Tarixa felsefeyê ya rojava (qırna antiq)
Mustafa Düzgün
Berhem
Qasê ku ez pê dızanım ev cara pêşın e ku bı Kurmanci, dı babetê Tarixa Felsefeya Rojava de kıtêbekê weha hatıye çap kırın. Ev rewşa jı bo nıviskar û lêgerek, hım şanazi û Serbılındiyeki ye û hım ji gelek sali û riskan bı xwe re tine. Serbılındiyeki ye, jı bo ku mırov dı babetê zanıstekê mina Felsefeyê de dıkare valahiyekê mezın tıji bıke; lı gel vê yekê tıji bı risk e, jı bo ku dı wi zımani de çı nımûne û çı cerıbandınek berbıçav dı ber dest de vıne, ku nıviskar jê istıfade bıke. Mırov ku zanıstekê mina Felsefeyê tine ber çav, dıbine ku risk her ku çû zêdetır dıbın. Jı ber ku Felsefe dı hemû babetên zanıstan de hewcedarê zımanki pêşketi ye. Ne ku dı Kurmanci, de, dı hemû zımanan de Felsefe nıvisandın û Felsefe axaftın tım bı zehmet e...
Qasê ku jı dest mın tê mın xwest ku Tarixa Felsefeyê ya Rojava bı zımaneki sıvık û rahwan bınıvisım. Wesa ji kır, bes dıvê disan ji jı bir neçe ku her felsefe bı xwe zehmet e, dı Kurmanci, de ji ev mûşkıla pır pır zêde dıbe. Jı ber vê çendê dıvê ku xwendevan bı diqet bıxwinın, lı ser bısekının û lê hûr bıbın. Lê disan ji mırov dıkare bıbêje ku Kurmanci, wek zımanê felsefeyê ji zımaneki şirin û vekırı ye. Dı destpêkê de xof û tırseki mezın lı ser mın bû; lê belê her ku lê hûr bûm, pêşi lı mın vebû û qima mın bêtır bı mın hat.
Dıvê xwendevan mina kareki seretayi lı vê xebata mın bınıhêrın, bı diqet lı ser şaşi û xeletıyên wê bısekının û serê xwe bêtır jı bo wêbêyê Felsefeya bı Kurmanci, bıwestinın. Dı vi babeti de mın rê lı zana û pısporên Kurd vekır, hêvi dıkım ku jı vır pê vê ew ê ber û berhemên felsefi yên têkuztır û bêtır gıranbıha bıafrinın.
Naverok
Pêşgotin / 7
Mana û naveroka felsefeyê / 9
Felsefe û zanıst / 14
Felsefe û komel / 17
Gırıngiya diroka felsefeyê / 21
Felsefeya Yewnanê ya kevnare / 24
Çend nımûne ji bermayên nıvisarên Homeros / 36
Ditınên kevn dı derheqa pêkhatın û awayê dınyayê de / 42
Felsefeya xwezayê (tebiet) / 46
Jı gotınên Heft Zanayan / 49
Thales / 54
Çend gotınên filosofan dı derheqa Thales de/ 58
Anaximandros / 61
Beşek jı xweza ya Anaximandros / 64
Anaximenes / 67
Dı derheqa Anaximenes de / 69
Herakleitos / 71
Çend gotın dı derheqa Herakleitos de û çend beş jı xweza ya wi / 79
Ksenophanes / 91
Dı derheqa Ksenophanes de/ 93
Parmenides / 97
Tarixa felsefeyê ya rojava
Dı derheqa Peri Pyseos a Parmenides de / 99
Zenon / 107
Jı afırandına tıştan (nesneyan) a zenon / 112
Pythagoras / 114
Çend gotınên kevn dı derheqa pythagoras de /121
Du rêç an du xet / 125
Empedokles / 127
Çend parçe jı xebatên Empedokles /133
Pêşketina Athenê / 138
Anaxagoras / 140
Jı xweza ya Anaxagoras / 144
Atomvanên pêşin Leukippos û Demokritos / 149
Çend parçe jı afırandınên Demokritos / 158
Felsefeya mırov, sofist / 163
Protagoras / 166
Çend gotın dı derheqa Protagoras de / 167
Jı Protagoras / 169
Gorgias / 170
Çend gotın dı derheqa Gorgias de /171
Nırxpêdaneki tevahi dı derheqa felsefeya sofistıyê de / 173
Sokrates / 177
Pêyi mırına sokrates re / 185
Bibliografya /189
PÊSGOTIN
Ev kıtêba ku nıha dı ber destên we de ye, bêşê wi yê mezın ta dı sala 1986'an de hatıbû nıvisandın. Pâşê ku me dest bı derxıstına kovara Berhemê kır, ev û gelek nıvisên mın ên dın ji êdi dı cihên xwe de man. Jı bo ku em rê bıdın weşandına nıvisên xwendevanan û yên nıviskaran, me ber û berhemên xwe paş de hıştın. Bes tenê çend beşên vi kıtêbi dı çend hejmarên cıhê cıhê yên Berhemê û yên Nûdemê de hatın belav kırın. Çı xwendevanên Berhemê û çı yên Nûdemê bın, van nıvisaran bala wan hemûyan kışand û qayiliya xwe pê dan xuyan. Jıxwe ta jı destpêkê vê de hınek hevalan ji ez teşwiq kırım ku rojek zû ez bıkarıbım kıtêbekê felsefeyê amade bıkım.
Belê, dı vê sala dawiyê de, mın ev nıvisên xwe yên berê car dın jı ber çav derbas kırın, hınek tışt lê zêde an jê kêm kırın û bı vi awayi êdi pırsa çapkırına vê xebata mın kete rojevê. Ku lê hûr bûm, mın dit ku dıvê hınek tıştên dın lê zêde bıkım, mina fragmentên qedim ên Felsefeya Yewnan. Kesên ku şarezayê felsefeyê ne pır xweş dızanın ku ev fragmentên destpêkê pır bı qimet ın dı Tarixa Felsefeyê de. Jı bo ku xwendevan bıkarıbın vê xebata mın çêtır bı kêr binın, mın bı hezar û yek zehmet hınek jı wan wergerandın lı ser Kurmanci û xıstın nav Tarixa Felsefeyê ya Rojava. Lı gor sistematikê, ev fragment û gotınên fılosofan dı derheqa yek û du de, bı dû danasina dınyabiniya filosof re û bı pûntoyek bıçûktır ve danine. Dı wergerandına van fragmentan de mın jı Tırki û Ingıliziya wan istıfade kır. Dı vi babeti de mın ev her du çavkani dan ber hev û wesa bı kar anin: Walther Kranz, Antik Felsefe - Metinler ve Açıklamalar, 1984, Türkçesi: Suad. Y. Baydur; Kathleen Freeman, Ancilla to The Pre-Sokratıc Philosophers-A complete translatıon of the Fragments ın Diels, Fragmenteder Vorsokratıker, Oxfort 1971.
Qasê ku ez pê dızanım ev cara pêşın e ku bı Kurmanci, dı babetê tarixa felsefeya Rojava de kıtêbekê weha hatiye çap kırın. Ev rewşa jı bo nıviskar û lêgerek, hım şanazi û serbılındiyeki ye û hım ji gelek şaşi û riskan bı xwe re tine. Serbılındiyeki ye, jı bo ku mırov dı babetê zanıstekê mina Felsefeyê de dıkare valahiyekê mezın tıji bıke; lı gel vê yekê tıji bı risk e, jı bo ku dı wi zımani de çı nımûne û çı cerıbandınek berbıçav dı ber dest de nine, ku nıviskar jê istıfade bıke. Mırov ku zanıstekê mina Felsefeyê tine ber çav, dıbine ku risk her ku çû zêdetır dıbın. Jı ber ku Felsefe dı hemû babetên zanıstan de hewcedarê zımanki pêşketi ye. Ne ku dı Kurmanci de, dı hemû zımanan de Felsefe nıvisandın û Felsefe axaftın tım bı zehmet e. Wek şıxûlkarekê Felsefeyê ev pırs û pırsgırêk tım dı bira mın de bûn û her weha her gav derketın pêşiya mın. Lê çı heye ku dıviya keseki serê xwe bı van pırsgırêkan ve bıêşandıba, ev zehmet û riskên weha re singê xwe vekırıbûba û dest bı vi kari bıkırıbûba; ev kes çıma ez nebûma!
Qasê ku jı dest mın tê mın xwest ku Tarixa Felsefeyê ya Rojava bı zımaneki sıvık û rahwan bınıvisım. Wesa ji kır, bes dıvê disan ji jı bir neçe ku her felsefe bı xwe zehmet e, dı Kurmanci de ji ev mûşkila pır pır zêde dıbe. Jı ber vê çendê dıvê ku xwendevan bı diqet bıxwinın, lı ser bısekının û lê hûr bıbın. Lê disan ji mırov dıkare bıbêje ku Kurmanci, wek zımanê felsefeyê ji zımaneki şirin û vekıri ye. Dı destpêkê de xof û tırseki mezın lı ser mın bû; lê belê her ku lê hûr bûm, pêşi lı mın vebû û qima mın bêtır bı mın hat.
Wek xwendevan bı xwe ji ew ê bıbinın, dı hınek beşan de, gelek mefhûm û bêjeyên nûh bı kar anine ku bıkarıbun gotına xwe bı awaki zelal û vekıri pêşkêş bıkını. Dı cihên weha de, me Ingıliziya wê ji dı nav qewsê de daniye ku çarçova û imkanên têgıhıştınê zêdetır bıbın; ger xwendevan ku bı Kurmanciya wê negıhên, qe ne bı saya Ingılizi bıkarıbın têbıgıhên, ka mana vê gotına Kurmanci dı Felsefê de çı ye.
Dı vır de dıxwazım ku mina İhsan Aksoy, Mehmet Uzun û Ftrat Ceweri ku dı warê nıvisandına Felsefeyê de ez teşwiq kırım; mina Eyüp Alacabey û Faruk Aras ku dı xwendın û serrast kırına vi kıtêbi de pır zehmet kışandın, navên wan binım bir û jı van hemû dost û hevalên xwe re sıpasdariya xwe diyar bıkım.
Dıvê xwendevan mina kareki seretayi lı vê xebata mın bınıhêrın, bı diqet lı ser şaşi û xeletiyên wê bısekının û serê xwe bêtır jı bo wêbêyê Felsefeya bı Kurmanci bıwestinın. Dı vi babeti de mın rê lı zana û pısporên Kurd vekır, hêvi dıkım ku jı vır pê vê ew ê ber û berhemên felsefi yên têkuztır û bêtır gıranbıha bıafrinin.
Stockholm, Hazêran 1995
Mustafa Düzgün
Mana û naveroka felsefeyê
Destpêk:Peyva phılosophıa dı Yewnanıya kevnare de wek phıleo û sophıa bı berhev kırına du gotınan pêk hatiye. Ya yekemin mana aqıl an zanınê dıde, ya duhemin ji tê mana zanıst an zanısthezıyê. Û bı tevayi mana zanıst dıde, ku jıxwe jı seri pê de her bı vê mana xwe hatıye nasin.
Felsefe ji, Erebi ya wê peyva berê ye, ango dı dewsa phılosophıa de bı kar tê. Kurdi de ji her bı vê awayê xwe ya Erebi, wek Felsefe bı kar tê. Çı heye ku felsefe bı vê mana xwe ya pêşın nemaye û her ku çû naverok û çarçova wê fırehtır û dewlemendtır bûye. Lı gor rêreva diroka mırovayi û pêşketına çanda mırovayi bı hınek guhartınên bıngehin ve rû bı rû bûye. Gele tıştên nûh lê zêde kırıne. Bêguman iro ku mırov lı ser mana û naveroka Felsefeyê fıkır dıke, dıve bı awaki fıreh lı wê bınhêre.
Felsefe wek hemû zanıstên serbıxwe, wek xwedi rêbaz (metod) û ...
Mustafa Düzgün
Tarixa felsefeyê ya rojava (qırna antiq)
Berhemê
Weşanên Berhemê 10
Tarira felsefeyê ya rojava (qırna antiq)
(Västerlandets Filosofi Historia – Antiken)
Mustafa Düzgün
Çapa pêşîn: Hızêran 1995
Berhem
Box 50 73
163 05 Spånga / Sweden
Tel & fax: 08 – 795 69 55
©Mustafa Düzgün
ISBN: 9188522 – 00 – 8
