar Kemal'in Kürt ağıtları / 471 Yaşar Kemal kendini anlattı / 473 Ben mi sana işkence yaptım amca, iyi bak bana! / 477 "Resmi ideoloji dışı bir inceleme" / 478 33 Kurşun / 479 Osmanlı ve Türkiye'nin büyük aydınlanması Dr. Abdullah Cevdet'ten bazı şiirler / 480 Yön dergisi ve Kürtler / 481 Kürt işçiler ve Sabiha Sertel / 483
XV. Kürtlere dair / 487 Kürt değil Türküm desen de beladan kurtulamıyorsun / 487 Bilim adamı çok dikkatli olmak zorunda / 487 Kemalizmin ulus anlayışı ve Kürtler / 489 Atatürk'ün İzmit'te İstanbul basın temsilcileriyle konuşması / 490 Bir Güreş ve Atatürk / 491 Moskova - Roma F. Rıfkı Atay - 1932 / 492 Kemalist 'Komünist' bir roman yazarının konusu: Şeyh Sait ve Kürt isyanı / 493 Bilimde gariplikler: Tarih ve Güneş - dil teorileri / 495 Sıdıka öğretmen, asimilasyonu anlatıyor / 496 Kuruluş döneminde Kürtlerin varlığını yadsıyan ilk belge: Erzurum'daki "Varlık" dergisi / 500 Geçmiş dönemler sorgulanmalı, ama, nasıl? / 500 Bu da bilim adına / 502 "Kişiye özel" kitaplarda Kürtler / 504 Osmanlı devleti yıkılırken bile Kürtlere kuşkuyla bakan subaylar vardı / 504 Devletin zirvesi de "Gizli kitap" okudu / 505 27 Mayıs 1960 sonrasında, Kürtler, Anayasa Komisyonu'na başvurdular / 505 12 Eylül 1980 Cuntası'ndan sonra dönüp geriye bakınca / 506 Geleneklere bari dokunulmasa / 508 "Gelenek ithal edilir mi?" / 508 'Ehlileştirme' / 508 Dubbel kimliklilik / 508 Politik psikoloji merkezi / 509 "Kürt sorunu" nedir? / 510 Kürt aydınlarının bazı fantazileri / 510 Osmanlı yöneticileri Kürdistan'da "ayan"laştılar / 511 Kürtler siyasetin dışında tutulmak istendi / 512 Kürtler siyasete karışmasınlar / 512 Vatandaşlık ve Kürtler / 513 Kürt tarih yazımcılığı / 515 Çoğunluk ve azınlık türleri / 515 1950 Seçimlerinde Kürtlerin tavrına ilişkin / 516 Kürtler yazınca iş değişiyor / 516 Yerel yönetimler, demokrasi ve kimlik sorunu / 517 Mehmet Çavuş ağıtı / 517 Türk ocakları ve Kürtler / 518 "Forum" dergisinde Kürtler / 520 Sosyal Adalet dergisi "Deng"i savundu / 521 Yön dergisi ve Kürtler / 521 İslam Ansiklopedisi'nde "Kürtler" / 522 Kürtlerin uluslararası başvuruları / 523 Maden'li Dr. Nafiz, Birleşmiş Milletler'e başvuruyor / 525 Şark İstiklâl Mahkemesi Savcısı İsyan'ı anlattı / 525 "Şark İstiklâl Mahkemesi" bağımsız mıydı? / 533 49'lar Olayı'nda MIT'in tuttuğu yol / 533 Askerden medet uman aydınlar / 535 Bazı Kürt ünlülerinin mezarları / 536 Bitlis'li Kemal Fevzi, Türkçülükten Kürtçülüğe geçti, sonunda idam edildi / 538 İkinci dünya savaşı dönemi'ne gelirken / 540 1950'lerdeki doğal Kürt göçü / 543 Kazanımlara sahip çıkmak / 545 Son yirmi yılda yaşananları az bulanlar var / 546 Kürtler ve Kürt sorunu tartışılmalıydı / 547 Yetersiz de olsa bazı aydınlar Kürtleri tartıştı / 548 Demokrat toplum olmanın önü tıkandı / 551 Mason Kürtler / 551
XVI. Kürtlerle ilgili başlıca yargılar / 553 Kimliği oluşturan psikolojik etmenler / 553 Kürt uluslaşma sürecine ilişkin / 554 Kürtlerde sosyal ve yapısal değişim / 554 Kürt toplumu hızla değişiyor / 556 Çok partili yaşama geçişten günümüze kadar olan bazı değişimler / 557 Kürt toplumsal yapısına ilişkin birkaç soru ve yanıtları / 559 "... Kavramsal açıklık gereği" / 559 İttihatçı iki Kürt, "Türklük"te anlaşamadı / 562 Bir KDP'li son dönem olaylarını anlatıyor / 562 12 Mart döneminde, Diyarbakır - Siirt illeri Sıkıyönetim Mahkemeleri'ndeki önemli Kürt dava dosyaları / 564 Doğu Mitingleri / 577 1971-1972 Diyarbakır - Siirt illeri Sıkıyönetim Askeri Mahkemeleri'ndeki savunmalar / 580
Kaynaklar / 583
ÖNSÖZ
Ortadoğu, Dünyanın sorunlu bölgelerinden biri. Bu bölgede yaşayan Kürt toplumu sayısal olarak dördüncü topluluk. Üstelik bölge devletlerinin tümünde, ikinci çoğunluğu oluşturan bir halk... Ortadoğu'nun yeni ulus - devletleri sanayileşme ve demokratikleşmede oldukça geri. Böyle olunca çok sorunlu devlet olmaları kaçınılmaz... Sorunların başını da "Kürt Sorunu" çekiyor.
Demokrat olmayan bu otoriter ülkelerde Kürtlere ilişkin tarihsel, sosyal ve kültürel araştırmalar çok sağlıklı olmamış. Çoğu kez inkâr edilen ve zaman zaman, değerlendirmelerde, bilinçli olarak alt sıralara çekilen, Kürtlere ait değerler, genelde karanlıkta kalmış. Bu konuları iğne ile kuyu kazarcasına bulup açığa çıkarmak ve tartışma konusu yapmak gerekiyor. Öyle kolay değil...
Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti arşivlerinden önemli bölümlerin, bu kadar yıl sonra bile, gizli olması büyük sorun. Devletin resmi görüşüne ters düşen görüş ve olguların belirtilmesi tehlike yaratıyor... Böyle bir ortamda Kürtlere ilişkin araştırma yapmak zor.
Bir diğer sorun da, Kürt sorunu son iki yüzyılda boy verip şekillendi. Özellikle 1925 'ten sonra Türkiye, İran ve Irak'taki Kürt Hareketleri'nin büyük aktörlerinin yakınları bugün de bu ülkelerde aktif konumdalar, ya da "Sorun"un çok uzağında değiller. Şeyh Sait, Şeyh Mahmut Berzenci, Molla Mustafa Barzani, Cıbranlı Halit Bey, Seyit Rıza ve Kadı Muhammed'in aile bireyleri ve diğer yakınları gibi...
Son otuz yıldaki Kürt hareketlerinin aktörleri ise, çoğu Ortadoğu, Avrupa ve Amerika gibi ülkelerde yaşıyorlar. Yeni bir biçimde de olsa "Kürt Sorunu"nun içinde yer almış durumdalar. Geri Kürt toplumunun genel karakteri büyük ölçüde değişmedi. Buna bağlı olarak, günümüz ve daha önceki kuşaklar, kritik ve otokritik yöntemlerinde moderleşemediler. Daha doğrusu değişimler o denli olmadı. Bu nedenle araştırma ve yazılanlarda sübjektivite aşılamadı. Bir de, özellikle içinde bulunduğumuz dönem, böylesi karakterdeki çalışmalara denk düşmedi. En azından moral olarak... Bu ve daha başka nedenlerle, son yılları çalışmamın dışında tuttum. Büyük bir eksiklik olduğunun burukluğunu ve bilincini duyarak...
Bir konuda odaklanmadım. Kürt kültür ve edebiyatı, Kürt dilinin geleceği ve sorunları, Kürt toplumunun değişim evreleri, Türkiye Cumhuriyeti'nin Kürtleri asimile çaba ve yöntemleri yer yer ele alındı. Türkiye'de tartışılmayan ve açığa çıkmayan bazı yanların ipuçlarını yakalamağa çalıştım. Bu yönüyle alışılmadık bir çalışma oldu.
Yapısal ve toplumsal değişim sancıları yaşayan Türkiye, bu yolda mesafe aldıkça, Kürt toplumu da kaçınılmaz olarak değişecektir. Yeni kadrolar, kuşaklar ve anlayışlar, daha kapsamlı ve derinlikli çalışmalar yaratacaklar diye düşünüyorum. Bölgesel ve küresel değişimlerin Kürt sorununda içeriksel değişimler yaratması doğaldır. Çalışmamda bunun ipuçlarını yakalamada güçlük çekmedim.
İtiraf etmeliyim; Kürt toplumunda kültürel, sosyal ve ekonomik değişimlere denk düşen entelektüel birikim yaratılamadı. Ya da henüz cılızdır. Var olanlar da yan yana gelip akademik ve düşünsel oluşumlar ve yapılanmalar oluşturamadı. Kürt kökenli olmayan aydınların ortaya koyduğu bireysel, değerli çalışmalar oldu; ancak, bunlar da konjonktürel nedenlerle gereken etkiyi yaptılar denemez. Üstelik yine itiraf etmeliyim, Türk ve Kürt kökenli aydınlar, bir ölçüde de mesafeli oldular. Bu tür çalışmalarda gereken dayanışmayı gösteremediler. Örneklemeleri sunduğumda bu eksikleri hep hissettim. Kürt toplumu bilgi açlığı çekiyor. Gereken gıdaya kolayca kavuşamıyor. Bu konuda yararlı olmaya çalıştım. Hepimizin bilgiye çok gereksinim duyduğu gerçeği karşısında, yapabileceklerimin ve yazabileceklerimin sınırlı olması doğaldır.
Çalışmam süresince, şimdi isimlerini tek tek sayamıyacağım kadar çok dost ve arkadaşın yardımları oldu. Şükranlarımı sunarım. Diğer çalışmalarımda olduğu gibi, bu yapıtın hazırlanmasında eşim Azime Kutlay'ın emeği ve özendirmesi bana güç verdi. Onun payı büyüktür.
26 Ekim 1999 Ankara Naci Kutlay
21. Yüzyıla girerken Kürtler
I - Uzak tarihimiz: Uzak kürt tarihinden bazı tespitler
Benim araştırdığım ve ilgi duyduğum alan, daha çok son yüzyıllardaki tarihi, sosyal ve kültürel konulardır. Kürtlerin ve Osmanlıların bu dönemini izlemeye çalıştım. Kendimi böylesi çalışmalara daha yakın buldum. Kürtlere ilişkin incelemelerime dikkat ettiğinizde bu dönemi bulacaksınız. Ancak ister istemez daha eskilere uzanan tarihi, sosyal ve kültürel olay ve değişimler de konu oluyor. Böyle olunca yaşamakta olduğumuz dönemin iki önemli araştırmacısı olan Mehrdad R.İzady ve David Mc. Dowall'ın yazdıklarından yararlanarak kısa bir şekilde "eski"lere değinmem zorunlu oldu. Amerika'da Harvard Üniversitesi'nde, Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü'nde çalışan İzady, "The Kurds. A Concise Handbook"u 1992'de ve David Mc. Dowall ise "A Modern History of The Kurds"ü 1997'de Londra'da yayınladı. Son yılların güvenilir iki yazarı ve kitabı olarak başvurulan kaynaklardır. Ortadoğu konusunda uzman olan David Mc. Dowall, Kürtlere ve Filistinlilere ilişkin yazdıkları ilgi topladı.
İzady'nin görüşlerinde özetlenecek önemli gördüğüm nokta: Ortadoğu'da yaşayan halkların tarihleri genelde egemen konumda olan devlet tarihçileri tarafından yazıldı: Son yüzyılda ise bölgede kurulan ulus-devletler bu görevi üstlendiler. Bu modern devletler, tarihi kendi işlerine gelecek bir şekilde yazdılar. Kürtlerin tarihe ve uygarlığa yaptıktarı katkılar gözardı edildi. Kürtler 800 yıldır açık bir egemenlik kuramadıkları için, tarih yazımı da açıklanan şekilde oldu. Oysa Erbil yakınındaki Shanidar Caves -mağaraları- yerleşim birimlerinde yapılan araştırmalar, 50 bin yıldan beri burada insanların yaşadığını göstermektedir. Bu nedenle tarih uzmanları Kürtler üzerindeki araştırmalarına önem verdiler. Kürt tarihinin antikliğine ve canlı bir kültüre sahip olmalarına karşın yeteri kadar tanınmıyorlar. Ortadoğu'da egemenliklerine sahip olmayan Kürtler, kollektif milli kimliklerini ve farklılıklarını bilmelerine karşın, bunu hukuksal düzeye kavuşturamadılar. Övünç duydukları kimliklerini uluslaştırmada geri kaldılar. Bölgedeki ulus-devletler Kürt kimliğinin gelişmesini engelledi. Kürtlerin zengin ve orijinal olan kültürleri inkar edildi. Bölge devletleri, Kürtlerin tarihi gelişmelerini öngören eylemlerde anlaşabiliyorlardı. Kürtlere sahte kimlikleri uygun gördüler. Türkiye'de "Dağlı Türkler", Suriye'de ve Irak'ta ise Yezidi Kürtlere "Arap Ummiler" dedikleri gibi. Ancak İran, Sovyet Azerbaycanı ve Türkmenistan'da "silikleştirilen" bir Kürt kimliği var.(1)
Kürtlerin M.Ö. 3000 - 4000 yıllarındaki tarihlerine değinmek gerektiğinde; bu dönemde ticari ve gelişkin bir teknolojinin varlığı ve Mezopotamya kültürünün Kürdistan'ı etkilediği görülür. Politik ve ekonomik egemenlik için bu zengin bölgede, yani dağlık Kürdistan'da askeri güç kullanmak gerekiyordu. Başarılı ve başarısız dönemler birbirini izledi ve böylece günümüze dek gelindi...
(1) İzady Mehrdad R. The Kurdes, 1992, Washington. Önsöz.
Naci Kutlay 21. Yüzyıla girerken Kürtler
Pêrî
Pêrî yayınları Birinci baskı: İstanbul - Temmuz – 2002
Editör : Ahmet Önal
Dizgi ve mizampaj: Songül grafik
Kapak resim: Şeyh Said İsyanı muteakip Diyarbakırdan şarka sürülenler
Kapak tasarım: Etik ajans
Montaj: Sadık Usta
Baskı: Berdan matbaası
Cilt: Yalçın mücellit
*Elinizdeki "21. Yüzyıla Girerken KÜRTLER" isimli kitabın telif hakkı, demokrasi mücadelesine yaptığı katkılardan dolayı Türkiye İnsan Hakları Vakfı'na verilmiştir. Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında, Pêrî-yayınları, yazar Naci Kutlay ve Türkiye İnsan Hakları Varkfı'nın izni olmaksızın basılıp yayımlanamaz.
Pêrî yayınları Meşrutiyet cad. Ankara apt. no: 48/2 Beyoğlu / İstanbul Tel: 0212 851 49 01 - fax: 0212 249 85 27 Posta çeki no: 105 11 30
