Doğu Anadolu’da Aşiret Düzeni
Ahmet Özer
Boyut
Elinizdeki kitap iki kısımdan oluşmaktadır. 1. Kısım'da genel olarak Doğu Anadolu’daki toplumsal yapı içindeki aşiretlerin ve aşiret sisteminin çerçevesi çizilmektedir. Çalışmanın teorik çerçevesini oluşturan bu kısım aşiret yapısını tarihi süreçteki gelişimi içinde ele almakta önemli yanlarıyla irdelemektedir. II. Kısım'da bu teorik çerçevenin somut bir örneği olarak Doğu Anadolu'da (Van'da) yer alan Burukan aşireti üzerinde durulmaktadır. Aşiret, sosyal değişme süreci içinde sosyo-ekonomik, kültürel ve politik kurum ve kuruluşları ve karşı karşıya olduğu çözülme süreci ile ele alınmakta ve İncelenmektedir.
Ahmet özer, 1960 yılında Van'da doğdu. 1977"de Diyarbakır lisesini, 1979'da Van Eğitim Enstitüsünü, 1986 yılında da Hacattepe Üniversitesi Sosyal ve İdari bilimler Fakültesini bitirdi. ODTÜ'de bilim felsefesi, H.Ü.'de de toplumbilimi alanlarında master yaptı. Üniversite bünyesinde yaptığı araştınmalar dışında, GAP Master Plan Çalışmasında uzman sosyolog olarak çalıştı ve özel sektörde yöneticilik yaptı. Doğu ve Güneydoğu Anadolu ve GAP hakkında çeşitli araştırma ve incelemeleri bulunan Özer halen H.Ü'de doktora çalışmalarını sürdürmektedir.
İçindekiler
Giriş / 15
I.Kısım: Genel Olarak Doğudakı Aşiretlerin Konumları / 21
I.Bölüm Tanım, Sınıflandırma, Tarihçe / 23
A. Aşiretin Tanımı ve Yapısı / 23
Kan Bağlan / 23
Belli Bir Alan / 23
Hayvancılık ve Göçebelik / 23
Kendine Has Yaşama Tarzı / 24
B. Aşiret Kültürü ve Bu Kültürün Kaynağı / 26
1. Aşiret Kültürü / 26
Coğrafya / 26
İnsan Unsuru / 26
Cemiyet / 26
2. Aşiret Kültürünün Kaynağı / 27
İskit Teorisi / 27
Indo German Teorisi / 27
Altaylı Teorisi / 27
C. Doğudaki Aşiretler Ve Sınıflandırmaları / 28
D. Kısa Bir Tarihçe / 31
1. Osmanlı Dönemi / 32
1.1. Yavuzun Doğu Seferi / 32
1.2. Hamidiye Alayları / 32
1.3. Bu Dönemde Burukan Aşiretinin Durumu / 34
2. Cumhuriyet Dönemi / 34
2.1. Cumhuriyet Döneminde Aşiretlerin Politik Yapısı / 36
2.2. Reislik Kurumunun Cumhuriyet Dönemindeki Biçimleri ve ilişkisi / 37
2.2.1. Sadece Aşiret Reisleri / 37
2.2.2. Dini Liderlikle Bütünleşen Aşiret Reisliği / 39
2.2.3. Üçüncü Gurup Reislik / 40
II. Kısım: Burukan Aşiretinin Sosyo-Ekonomik Kültürel ve Politik Yapısı / 41
I. Bölüm Göçler ve Aşiretin Bölgedeki Konumu / 45
A. Karacadağ, Kafkasya ve Iran Üçgenindeki Göç ve Türkiye'deki Yerleşim Alanları / 45
1. Karacadağ'dan Göç / 45
a. Göçün Düzeni / 47
2. Kafkasya'dan Göç / 47
3. İran'dan Göç / 48
B. Aşiretin Bölgedeki Konumu / 49
1. Yönetimsel Konumu / 49
2. Coğrafi Konumu / 52
2.1. iklim / 52
2.2. Yağış ve Bitki örtüsü / 53
3. Ulaşım / 53
II. Bölüm Aşiretin Ekonomik, Toplumsal ve Politik Yapısı / 55
A. Ekonomik Yapı / 55
1. Hayvancılık / 56
1.1. Pazarlama Biçimleri (Tüccarlar - Et Kombinaları - Gaziantep Pazarı) / 57
1.2. Yaylaya Göç / 57
1.3. Yayla Hayatı / 59
2. Çiftçilik / 61
2.1. Kiracılık / 63
2.2. Marabacılık / 63
2.3. Yarıcılık / 63
2.4. Gündelikçilik / 63
3. Kaçakçılık / 64
B. Toplumsal (Sosyal) Yapı / 66
1. Aile / 66
2. Soy ilişkileri ve Akrabalık / 69
2.1. Evlenme ve Akrabalık ilişkisi / 69
2.1.1. Evliliklerin Yönü / 69
i. Iç Evlilik / 69
ii. Dış Evlilik / 70
iii. Berdeli (Değişik) Usulu / 70
2.1.2. Evliliklerin Tipi / 71
i. Tek Eşli (Karılı) Evlilik / 71
ii. Çok Eşli (Karılı) Evlilik / 71
3. Aşiret İçi İlişkiler ve Hiyerarşi / 72
3.1. Aşiret / 72
3.1.1. Aşiret Yönetimi / 72
i. Divan / 72
ii. Gelavilik / 74
iii. Aşiret Reisliği / 74
3.1.2. Aşiret Reisinin Görevleri / 76
3.1.3. Reislik Kurumunun El Değiştirmesi / 78
3.2. Aşiretlerarası İlişkiler / 78
3.2.1. Ekonomik ilişkiler / 78
3.2.2. Sosyal ilişkiler / 79
3.2.3. Siyasi ilişkiler / 79
3.3. Yeni Bir Aşiretin Ortaya Çıkması / 79
3.4. Kabile / 80
C. Sosyo Kültürel Yapı / 84
1. Öğretim Durumu / 85
1.1. İlköğretim / 85
1.2. Orta öğretim / 86
1.3. Üniversite / 82
2. Gelenek, Görenekler ve Töreler / 89
2.1. Oyunlar / 90
2.1.1. Halk Oyunları / 90
2.1.2. Cirit /90
2.2. Belirli Günler / 91
2.2.1. Koç Katımı / 91
2.2.2. Köse / 91
2.2.3. Çille (Kırklık) / 92
2.2.4. Hıdır Nebi / 92
2.2.5. HıdırElyas / 93
2.2.6. Nevroz / 93
2.2.7. Cemreler / 94
2.3. Doğumdan Ölüme Geçiş Pratikleri / 94
2.3.1. Doğum / 94
Ad Koyma / 195
Çocuğun Cinsiyeti / 95
Diş Hediği / 96
Nazardan Sakınma / 96
2.3.2. Sünnet ve Kuvvelik / 97
2.3.3. Askerlik / 98
2.3.4. Evlilik ve Düğün / 99
a. Düğün öncesi / 99
i. Kız isteme / 99
ii. Söz Kesme / 100
iii. Nişan / 100
iv. Başlık / 101
v. Çeyiz / 102
b. Düğü / 103
b. Düğün / 104
i. Rovi / 103
ii. Kma Gecesi / 105
iii. AtYanşı / 106
iv. ParaToplama / 107
c. Nikah / 107
d. Gerdek / 108
2.3.5. Ölüm / 108
D. Kan Bağları ve Politika / 111
1. Genel Durum / 111
2. Seçimlerin Niteliği / 111
3. Merkezi Idareile ilişkiler ve Parlementoya Giden Yol / 114
4. Siyasal ilişkiler / 114
5. Sürgünler ve Reis(ler)in Politikadaki Fonksiyonu / 115
III. Bölüm: Kan Davaları / 119
A. Kan Davası Nedir / 119
B. Kan Davasının Sebeblerı / 120
1. Ekonomik Nedenler / 121
2. Sosyal Nedenler / 121
C. Kan Davasının Bazı Karakteristik Özellikleri / 122
D. Kan Davası Olayının Önlenmesi ve Kan Gütmeme / 124
1. Halk Tarafından Uygulanan Toplumsal Önlemler / 124
2. Devlet Tarafından Alınması Gereken Önlemler / 124
IV. Bölüm Aşiretçilığin Çözülmesi Bu Çözülmenin Nedenleri / 127
A. Yerleşik Hayata Geçiş / 127
B. Gelişen ve Değişen Koşulların Etkisi / 129
1. Nüfus Artışı / 130
2. Tarımda Makinalaşma ve Yeni Teknikler / 131
3. Kitle iletişim ve Ulaşım Araçları / 133
4. Şehir ve Köy Arasındaki Mobilite (Iç Göçler) / 133
5. Sanayileşme / 134
6. Diğer Faktörler / 135
Sonuç / 137
Kaynaklar / 139
Ekler / 141
Ek. A. Burukan Aşiretinin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı ile ilgili Yapılan Araştırmanın Anket Soruları / 141
Ek.B. Tablolar ve Şemalar / 145
ÖNSÖZ
Doğu Anadoludaki toplumsal yapı ve bu yapı içinde özel bir yeri olan aşiret sistemi eskiden beri dikkatimi çeken bir konuydu. Hacettepe Üniversitesinde yüksek lisans yaparken konuyu daha derinlemesine ve detaylı bir biçimde inceleme olanağını buldum. Gördüm ki, konu bir çok sanatsal etkinliğe, yani onca filme, romana tiyatroya konu olmasına rağmen, asıl araştırılması irdelenmesi gereken bir alan olan bilimsel alanın merceğine tabi tutulup yeterince incelenmemiş. Bu alanda varılan bir kaç çalışma ise konunun boyutları (büyüklüğü, karmaşıklığı ve çok yönlülüğü) ile karşılaştırıldığında yetersiz kalmaktadır.
Bu nedenle Yüksek Lisans (Master) tezimi bu alanda yapmaya karar verdim. Amacım yapacağım araştırma ile bu alanda yapılacak çalışmalara ışık tutmak, sosyal bir olgu olarak konuyu bilimsel bir biçimde aydınlatmaktı.
İşte elinizdeki bu kitap, bu vesile ile 1988 yılında H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsüne verilmiş ve kabul edilmiş olan "Master" tezinin bazı ufak değişikliklerden sonra daha geniş bir okuyucu kitlesine sunulmak üzere hazırlanmıştır.
Kitap okunurken bu noktanın hatırda tutulmasının yararlı olacağı kanısındayım. Bilinmesi gereken bir diğer nokta ise şudur: Araştırma yaparken konumuz olan "Burukan Aşiretinin Sosyo Ekonomik ve Kültürel Yapısı"nı daha iyi anlayabilmek için genel olarak aşiret sistemini ve doğudaki aşiretlerin konumunu da ortaya serdik. Bir bölümü Batı Iranda ve Kafkasyada da yaşayan aşiretin yalnızca Türkiye'de (Van ve Havzasında) yaşamakta olan kısmını inceleme olanağını bulduk. Gelecekte diğer bölümleri ile birlikte kapsamlı bir inceleme yapmak daha da yararlı olacaktır.
Dolayısıyla kitabın bu bağlamda, eleştirel bir gözle okunmasını, eksikliklerle beraber varsa yeni bilgilerin iletilmesi yazarı sevindirecek ve memnun edecektir.
Son olarak şunu söylemek isterim ki, bu araştırmayı yaparken bana yardım ve teşvikleri ile destek olan hocam ve danışmanım Doç. Dr. Cihat Özöndere ve araştırma boyunca hiçbir konuda yardımlarını esirgemeyen Burukan aşireti halkına teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Ayrıca beni, bu çalışmayı yapacak düzeye getiren ve bu güne kadar maddi ve manevi desteğini esirgememiş olan aileme -özellikle babama- teşekkürlerimle birlikte şükranlarımı sunarım.
Saygılarımla
Ahmet Özer
Giriş
Araştırmamızın konusu, genel olarak doğudaki aşirederin toplumsal konumudur. Bu doğrultuda teorik bir çerçeve çizildikten sonra özel olarak "Sosyal Değişme Sürecinde Doğudaki Aşiretlerin Toplumsal Yapısı" incelenecektir. Bunu yaparken, bu arada, konuyu daha da somutlaştırmak ve sınırlarını belirlemek için "bir adım daha ileri giderek doğuda çok sayıda var olan aşiretlerden biri olan "Burukan" aşireti üzerinde özellikle durulacaktır.
Burukan aşireti yaşadığı mekanda araştırılıp incelendiğinden-çalışma saha araştırması niteliğini kazanmıştır. Ayrıca aşiret olgu-, sunun bu günü daha iyi kavranabilmesi için dünü, yani kısa bir tarihi gelişimi irdelenmiş, bu veriler ışığında günümüzdeki konumu aydınlatıldıktan sonra gelişen ve değişken koşullar karşısında durumunun ne olacağı, bir anlamda, yarını da irdelenmiştir.
Araşürmamızın amaç ve hedeflerine gelince: Konu günümüze kadar detaylı ve sağlıklı bir biçimde ele alınıp incelenmemiştir. Bu alanda yapılan birkaç araştırma ise, bizce, yeterli ve doyurucu değildir. Sosyal bir olgu olarak konunun ilginçliğine, onca film ve romana konu olmasına rağmen bilimsel bir merceğe tabi tutulup irdelenmemesi hiç kuşkusuz bu alandaki bir eksikliği göstermektedir. Çalışmamızın bir amacı bu eksikliğin giderilmesine katkıda bulunmak ve bundan sonra bu alanda yapılacak çalışmalara ışık tutmaktır.
İkincisi, 20. yüzyılın son çeyreğinde dünya ulusları "atom" ve "kompüter çağına" girerken gelişmekte olan Türkiye'de hâlâ eski ve geleneksel toplum yapı birimleri diyebileceğimiz toplumsal yaşama biçimlerinin varlığı ilginçtir. Kuşkusuz bu bir çelişkidir. Bir çok toplumsal sorunu içinde barındıran ve çözülmesi gereken bir çelişki. Bu anlamda konu, bir çok yönü ile problematiktir. Bilimsel bir bakış, toplumsal bir olgu olan konumlızu anlaşılır kılacağı gibi çözümüne de katkılar sağlıyacak ve alternatif çözümler için başvurulacak bilgiler elde edecek inancındayız. Çünkü genelde bilimin, özelde sosyal bilimlerin bir amacı da toplumdaki "sosyal olgulan" bulmak, anlamak ve açıklamaktır. Bu yolla ulaşılan bilgilerin, yani "bilimin uygulama sonuçları", yașamamızı ...
Ahmet Özer
Doğu Anadolu’da Aşiret Düzeni
Boyut
Boyut Yayınevi
Doğu Anadolu'da Aşiret Düzeni
Ahmet Özer
1. Basım Aralık 1990
Dizgi: Boyut Dizgi Ünitesi 149 87 37
Baskı: Özyılmaz Matbaası 528 00 70
Boyut Yayınevi
Oba Sok 9/1 Cihangir/Istanbul
Tel: 149 87 37-38 / Fax: 149 02 18
ISBN: 975-508-030-9
