Doğu'nun Sorunları

Doğunun Sorunları [Türkçe, Diyarbakır, 1966]

Doğu'nun Sorunları [Türkçe, İstanbul, 2002]

Doğu'nun sorunları

M. Emin Bozarslan

Avesta

İlk baskısı 1966 yılında yayımlanan "Doğu'nun sorunları", büyük bir ilgiyle karşılanmış ve o dönem bir "kült kitap" olmuştu. Yazar, "Doğu"nun sorunlarını; sosyal-kültürel durumdan ekonomik yapıya, halk-devlet ilişkilerinden gündelik hayata, çeşitli yönleriyle eleştirel ve ayrıntılı bir biçimde ele alıyor.

36 yıl aradan sonra ikinci baskısı yapılan "Doğu'nun sorunları"nda, herhangi bir değişiklik, düzeltme ya da bir ekleme yapılmamıştır. Kitabın yeni baskısı, 36 yıl önceki ilk baskısındaki içeriği ve biçimiyle bir belge olarak aynen yayımlanmaktadır.

İçindekiler

36 yıl sonra ikinci baskı / 9
Önsöz / 15

Birinci bölüm
Doğu'nun ekonomik durumu / 17
Toprak ağalığı / 18
Köylünün geliri / 22
Tarımın motorize edilmesinin sonucu / 26
Küçük toprak sahiplerinin durumu / 33
Toprak kavgaları / 35
Orman problemi / 39
Hayvancılık / 41
Kentlere, batı'ya ve yabancı ülkelere göç / 43
Kaçakçılık ve nedenleri / 47
Mayın tarlaları / 49
Doğu'da ticaret / 51
Ticaret mi, aracılık mı? / 54
Ver elini istanbul / 57
Faiz ağaları / 59
Banka kredileri kimlere verilir? / 61
Kara yara / 63
Doğu'da yol durumu / 64

İkinci bölüm
Doğu'nun kültürel durumu / 67
İlköğrenim / 68
Köy okullarının durumu / 70
Paralı eğitim / 76
Okuma - yazma bilmiyenler / 79
Doğu'da dil sorunu / 81
Hurafeler zinciri / 88
Radyo istasyonları enflasyonu / 90

Üçüncü bölüm
Doğu'nun sosyal durumu / 95
Kast sistemi / 95
Köylüde yaratılan aşağılık duygusu / 101
Sünni - Alevi ayrılığı / 103
Aşiret hayatı / 105
İlkel yerleşim sistemi / 108
Evlenme / 111
Başlık / 113
Kız kaçırma olayları / 116
Kadının durumu / 117
Boşanmalar / 118
Çok kadınla evlenme / 119
Çocukların durumu / 120
Kan davası / 121

Dördüncü bölüm
Doğu'nun sağlık durumu / 131
Gıdasızlık / 132
Susuzluk / 134
Mesken durumu / 136
Karanlıkta yaşıyanlar / 141
Tezek çağında yaşıyanlar / 143
Pislik içinde yaşıyanlar / 144
Doktor ve ilaç sorunu / 145
Sosyalizasyon ve pilot bölge / 149
Ebesiz doğumlar / 152
Beşinci bölüm
Doğu'da halk-devlet ilişkileri / 155
Halkın devlete karşı tutumu / 156
Devletin halka karşı tutumu / 157
Memurların halka karşı tutumu / 160
Bugün git, yarın gel / 164
Mevzuat hazretleri / 165
Köy ihtiyar kurulu / 168
Doğuda jandarma dayağı / 169

Altıncı bölüm
Doğu'da demokrasi ve politika / 177
Sönen umutlar / 177
Ekonomik demokrasi olmayınca / 181
Doğu'da oynanan demokrasi oyunu / 182
Partilere kimler egemendir? / 184
Seçim komedisi / 185
Dejenere edilen demokrasi / 186
Politikada kullanılan silâhlar / 187
Seçimden seçime / 188

Yedinci bölüm
Doğu'nun planlı kalkınmadan nasibi / 191
Yol durumu / 192
Okul durumu / 192
Toprak reformu / 195
Endüstri / 195
Lüks binalar / 196

Sekizinci bölüm
Doğu nasıl kalkınabilir? / 199
Konulan yanlış teşhisler / 199
Kalkınmanın yönleri / 202
Ekonomik kalkınma / 203
Toprak reformu / 203
Tarihten ibret / 211
Toprak reformu yetmez / 213
Endüstrileşme / 214
Eğitim seferberliği / 217
Köyler birleştirilmelidir / 225
Hayali bir tablo / 226

Dokuzuncu bölüm
Çıkar yol / 229
Avrupa özel sektörünün durumu / 230
Türkiye özel sektörünün durumu / 232
Özel sektör Doğu'yu kalkındırabilir mi? / 236
Devletçilik şarttır / 242

Onuncu bölüm basında doğu / 247
Sonsöz / 269

36 YIL SONRA İKİNCİ BASKI

"Doğu'nun sorunları" 1966 yılında yayınlandığı zaman, çok az kitabın görebileceği bir ilgiyle karşılandı. Ben o zaman yazarlık yaşamının henüz başlangıcındaydım, adım pek bilinmiyordu ve bu kitap, "Şeyhlik - ağalik"tan sonra ikinci kitabımdı. Ona rağmen, kitabın "Doğu'nun sorunları" adını taşıması ve Doğu'nun sorunlarını ayrıntılı bir biçimde, eleştirel ve çözümleyici bir üslupla ele alması, beklenenin üzerinde bir ilgi görmesini sağladı.

Bugün dönüp geriye baktığımızda, aradan 36 yıllık gibi çok uzun bir zamanın geçmiş olduğunu görüyoruz. Aradan geçen bu uzun zaman içinde sorunlar gelişip büyümüş, geniş boyutlara ulaşmış ve "Doğu'nun sorunları" olmaktan çıkıp" Kürd sorununa dönüşmüştür.

Daha doğrusu, o zamanki "Doğu'nun sorunlarının temelinde yatan, özünü oluşturan "Kürd sorunu" gelişip boyutlanmış ve önplâna çıkmıştır.

Bu durum gözönüne alındığında, açıkça görülecektir ki "Doğu'nun sorunları" kitabı, bugünkü gelişmeleri ve bugünkü durumu yansıtan bir kitap değildir. Ve elbette ki bugünkü gelişmelerin ve bugünkü durumun gerisinde kalmıştır.

Ne var ki bu kitap, okuyucuyu zaman tüneline koyup 1960'ların ortam ve koşullarına götürmekte, ona o günkü durumu, o günkü gelişmeleri, o günkü yaşamı ve sorunların o günkü görünümlerini, boyutlarını göstermektedir.

Bu niteliğiyle "Doğu'nun sorunları", 1960'lardaki durumu ve Kürd insanının o günkü yaşamını kağıda döken, bir objektif gibi fotoğraflayıp zaman içinde unutulmasını önleyen, bugünkü ve gelecekteki kuşaklarca bilinmesini sağlayan önemli bir belgedir.

Ayrıca, bir Kürd yurtseveri, yazarlık yaşamının henüz ilk basamaklarında bulunan bir Kürd yazarı, 1960'larda yurdunun perişan durumuna ve halkının acılı yaşamına bakarken neleri görebilmiştir, neleri yazabilmiştir, neleri savunabilmiştir, neleri eleştirilerine hedef yapabilmiştir, neleri önerebilmiştir?

"Doğu'nun sorunları", işte bu gibi sorulara yanıt getirmesi bakımından da önemli bir belge niteliğindedir.

İşte bütün bu nedenlerden dolayı, aradan 36 yıl gibi hayli uzun bir zaman geçtikten sonra "Dogu'nun sorunları"nın yeniden yayınlanmasında, sayılamayacak kadar büyük yararlar bulunduğu kanısındayım.

Yine bütün bu nedenlerden dolayı, "Doğu'nun sorunları"nın ikinci baskısında hiçbir değişiklik, hiçbir ekleme yapmak istemedim ve ikinci baskısının aynen ilk baskısı gibi yayınlanmasını gerekli gördüm.

Birkaç yıl önce bazı arkadaşlarım ve dostlarım, kitabın ikinci baskısı yapıldığı takdirde, ona bazı eklemeler yapılmasını ve 1966 yılından bugüne kadar geçen uzun süre içinde meydana gelen gelişmeleri de içermesini önerdiler.

Ama ben o görüşte değilim. Yukarıda da belirttiğim gibi, bu kitap, 1960'lı yıllardan kalma önemli bir belge, adeta önemli bir fotoğraf niteliğindedir. Ve bu niteliğiyle aynen, hiçbir değişiklik ve ekleme yapılmaksızın bugünkü ve gelecekteki kuşaklara aktarılması gerektiği görüşündeyim.

Bu kitabın yayınlandığı 1966 yılından bugüne dek geçen uzun süre içinde meydana gelen gelişmeleri yazmak istersem, oturup o konuda yeni ve bağımsız bir kitap yazarım. Öyle bir kitabın adı da artık "Doğu'nun sorunları" olmaz, doğrudan doğruya "Kurd sorunu" olur.

"Doğu'nun sorunları"nın belge niteliğinin aynen korunmasına o kadar önem veriyorum ki, kitabın o zamanki genel isteme adresinin bile yeni baskıda yer almasını gerekli gördüm.

Benim o yıllarda Amed (Diyarbekir) kentinde küçük bir kitapçı dükkânım vardı ve orada kitapçılık yapıyordum. Dükkânıma "Şafak kitabevi" adını vermiştim. Bizim arkadaşlar ise, dükkânıma "Akademi" adını takmışlardı. Öylece, arkadaşlarımız arasında dükkânım "Akademi" adıyla tanınmıştı. Hangi arkadaş başka bir arkadaşa dükkânımdan sözetse, örneğin "Akademi'ye gidiyorum", "Akademi'den geliyorum", "Haydi Akademi'ye gidelim" diyordu.

Arkadaşlarımızın dükkânıma o adı takmalarının nedeni, dükkânımın bütün arkadaşlarımız için bir buluşma, konuşup tartışma yeri olmasıydı. Ülkenin her tarafından Amed'e gelen arkadaşlarımız, mutlaka "Şafak kitabevi"'ne, onların deyişiyle "Akademi"ye geliyorlardı. Oraya gelip hem benimle, hem de birbirleriyle konuşup söyleşiyorlardı; politikadan dile, edebiyattan kültüre kadar çeşitli konularda tartışıp görüş alışverişinde bulunuyorlardı. İşte o nitelikleriyle "Şafak kitabevi", bütün arkadaşlarımız için gerçekten bir bilgilenme merkezi durumundaydı.

Ve ben, "Doğu'nun sorunları" kitabımın dağıtımını da işte o dükkânımdan yani "Şafak Kitabevi"nden yapıyordum. O nedenle, kitabevimin adresi de kitabın ikinci sayfasında yer alıyordu. Bugünkü ve gelecekteki okuyucuların bunu dahi bilmelerinin yararlı olacağı kanısındayım. İşte bu kanıyla, o adresin de kitabın yeni baskısında yer almasını uygun gördüm.

Şunu da bir ek bilgi olarak belirtmek isterim ki, ben o dükkânımdan rahmetli Kemal Badıllı'nın "Türkçe izahlı Kürdçe grameri" adlı Kürd dilbilgisi kitabının ve rahmetli Musa Anter'in "Bırina reş" (Kara yara) adlı Kürdçe-Türkçe piyes kitabının dağıtımını da yapıyordum. O kitapların her ikisi de 1965 yılında yayınlanmıştı.

"Doğu'nun sorunları"nın bu yeni baskısında gerekli ve zorunlu gördüğüm tek değişiklik, daha doğrusu düzeltme, kitapta yer alan "Kürt" ve "Kürtçe" sözcüklerindeki "t" harfinin "d" olarak düzeltilmesi ve bu sözcüklerin yeni baskıda "Kürd" ve "Kürdçe" olarak yer almasıdır. Bu düzeltmenin nedeninin okuyucularca merak edilebileceğini düşünerek, burada bu konuyu açıklığa kavuşturmayı da gerekli görüyorum. Şöyle ki: Halkımızın adının sonundaki harf, hem Kürdçede, hem de bütün dünya dillerinde "d"dir; yani bu ad bütün dünya dillerinde "d" ile yazılır. Eskiden Türkçede de öyleydi. Osmanlılar zamanındaki bütün kaynaklarda da halkımzın adı "Kürd" olarak yer almıştır. Kemalistler iktidara geldikten sonra, her şeye müdahale ettikleri gibi, dile de müdahale edip Türkçede büyük değişiklikler yaptılar. O değişiklikler arasında, sözcüklerin içinde ve sonunda yer alan "d" harfinin "t" biçimine sokulması da vardı. Öylece, örneğin "Mehmed" adı "Mehmet" oldu, "Ahmed" adı "Ahmet" oldu, "Said" adı "Sait" oldu vb.

O değişikliğin belki de en gülünç yanı, içinde "din" sözcüğünün yer aldığı Arapça adlarda, o sözcüğün "incir" demek olan "tin" sözcüğüyle değiştirilmesiydi. Örneğin "dinin yıldızı" demek olan "Necmeddin" adı, "incirin yıldızı" demek olan "Necmettin" olarak değiştirildi; "dinin güneşi" anlamına gelen "Şemseddin" adı, "incirin güneşi" demek olan "Şemsettin" biçimine sokuldu; "dinin övüncü" demek olan "Fahreddin" adı, "incirin övüncü" anlamını taşıyan "Fahrettin" diye değiştirildi.

İşte "Kürd" adını. da Kemalistler o zaman ve o değişiklik çerçevesinde "Kürt" biçimine soktular. Bir yandan Kürd halkının varlığını inkâr eden Kemalistler, bir yandan da bu halkın adını böyle uyduruk bir biçimde değiştirdiler.

Ama biz Kürdler, Kemalistlerin adımızda yaptığı bu değişikliği ve adımızın bu uyduruk biçimini kabul etmek zorunda değiliz. Tam tersine, bunu kesinlikle reddetmemiz ve Türkçe yazdığımız zaman bile, halkımızın adını doğru biçimiyle, bütün dünya dillerinde yazıldığı biçimiyle, "Kürd" olarak yazmamız gerekir.

İtiraf edelim ki, biz de eskiden, yerleşmiş olan o yanlış kullanım biçimine uyup, Türkçe bir şey yazdığımızda, halkımızın adını "Kürt", dilimizin adını da "Kürtçe" olarak yazıyorduk.

İşte "Doğu'nun sorunları" kitabında da o yanlış biçimi kullanmıştık. Daha sonra yaptığımız incelemeler sonucunda, gördük ki bu adlar, eski Türkçe dahil, bütün dünya dillerinde "d" harfiyle yazılmış ve yazılmaktadır; yalnızca Kemalistlerin Türkçesinde "Kürt" ve "Kürtçe" uyduruk biçimine sokulmuştur.

Bu gerçeği gördükten sonra, 1980'li yıllarda Arap harflerinden Latin harflerine çevirip beş cild içinde yeniden yayınladığmız ünlü "Jin" (Yaşam) dergisinden başlayarak, çevirdiğimiz ya da yazdığımız bütün Türkçe metinlerde, halkımızın adını artık doğru biçimiyle "Kürd", dilimizin adını da "Kürdçe" olarak yazıyoruz.

İşte "Doğu'nun Sorunlarının bu yeni baskısında da, halkımızın adının doğru biçimi olan "Kürd" olarak düzeltilmesini, buna bağlı olarak dilimizin adının da "Kürdçe" olarak düzeltilmesini zorunlu gördük. Bu adların Türkçede böyle yazılmasını, bütün Kürdlere ve özellikle Kürd aydınlarına da bu vesileyle öneriyoruz.

Aradan 36 yıl gibi çok uzun bir zaman, başka bir deyişle yarım yüzyıla yakın bir zaman geçtikten sonra ikinci baskısı yapılan "Doğu'nun sorunları"nın bu yeni baskısının da ilk baskısı gibi halkımız tarafından büyük bir ilgiyle karşılanacağını ve hem okuyucular, hem de yazar ve araştırmacılar için yararlı bir belge olarak işlev göreceğini ümit ediyorum.

21 Mart 2002
M. Emin Bozarslan

Doğu'nun ekonomik durumu

"İktisadi ve sosyal hayat, adalete, tam çalışma esasına ve herkes için insanlık haysiyetine yaraşır bir yaşayış seviyesi sağlanması amacına göre düzenlenir"
(Anayasa, Madde: 41)

Doğu'nun ekonomik hayatı tamamen tarıma ve hayvancılığa dayanır. Fakat Doğu ekonomisinin bu iki dayanağı da ilkel metodlar ve araçlarla yapıldığı için yurdun ve bölgenin kalkınmasına katılmak şöyle dursun, Doğu insanlarının karınlarını bile doyuramamaktadır. Çoğu yerlerde hâlâ kapalı âile ekonomisi hakimdir ve "kendi için üretim" prensibi tazeliğini korumaktadır.

Yine çoğu yerlerde, eski çağlardaki gibi eşya mübadelesi yapılmaktadır. Örneğin dağ köylerinde yetişen elma, armut, üzüm gibi meyveler katır veya eşek sırtında ova köylerine götürülüp buğdayla, arpayla değiştirilmektedir. Faraza üzüm sahibi yükünü bir duvarın dibine indirir ve tek katlı toprak evin damına çıkarak, "Gelin üzümeeee, gelin üzümeeee" diye bağırır, köy kadınları da kapları doldurup gelirler. Çoğu zaman üzümle buğday başbaşa değiştirilir. Terazi filân da yok, bir kap buğday yerine bir kap üzüm verilir. Diğer meyveler için ...

M. Emin Bozarslan

Doğu'nun sorunları

Avesta

Avesta | Kürdoloji: 135 | 11
Dogu'nun sorunları
M. Emin Bozarslan

Editör: Abdullah Keskin
Dizi kapak tasanmı: Ahmet Naci Fırat
Kapak: GB
Foto: Enver Özkahraman
Dizgi: Sacha Ilich, Nimet Bencibara
Tashih ve mizanpaj: Avesta
Birinci baskı: 1966, Şafak kitabevi
İkinci baskı: 2002, İstanbul
Baskı: Berdan matbaacılık

Birinci baskı (1966)
İsteme adresi:
Şafak kitabevi
Nilgün sineması karşısı,
Nilgün pasajı
Diyarbakır

© M. Emin Bozarslan

Avesta basın yayın reklam tanıtım müzik dağıtım ltd. şti.
Meşrutiyet caddesi
Özbek işhanı 136 / 4
Beyoğlu / İstanbul
Tel: (0212) 251 44 80
(0212) 251 71 39

Ekinciler caddesi
Nurlan apt. giriş katı no: 2
Ofis / Diyarbakır
Tel-Fax: (0412) 222 64 91

ISBN: 975-8637-38-X