Anadolu ve Bağdat Demiryolları
Murat Özyüksel
Arba
"Alman girişimci ruhunun başarıyla gerçekleştirdiği Anadolu Demiryolu'nun Bağdat'a kadar uzatılması, Asya topraklarının Alman kültürüne acılması anlamını tasır. Yabancı ülkelerin Alman ticaretine açılması, Alman iktisat politikasının en önemli görevidir Yıllık nüfus artışı 600.000'i bulan bir ülkenin, dışsatırn sorunu olan endüstrimiz için taşıdığı önem ortadadır ( ...) Üstelik ticaretimize yönelik yeni bir tehlike söz konusudur. sımdiye kadar bizim ürünlerimizi satın alan çeşitli ülkeler, ekonomik yönten gelişmeleri sonucu bu ürünleri kendileri üretmeye başlamışlardır. Bu tehlikeye karşı alınacak bir önlem vardır, o da yeni pazar olanakları sağlayacak bölgelerin oluşturulmasıdır(...) işte bu amaç için demiryolu yapımı sadece en etkili değil, aynı zamanda en kazançlı araçtır. Demiryolu yapımıyla demiryolu inşaatında kullanılacak malzemenin Alman endüstrisinden sağlanması bir yana, demiryolunun geçtiğf bölgelerin pazara bağlanması, önceliğin Alman ticaretine geçmesini sağlayacaktır(...) Eğer Almanya Doğu'da ekonomik etkinliğini arttırmaya devam ederse, Alman mallarını Alman gemileriyle taşıma sürecini hızlandırabilmek için Haydarpaşa Limanı inşa edilip, oradan Anadolu Demiryolu Bağdat'a kadar bir Alman girişimi olarak ve yalnız Alman malzemesi kullanılarak gerçekleştirilirse Doğu topraklarının bir tek Pameronyalı askerin kemikleri. kadar değer taşımadığı ifadesi aktüel gerçekliğini yitirmiş tarihi bir anı olarak kalacaktır." Büyükelçi Marschall von Bieberstein'dan Başbakan Hohenlohe Sch'llingsfürst'e (3.1.1899 tarih, 2 nolu rapor).
İçindekiler
Birinci Bölüm
Anadolu'da Demiryolu Yapımının Tarihsel Gelişimi
A) İngiliz Demiryouarı / 7
1. Chesney'in Projesi / 7
2. İzmir - Aydın ve İzmir - Kasaba Demiryolları / 9
B Osmanlı Demiryollarında Devlet Girişimciligi Dönemi / 13
1. Abdülaziz ve Mithat Paşa'nm Çabaları / 13
2. Wilhelm von Pressel «Asya Osmanlı Demiryolları - Genel Müdürlüğüne Getiriliyor / 15
3. Devlet Girişimciliği Başarısızlıkla Sonuçlanıyor / 16
C Düyun-u Umumiye Konseyi'nin Kuruluşu Ve Yeni İmtiyaz Talepleri / 19
1. Büyükelçi Layarci ve Hasan Fehmi Paşa'nın Layi- halan / 20
2. Düyun-u Umumiye ile Demiryolu Şirketleri Arasında
Organik İlişkiler Kuruluyor / 21
3. Düyun-u Umumiye İdaresi'nin Kuruluşundan Sonra Demiryolu İmtiyaz Talepleri Artıyor / 23
Birinci Bölümün Dipnotları / 27
İkinci Bölüm
Osmanlı - Alman İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi
A) Bismarck Dönemi (1871 - 1888) / 33
B) II. Wilhelm ve Weltpolitik / 37
1. Almanya'da Hızlı Sanayileşme Süreci / 37
2. Alman Endüstrisinin Pazar ve Hammadde Sorunu / 40
C) Osmanlı İmparatorlugu'nun İçinde Bulundugu Koşuuar / 43
D) Osmanlı - Alman Ekonomik İlişkileri / 47
1. Alman Sanayicilerinin Osmanlı Pazarlarına. Girme Çabaları / 47
2. Alman Askeri Heyeti Osmanlı Ordusu'nda / 50
İkinci Bölümün Dipnotları / 53
Üçüncü Bölüm
Anadolu Demiryolları
Al Haydarpaşa - Ankara Hattı / 61
1. Deutsche Bank Başvuru Kararı Alıyor / 61
a) Wilhelm von Pressel Kaulla'yı, Kaulla Siemens'i İkna Ediyor / 61
b) Başvuru İçin Dışişleri Bakanhğı'nın Onayı İsteniyor / 64
2. Deutsche Bank Ankara'ya Kadar İmtiyaz Elde Ediyor / 65
a) İmtiyaz Sözleşmesinin İçeriği / 65
b) Finansman Sorunu; "Anadolu Demiryolu Şirketi" ve "Anadolu Demiryolları İnşa Şirketi"nin Kuruluşu / 66
3. Deutsche Bank Yeni İmtiyazlar Elde Ediyor / 69
4. İzmit - Adapazarı Hattı Açılıyor / 71
B) Anadolu Demiryolu'nun Uzatılması Sorunu / 75
1. Yeni Başvurular / 75
2. Anadolu Demiryolu Şirketi'nin İhtiyatlı Yaklaşımı / 77
3. İmtiyaz Yine Deutsche Bank'a Veriliyor / 78
a) İmtiyazın Deutsche Bank'a Verilmesinde Karşılaşılan Güçlükler / 80
(1) İngiltere, Fransa ve Rusya'nın Tepkileri / 80
(2) Tepkilerin Yumuşaması / 83
(3) Düyun-u Umumiye Engeli / 83
(4) Çıkarılan Güçlüklerin Yorumu / 64
C) Eskişehir - Konya Demiryolu / 87
Üçüncü Bölümün Dipnotları / 93
Dördüncü Bölüm
Zorlu Bir İmtiyaz Mcadelesi
A) Bagdat Demiryolu Görüşmeleri Başlıyor / 101
1. Abdülhamit Bağdat Demiryolu İmtiyazını Almanlara Vermek İstiyor / 101
2. Deutsche Bank'ın Temkinli Yaklaşımının Nedenleri / 103
a) Osmanlı İmparatorluğu'nda İç ve Dış Karışıklıklar / 104
b) 1893 Krizinin Etkileri / 105
c) Girit Sorunu / 105
B) Bagdat Demiryolu Görüşmelerinde Canlanma / 107
1. Marschall von Bieberstcin İstanbul'da / 107
a) Marschall - Abdülhamit Görüşmeleri / 108
b) Marschall'ın Osmanlı Yöneticileriyle Yaptığı Görüşmeler / 109
c) Marschall - Zander Görüşmeleri / 111
2. İmtiyaz Mücadelesi Kızışıyor / 112
3. Deniz Ticareti Bankası'nın Görüşü / 113
C) II. Wilhelm Osmanlı İmparatorlugu'nda / 117
1. Kayzer'in Gövde Gösterisi / 117
2. İmparator'un Gezisinde Bağdat Demiryolu Sorunu / 119
a) Siemens Geziye Katılıyor / 119
b) II. Wilhelm ile Abdülhamit Arasında Bağdat Demiryolu Üzerine Görüşmeler / 120
D) İlginç Bir Tartışma / 123
1. Stemrich'in Bağdat Demiryolu Aleyhine Raporu / 123
2. Marschall'ın Yanıtı / 124
E) Ön Sözleşme İmzalanıyor / 129
1. Haydarpaşa'da Liman İmtiyazı Veriliyor / 129
2. Bağdat Derniryolu'na Ortak Aranıyor / 130
3. Başvuru Yapılıyor / 132
4. Bir Karşı Başvuru: Rechnitzer'in Projesi / 134
5. Abdülhamit'in Yemen Derniryolu Projesi / 136
6. Marschall'ın Önerisiyle Ön Sözleşme İmzalanıyor / 137
F) Kesin İmtiyaz Sözleşmesi Hazırlanıyor / 143
1. Karşılaşılan Güçlükler / 143
a) Kolonizasyon İddiaları / 143
b) Mahmut Paşa'nın Kaçışı / 144
e) Kuveyt Sorunu / 146
d) Rusya'ya Karadeniz Bölgesi'nde Demiryolu Ayrıcalığı / 148
2. Bazı Engeller Aşılıyor / 152
a) Güzergah Belirleniyor / 152
b) Deniz Ticareti Bankası'nın Desteği Sağlanıyor /154
3. Finansman Sorunu / 158
a) Fransız Ortaklarla Görüşülüyor / 158
b) Yeni Ortaklar Aranıyor / 159
G) Ve Sözleşme İmzalanıyor / 167
1. Görüşmeler Hız Kazanıyor / 167
2. Hicaz Demiryolu'nun Önemi / 169
3. 21 Ocak 1902 Anlaşması ve Çözülemeyen Sorunlar / 173
Dördüncü Bölümün Dipnotları / 177
Beşinci Bölüm
Sözleşme ve Sonrası
A) 1903 - 1908 Yılları Arasındaki Gelişmeler / 193
1. Sözleşmenin İçeriği / 193
2. İlk Bölüm Hızla Tamamlanıyor / 196
3. Diğer Emperyalist Güçlerin Yaklaşım lan / 199
4. Almanlar Anadolu'da Etkinliklerini Artırıyor / 208
a) Helfferich İstanbul'da / 208
b) Konya Ovası Sulanıyor / 209
c) Adana Ovası'nı Sulama Projesi / 210
d) 1908 Sözleşmesi / 212
B) İkinci Meşrutiyet ve Bagdat Demiryolu Sorunu / 215
1. Meb'usan Meclisi'nde Bağdat Demiryolu'na Muhalefet / 217
2. Bağdat Demiryolu'nda Grev / 222
C) Alman Serma Ye Ve Diplomasisi Zorlukları Aşıyor / 229
1. Yeni Sözleşme / 229
2. Anlaşmazlıklar Çözümleniyor, Ama / 233
Beşinci Bölümün Dipnotları / 239
Sonuç / 249
Ekler / 257
Kaynakça / 281
Dızln / 295
ÖNSÖZ
Bu araştırmanın ortaya çıkışında emeği geçen bir dizi insana teşekkür etmeyi zevkli bir görev olarak algılıyorum. Bunların başında değerli eleştiri ve katkılarından yararlanma şansına sahip olduğum Prof. Dr. Halil Sahillioğlu gelmektedir.
Araştırmamı Bonn Devlet Arşivi'nde derinleştirme amacıyla başvurduğum, Zentrum für Türkeistudien adlı kurum, isteğimi olumlu karşılayarak bir araştırma bursu sağlamıştır. Ancak bu olanağı Federal Alman Cumhuriyeti'nin uyguladığı vize sürecinin bürokratik engelleme mekanizmalarını aşamadığım için kullanamadım. Vize alamayışımı bürokratik bir şanssızlık olarak görüp geçemeyişimin nedeni, vatandaşlarımızın konsolosluk binası önündeki sıkıntılarını yakından gözlemleyebildiğim içindir. Vize uygulamasının gerekliliği -belki- savunulabilir. Ancak burada en azından uygulanış biçimini protesto ediyorum. Tümüyle esneklikten uzak, biraz da insan haklarına aykırı diye düşünüyorum. Bu arada bana araştırma bursunu sağlayan -henüz kullanamamış olsam da-, Zentrum für Türkeistudien'e teşekkür etmek isterim.
Araştırma sürecinde tattığım bu burukluğun yanısıra, dostça dayanışmanın keyfini de yaşadığımı belirtmeliyim. Serdar Yalçın bana bu keyfi yaşatanların başında gelmektedir. Tarihsel değer taşıyan çok sayıda kaynağa ulaşabilmemi, Serdar'ın yanısıra Margit Schreiner, Alman Kültür Derneği yöneticisi Gisela Harmening ve Alman Arkeoloji Kütüphanesi yöneticilerinin yardımlarına borçluyum. Kendilerine dostluk ve bilimsel çalışmaya verdikleri değer, eşim Serpil Özyüksel'e ise çalışma boyunca sabır ve desteğini esirgemediği için teşekkür etmek gerçekten güzel bir duygu.
Son olarak bu çalışmaya dayandırdığım «Bir İmtiyazın Verilişi : Bağdat Derniryolu» adlı araştırmamın, Türk Sosyal Bilimler Derneği'nce, Genç Sosyal Bilimciler Özendirme Ödülü'ne layık görülmesinden duyduğum mutluluğu dile getirmek isterim. Dernek dağıttığı ödüllerin amacını, «sosyal bilimler alanındaki çalışmaları canlandırmak ve özendirmek» olarak açıklıyor. Gerçekten de genç sosyal bilimciler ödüllerinin, bizler için yeni çalışmalara yönlendirici bir güç kaynağı olduğunu düşünüyorum. Bu da Türk Sosyal Bilimler Derneği'nin, dağıttığı ödüllerle amacına ulaştığını gösteriyor, sanırım.
Ocak 1988, Bursa
Murat Özyüksel
Giriş
Abdülhamit dönemi Osmanlı tarihinin en önemli ve ilgi çekici zaman dilimlerinden biridir. iç politikada Jön Türk muhalefeti, dış politikada ise Almanya ile kısa sürede hızla gelişen iktisadi-siyasi ilişkiler, bu yıllara damgasını vuran olaylardır. Çalışmada Osmanlı-Alman ilişkilerinin önemli bir boyutu olan Anadolu ve Bağdat demiryolları çeşitli açılardan incelenmiştir.
Demiryolları Batı teknolojik gelişiminin, insan ve toplum yaşantısını en fazla etkileyen ürünlerinden biridir. Ulaşımda sağladığı yeni olanaklar endüstriyel gelişimin hız kazanmasına yol açarken, toplumsal ilişkilerde de kölclü dönüşümlere neden olmuştur. Emperyalist ülkelerin, Dünya'nın geri kalmış bölgelerine demiryolu hatları döşemeleri, geri kalmış ülkelerin de bu büyük dönüşümden etkilenmeleri sonucunu doğurmuştur. Kendi içlerine kapalı kırsal ekonomiler, pazara bağlanarak Dünya ekonomisiyle bütünleşme sürecine girmişlerdir.
Anadolu ve Bağdat demiryoları bu .bağlamdaki iŞ-: levlerinin yanısıra, uluslararası ilişkilerde oynadığı rol ...
Murat Özyüksel
Anadolu ve Bağdat Demiryolları
Arba
Arba yayınları
Osmanlı - Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde
Anadolu ve Bağdat Demiryolları
Dr. Murat Özyüksel
Arba yayınları: 20
Tarih / Anı Dizisi : 3
Kapak: Sungu Çapan
İstanbul - 1988
Arba Araştırma Basım Yayın Tic. Ltd. Şti.
Ebussuut Cad. Akif Bey İşhanı No. 4-6/29
Sirkeci - İstanbul Tel : 519 16 61
Dizgi - Baskı - Cilt : Acar Matbaacılık Tesisleri
Tel : 526 84 42 - 567 98 64
