Jıyana rewşenbiri û siyasi ya Kurdan
Celilê Celil
Jina nû
Dr. Celilê Celil, dı sala 1936 an de lı Êrivanê jı dayika xwe bû. Xwendına xwe ya pêşin, lı Êrivanê, bı zmanê Ermeni xelaskır. Sala 1954 an dest bı Fakulta Tarixê ya Universita Êrivanê kır. Hin dı wan salan de, dı komela universitê ya Hevalbendiya Xwendekarên Ilmi de, li ser tarixa Kurdi semineran dıda. Dı sınıfa çaran de, nasbûna wi bı Prof. Yosif Orbeli; serokê lnstutiya Rojhılatnasiyê qısmê Kurdzani re çêbû. Sala 1959 an, universitê xelas kir.
Pışti vê, dı wê universitê de dest bı asistaniye kır. Dı 1963 an de heqê doktoriyê lı ser xebata xwe ya hêja, Rabûna Kurdan li Tırkiyê ya 1850-1880 i gırt. Dı sala 1964 an de vegeriya Êrivanê û dı Instutiya Rojhılatnasiyê ya Akademiya Ilmi ya Ermenistanê dı qismê Kurdnasiyê de dest bı xebatê kır. Qısmek têza (disertasyon) wi dı sala 1966 an de lı Moskovaye bı zmanê Rusi hat çapkirin. Dı sala 1973 an de, pırtûka wi ya, Kurdên Imparatoriya Osmani -Lı niveka pêşina sedsala 19'an- bi zmanê Rûsi hat çapkirin.
Ev pênc pırtûkên jêrin ji, bı birayê xwe Ordixan re amade kıriye :
1) Mesele û metelokên kurdi (bı kurdi - rûsi)
2) Çirokê cım'eta Kurda, Êrivan, 1974
3) Zargotına Kurdi (bı tipên latini) Moskova, 1978, 2 C.
4) Cardın bı vi navi, dı sala 1978 an de, lı Êrivanê bı tipên krili kıtêbek wi ya jı sê bıran pêkhati çap bû;
a) Landekok û didarok (bona zarok û lori)
b) Stranên şinê (nêziki 1200 stran-bend)
c) Qewl û beytên êzidiyan (38 poêm)
5) Gulçin (bona şagırdê dıbıstanan bıjarteyên folklori)
Dı sala 1982 an de cilda duyemin a vê pırtûkê hat çapkırın. Jı bıli van, 19 poêmên weki Zembilfıroş, Kerr û Kulık, Leyla û Mecnun, Bınefşa Narin, Mencola Yaz Begê, şêxe Sıd'aniyan û hwd. weşan çap kır. Jê pêştir, destnıvisarek bi navê; Politika Jon Turkan lı hemberi Kurda (1908-1918) ji amade kıriye.
PÊŞGOTIN
Tevgera azadixwaz a netewa Kurd, dı van sedsalên dawi de roleki baş dı pêşvebırına xebata dıjê emperyalizmê ya netewên Rojhilata nêzik û navin de listiye.
Dı wan deman de hışyarbûna Asya, ku dı warê cıvaki, abori û siyasi de rewşa netewên Rojhılat guhera û şoreşa demokrati-burjuvazi ya Rusya ya salên 1905-1907, dı vê guherandınê de tesireki mezın kır. Belê! Her di wan deman de Kurdan ji, bı netewên dın re dı riya serxwebûniya netewi de dest avêtın xebat kırınê.
Ev kitêba han, lı ser sala 1890 û heya destpêka Şerê cihanê yê yekem dısekıne. Behsa qonaxa destpêka jı dayik bûn û geşbûna bir û baweriya azadixwaziya netewi ya heymani ya Kurd dıke. Her dı vê demê de xebata rewşenbirên Kurd dest pê dıke û rêxistınên sıyasi û cıvaki yên Kurdi tên damezırandın û çap û rojnamenıvisiya Kurdi ne ku her tenê peydadıbe, kareki mezın û gıring dıke ji bo xemlandın û peşvebırına tevgera azadixwaz a kurd li Kurdistanê.
Ev pêşveçûn û gûherina jiyana cıvaki-siyasi ya Kurdan, roleki pır bı qimet û gırıng heye dı têgıhiştınek rêk û pêk a dest nişankırına çiniti dı zayina tevgera azadixwaz a netewa Kurd de.
Dı vê wari de nebûn û kêmkarê zanısti û serbixwe, bûye zemineki xêr û bereket jı bo wan diroknıvisên burjuvazi, lı gora daxwaz û merama xwe dı derbarê Kurdan de dınıvisın, bezırgani lı ser xebata Kurdan dıkın derewan dınıvisın û naxwazın rûye geş û rûken ê xebata netewa Kurd dı nav xebata netewên Rojhılata nêzik û navin de bıdın naskırın, ew bı xwe çawan jı xwe re dixwazın bı wi awayi tevgera Kurd nişani xelqê dıdın.
Dı nıvisandına vê afırandınê de jı bo têgıhiştıneki baş û bı qimet, lı ser xasiyeta diroka jiyana cıvaki-siyasi ya Tirkan ji, mın geleki serekani jı nıvisarên ku Tırknasên Sovyet nıvisandıne gırtiye, ku dı qonaxên dawi de wek Tırknasên A. F. Miller (1), A. Petrosyan (2), A. D. Jeltyakov(3), K. Sarkisyan (4), h.w.d. Mın feydeki baş jı afırandınên Kurdnasê Sovyet M. S. Lazeriyev (5), ku bı malzemên dewlemend ve lı ser diroka jiyana siyasi ya Kurdan nıvisiye, ditiye. Lazeriyev jı bo ku yekemin ê bı awayek zanısti, bı dırêji derbarê diroka Kurdi, lı ser sedsala 19 û heta dawiya sedsala 20 an nıvisiye û xıstiye ber dest, dı nıvisandınên xwe de bı berfıreh û xweş lı ser mesela xebata siyasi-cıvaki ya netewa Kurd û peydabûn û hêzbûna tevgera Kurd lı Tirkiyê û dı ciyên din de sekıniye. Lı ser vê meselê dı edebiyat û weşanên derveyi Sovyet de, bı taybeti dı çapên Kurdên Iraq de hatiye nıvisandın û nav û bı nav hınek kurti lı ser vê meselê hatiye axaftın. Jı bo misal,dı wan gotaran de, ku lı rojnama El-Teaxi (6), lı ser yekemin rojnama Kurdi Kurdıstan (1898-1902) hatiye nıvisandın û lı xeleka zıncira hejmarên biraninan ku a Ebu Ala carek dın lı ser sekıniye, ev kareki baş bûye jı bo rûn kırına vê meselê. Dr. Kemal Mezher ji (7), dı kovara Netewên Asya û Afrika de gotareki lı ser rojnama Kurdıstan belav kıriye. Dr.Kemal lı ser bıngeheki pêşkevtixwaz, rola diroka "Kurdıstan" rûni dıke û damezırandına rojname û nıvisandınên Kurdi û pêşveçûna wan bı vi awayi derdıxe holê. Her weha dı biranina 75 saliya derketına rojnama Kurdıstan de, zanayê bı nav û deng ê Kurd Dr. İzzeddin Mıstefa Resul (8) kareki zanısti yê mezın û pır bı qimet derbarê rojnamenıvisa Kurdi pêşkêş kır, ev kar j ı teva baştır e.
Dı hınek nıvisarên dın de dı rojname û çapiya Kurdên Iraqê de hınek mılên jiyana cıvaki-siyasi ya Kurd hatiye roni kırın, lê belê hemûyan bı awayek kûr û fırehi zayin û pêşveçûna bir û baweriya Kurdayeti nexıstıne ber çav.
Şair Lahuti dı sala 1920 i de, dı sereknıvisa kovara Rojhılata Nil de nıvisareki dı derbarê xasiyeta tevgera azadixwaza Kurd, belav kıriye. Dı vê nıvisarê de Lahuti (9), zêdetır qimet dıde salên destpêka hatına ser hıkum ya Tırkên cıwan. Her bı xwe ji vê qonaxa tevgera azadixwaz a Kurd qonaxa Kurdên cıwan dıde navdan û dıbê; armanca Kurdan; azadkırına Kurdıstan, jı bın zılm û zora Tırkan bûye. Lahuti, navê Kurdên cıwan bı nav û zmanê Tırkên cıwan dışıbine.
O. L. Vilçivski (10) dı nıvisarekê de ku dı derbarê sêsaliya destpêka sedsala 20 an de lı ser rojnamenıvisên Kurdan nıvisiye, her weha Cebbar Cebbari (11) dı kıtêba Diroka Rojnamegeri Kurdi (Mêjûy Rojnamegeri Kurdi) de, xwestıne destpêka vê mesele bıkolın.
Dı van behsan de ku lı Iraq derbarê diroka Kurd an hatiye nıvisandın, zêdetır gırıngi dane destpêka peydabûna çapi ya Kurdi, dı çapiya van salên dawiyê de ji çend nivisar derbarê xebata Huseyin Huzni Mukriyani (12) hatiye nıvisin û belav kırın. Bı gışti van nıvisandınên han bı awayeki objektifi û kûr rewşa crvaki û rewşenbiri ya Kurdan dı hemû waran de roni nekıriye. Lêbelê, deverên van behsan malzemeyeki dewlemend û yarmetiyeki baş, jı bo lêkolin û tehqiqa peydabûna destpêkırına çap û çapemeni dı Kurdıstan de, dane. Bo meyilbûna ber bı vê mesele, zêdetır serekaniyên Kurdan û ên Ermeniyan bı kar anine. Kurdnasan heta nıha ji bı awayek fıreh materyalên çapi ya Kurdan bı xwe kar nanine, ev darıng û materyalên han ku dı çapi de, lı ser pêşveçûn û guherina rewşa jiyana cıvaki-siyasi ya Kurdan hatıne belav kırına. Peydabûna rojnamevanên Kurdan dı salên dest- pêkê de ne tenê eynıka rengdana diyar kırına siyaseta komelên Kurdi bû ye, belko tesireki pır mezın kıriye lı ser wan diyar kırınên xemlandınên bir û baweriya netewi dı nav Kurdan de. Jı ber vê, nrvisarên van behsan lı pêş hemû serekaniyên dın, pışta xwe bı çapa Kurdan qaim kıriye û feydeki mezın jê gırtiye.
Nıviskar, dı nıvisandına wê beşa ku behsa çapa Kurdi dıke, hejmarên Kurdıstan û sê hejmarên destpêkê yen kovara Roji Kurd bı kar aniye. Eşkeraye ku heta demên nêzik ji tışteki kêm derbarê Kurdıstan, ciyên derketın û lı ser nıviskarên wê nedıhatın zanin û dı edebiyatê de nehatıbûn roni kırın, neketıbûn ber çav.
Yekemin hejmara rojnama Kurdıstan lı nav wan koyar û rojnamên ku lı Zanistgeha Rojhılatnasa Leningradê a ser bı Akademiya Zanısti Sovyet de bû, hate ditin. Pişti ditına vê hejmarê Dr.Maruf Xeznedar(13) û Dr.Kemal Mezher (14) ew xeletayi û kêmasiyên ku hebûn, rast kırın ku darbarê ciyê sernıviskar û kesên dın ên ku vê rojnamê nıvisi bûn. Dr. Kemal Fuat (15) ji hejmarên dın ên rojnamê lı Almanya Rojava ditiye.
Wek tê zanin zanayê bı nav û deng ê Kurd Alaaddin Seccadi dı sala 1952 an de dı kıtêba Diroka Edebi Kurdi de behs kıriye ku hejmarên Kurdıstan dı kıtêbxana Prusya de hatıne parastın.(16) Ev kıtêbxane, dı dawiya Şerê Dûyem ê Cihan de hatıbû rakırın jı bo ve yekê ji heta wextekê rojname ne dıhat zanin. Dr. Kemal Fuat, pişti xebatek gıran dı sala 1965 an de hejmarên rojnamê ditiye û lı Iraq (17) bı pêşgotıneki pıçûk carek dın çap kıriye. Hejmarên Kurdıstan, gelek bı roni ideolojiya tevgera Kurd û rola wê tevgerê dı xebata dıjê zılm û zora dewleta Osmani de diyar dıkın.
Dûyemin qonaxa xemlandına jiyana cıvaki-siyasi ya Kurdan, bı derxıstına kovara Roji Kurd (18) dest pê dıke.
Materyalên ku dı Roji Kurd de hatıne belav kırın, itibareki wan i pır gırıng heye, jı bo têgıhiştına xasiyeta geşbûn û xemlandına jiyana cıvaki-siyasi ya Kardan . Bı xêra van metaryalan em dıkarın dı rewşa siyasi ya têkoşerên Kurdan dı dawiya şoreşa 1908 an ya Tirkiya bı gehın.
Melzeme û dokumentên pır zêde me jı çapi û rojnamên Ermeniyan derxıstiye, wek rojnamên Nurdar, Bozandiyan, Jamanak, Horizon, Azatamart, Vıtak, Mişak û hwd. Bı pırani ev rojnamên han lı İstenbul derdıketın û bı awayek baş ji deng û behsên rast yên jiyana cıvaki û rewşenbiri ya Kurdan dıxıstıne pêş çav û eşkera dıkırın. Ger mırov van materyalên ku dı çapa Ermeniyan de dıhat belav kırın mıqayese bıke lı ser serekaniyên dın, bı dılxweşi baweriyeki temam jı mırov re dıbexşine. Deng û behsên hevkariya siyasi û ideoloji dı navbera Kurd û Ermeniyan de lı derve, dı kovarên Ermeniyên derveyi welat; weki dı kovara Pro Armenia, Ararat û geleki dın de hatıne belav kırın. Kovarên Ermeniyan van nıvisar û bangan çap dıkırın, ku serokên têkoşer ên Kurd dı organên Tırkên cıwan de dıdan belav kırın.
Wan dokument û belgeyên ku diplomat û peyamnêrên (muhabir) seri yên Rusya lı İstenbul anine, tevê wan dı arşiva siyaseta derveyi Rusya (A.V.P.R.) de hatıne parastın. Her bı wi awayi, .nıvisên İdara Qafqasyayê ji mırov dikare itibar pê bıke. Vanên han jı bo zanina wê tevgera, ku Abdurrezaq Bedırxan serokatiya wê dıkır û dıxwest ku Rusya pıştgıriya wi bıke, bı başi xebat û lebata wi têkoşeri û rêberên serihıldana Kurdên Bitlis bı me dıdın ron kırın. Ev belgeyên han ve serihıldana dı destpêka rabûna Şerê Cihan yê Yekem de ku hat vêxıstın bı gelek aliyan lı dıji Tırkan dıdın nişandan.
Van serekaniyên han, her weha yarmetiya nıviskar kırıne ku hınek aliyên bıngehin û sereki yên jiyana cıvaki-siyasi a Kurdan dı dawiya sedsala 19 an û destpêka sedsala 20 an de, bıde ronikırın, eger ev bı awaki têr û tıji, fıreh nebe ji, bı kurt hemû aliyên meselê daye ronikırın.(19)
(1) A. F. Miller, Pênceh saliya şoreşa Tirkên cıwan, Moskova, 1958; Kurtê diroka Tırkan, Moskova,1948.
(2) Y. A. Petrosyan, Tevgera Tırkên cıwan, Moskova, 1971.
(3) A. D. Jeltyakov, Y. A. Petrosyan, Diroka rewşenbiri lı Tırkiyê (Türk Eğitim Tarihi), Moskova, 1965
(4) Siyaseta dagıkeri ya İmparatoriya Osmani lı rojavayê Ermenistan (Lı pışt Qafqas), Êrivan, 1962.
(5) M. S. Lazeriyev, Kurdıstan û mesela kurd, Moskova, 1964. Bınêre : Mesela kurd, Moskova, 1972.
(6) Rojnama El-Teaxi, 1976, hejmar, 9-10 Tebax.
(7) M. A. Kemal Mezher, Lı ser diroka yekemin rojnama kurdi, kovara Netewên Asya û Afrika, 1968, hejmar 4, rûpel, 161-164.
(8) Dr. Izzeddin Mıstefa Resul, El-Teaxi, hejmar 1282-1286.
(9) Lahuti, Kurdıstan û Kurd, Rojhılata nû, Moskova 1923, hejmar 4, rûp. 58-71. Akademiya Gerdelêvski yekem car dı serekaniya dirokê de zaravayê "Kurdên cıwan" bı kar aniye. (V. L. Gerdelêvski, Jı diroka Kurd, afırandınên helbıjarti, çapa Moskova, 1962, rûp. 119-bı Rusi.) Her wiha Vilçivski, jı dayik bûn û peyda bûna tevgera azadixwaz a Kurd, bı yekemin qonaxa peyda bûna komita İttihad û Teraqqi ve gırêdıde. Vılçivski wıha dıbêje : "Dı sala 1908 an de, wextê Tırkên cıwan hatın serkırdayetiyê, siyaseta wan a nıjadperesti riyek wısa dani ber wan ku Kurd jı wan dûr bıkevın. Dı wê dûrketınê de, wezifeke dın ket ser milên tevgera Kurd; dı Kurdıstanê de wezifa xebat kırın dıji desthılata Tırk û jı bo peyda kırına azadi û serxwebûni, jı İmparatoriya Osmani qetandın." O. L. Vilçivski, Bibliyografya weşanên kurdi lı derve dı Sedsala 20 an de, Zmanê İraniyan cılda yekem, Moskova, Leningrad, O. L. Vilçivski, tevgera azadixwaz a Kurd dı salên 1920-1930 an de pışti Şerê Yekemin ê Cihanê ji her bı tevgera "Kurdên Cıwan" bı nav dıke û dı mılek dın de ji tevgera wê wextê bı giyanek kevneperest û nedemokrati dıde nişan. Wek tê xûya kırın, Vilçivski, hınek qonaxên din ên tevgera Kurd, dıxe çarçuva tevgera "Kurdên cıwan", ku dı rastiyê de eva han wıha nine. Kurdan tevgera xwe tucari bı navê Kurdên cıwan bı nav nekırıne.
(10) O.L.Vilçivski, Bibliyografya gotarek, Moskova - Leningrad 1945.
(11) Abdulcebbar M. Cebbari, Diroka Rojnamêgeri Kurdi, Bexdat, 1970.
(12) Huseyn Huzni Mukriyani, Pêşketın, Hewlêr 1972.
(13) Dr. Maruf Xeznedar, El-Teaxi, Bexdat, 22 Nisan 1968.
(14) Dr. Kemal Mezher, (Afırandına navê wê derbazbûyi)
(15) Kurdıstan, 1898-1902, hejmar 1-31. Dı nav van de hejmarên 10, 12, 17, 18, 19 heta nıha nehatıne ditın.
(16) Elaeddin Seccadi, Diroka edeba kurdi, Bexdat 1952, rûp. 552.
(17) Kurdıstan, yekemin rojnama Kurd, pêşgotına berevokê Dr. Kemal Fuat, Bexdat 1972.
(18) Roji Kurd, hejmar 1-4, 1913.
(19) Be goman, jı bo dest xıstına program û nizama daxıli ya Hevkari û Pêşketın û her wıha hejmarên Roji Kurd, ku lı kutupxana Universita İstenbul tên parastın, qimeteki wan a pır mezın hebû ku rê û armanca wan komelan baş bê zanin û zêdetır ji, jı bo xurt kırına ve nıvisandınê. Lêbelê, sed mıxabın, ez pır xebıtim jı bo dest xıstına wan, lê, bê feyde ma. (Wergerê bı zaravayê sorani.)
Daxuyaniya çapxanê
Ev kıtêba destê we, wergera lêkolina diroknasê hêja Dr. Celile Celil a lı ser tevgera siyasi rêxıstrni û rewşenbiri ya Kurdan a dawiya sedsala 19'a û destpêka sedsala 20'a ye. Jı wergera Şaır Enwer Caf a Sorani (ku hê çap nebûye) me wergerand zaravayê Kurmanci. Dı wergerandınê de me alikariyek hêja jı Mamoste Dılzar dit. Jı bıli vi, me fırset dit, ku em hin metnên vê wergerê ku jı rojnamên Kurdi (her weki Roji Kurd) hatıne stendın bıdın ber orijinalan û wergerandınek hê tekûztır derxın holê. Vî karê hêja ji bal Mamoste Malmısanıj ve hat kırın. Dıvê em sıpasên xwe, lı vır jı wan re bıdın diyarkırın.
Dr. Celile Celil, doktorê dirokê ye û pısporiya (ixtisas) wi li ser diroka Kurdıstanê ye. Laweki heja yê gelê Kurd jı Kurdên Yekitiya Sovyet e. Xebateke wi ya dûr û dırêj û pır bı rûmet a lı ser diroka tevgera rızgarixwaziya gelê Kurd a her du sedsalên dawi (sedsala 19'a û ya 20'a) heye. Gelek lêkolinên wi bı kıtêbi û wek makale çapbûne. Jı wan hınekên wan hatıne wergerandın zımanê Erebi ji. Her çıqas Dr. Celilê Celil jı bal Kurdên Kurdıstana Tırkiyê tê naskırın ji, gelek mıxabın ku tu afırandınên wi heta nıha ne bı Kurmanci û ne ji bı Tıki nehatine çapkırın û xwendevanên vi perçeyi jı fêkiyên vê xebata hêja bêpar mane. Bı çapkırına kıtêba destê we, me seri lı rakarına vê kêmasiyê vekınbe û afırandınên wi yên dın ji lı vi perçê welatê me ronahi bıbın emê gelek bextiyar bıbın.
Dr. Celilê Celil, bes bı xebata xwe ya dı warê dirokê de nayê nasin. Kareki gelek hêja dı warê berhevkırına folklora Kurdi de ji kıriye, û hin ji vê xebata xwe dıdomine. Dı ve xebata xwe de carnan bı serê xwe, carnan ji bı bırayê xwe Ordixanê Celil û xweha xwe Cemila Celil re afırandınên encama karubareki zanısti û dıjwar derxıstiye ronahiyê. İro lı Akademiya Zanısti ya Ermenistana Sovyeti dı beşê Kurdi de hem lı ser diroka Kurdıstanê û hem ji dı warê folklorê de xebata xwe dıdomine.
Gava xwendevan vê kıtêba destê xwe bıxwûne bıqedine, em bawer dıkın wê ew ji bıgıhije wê qeneatê ku bı çapkırına wê, me çawa kareki dı cih de kıriye. Naveroka kıtêbê lı ser tevgera azadixwaziya netewi, rewşenbiri û rêxistıni a dawiya sedsala 19'a ye ku qonaxek nû gırtıbû berxwe. Lêkolin bıderketına yekemin rojnama Kurdi "Kurdıstan"ê destpêdıke, xwe dıgıhine heta destpêka Şerê Cihanê yê Yekem. Lı ser tevger, karûbar, bûyer û serihıldanên vê deme (helbet ne lı ser hemû serihıldanan) bızanısti radıweste, lê hûr dıbe û gelek bûyerên heta nıha lêhaynebûyi derdixe ronahiyê. Nıviskar, jı bo amadekırına vê lekolinê seri lı gelek çevkaniya xıstiye. Jı rojnamên Kurdi yên wê deme bıgre heta dokumantên arşiva dema Rusya Kayseri yên lı ser mesela Kurd yek bı yek lı ser wan sekıniye û wan dıbın çev re derbaz kıriye. Dı encama xebatek dûr û dırêj û bı sebır, lê gelek zanısti ve lêkolina han derketiye meydan. Tu şık jê re tune ku ev kıtêb, dı ronikırına diroka tevgera rızgarixwazi û rewşenbiri ya gelê Kurd de ciyeki gırıng dıgre. Bı taybeti ji jı bo xwendevanên Kurdıstana Tırkiyê, wê bersiva ihtiyaciyek mezın bıde.
Bı çapkırına Kurmanciya vê afırandına hêja em berpırsyariyek ser mılên xwe bı ci tinın, ger feyde bıgıhê xwendewanan jı bo me bextiyariyek mezıne.
Jîna nû
