Osmanlı kaynaklarında geçen adı ile «Aymtâb», bugün kullanılan şekli ile Antep, (1921 senesinde verilen «Gâzi»lik ünvanı ile Gâzi-Antep) güney-doğu Anadolu’nun en büyük vilâyet merkezlerinden biri olup, Fırat nehrine karışan Sacur çayının yukarı kollarından Aymleben deresinin üzerinde bulunup, Fırat nehrine 55, Halep şehrine ise 100 km. mesafededir. Halep şehrinin kuzeyinden itibaren gittikçe yükselerek devam eden yaylanın (Antep yaylası) merkezi bir mevkiinde, deniz seviyesinden ortalama 900 m. yükseklikte, engebeli bir arazide tepeler üzerine kurulmuştur. Antep şehri ve bölgesi, en eski devirlerden beri, iklim ve mevkiinin iyi hususiyetleri ile, iskâna çok uygun yerler olarak bilinmektedir. Umûmiyetle İlkçağa ait bellibaşlı kaynak ve tetkiklerde Antep ismi yer almamakla beraber, Antep’in 12 km. kuzeyinde, Antep-Maraş yolu üzerindeki Dülük’ün ismine ...
İçindekiler
Önsöz / V Kısaltmalar / Xı
Giriş / 1—17 A) Başlangıçtan 1516 Senesine Kadar Antep Bölgesi Tarihine Toplu Bir Bakış / 1—11 B) Nüfus ve Arazi Tahrirlerinin Yapılması ve Antep’e Aid 943 (1536), 950 (1543), 982 (1574) Tarihli Tahrir Defterlerinin Tanıtılması / 13—17
I. Bölüm Çiftlikler / 19—56 1. Çiftlik nedir, 2. Toprağın verimliliğine göre çiftliklerin «Has-(a'lâ)», «evsat» ve «ednâ» tasniflerine ayrılması, 3. Çiftliklerin ölçülmesi usulü, 4. Hâriç reâyâ ve arazisi, 5. Köy sınırındaki arazi, 6. Şehir halkı çiftlikleri, 7. Reâyânın çiftliğini bırakması durumları, 8. Çift-bozan resmi, 9. İki öşür alınması durumu, 10. Çift resmi, 11. Çift resminin araziye bağlı olması, 12. Çeşitli livâlarda ve Antep Livâsında çift resmi ve miktarı, 13. Antep Livâsında çift resmi, 14. Antep Livasında çiftlikler ve bu çiftliklere aid tablolar ile istatistiki cedveller, 15. Çiftliğin boz (boş) bırakılması durumları.
II. Bölüm Miri Arazinin Tapulanması Ve Reâyâ Tapusu / 57—65 1. Tapu ve raiyyet, 2. Vefât edenin yerlerinin oğluna intikali, 3. Mirâscmın küçük yaşta olması, 4. Vefât eden çiftlik sahibinin kızının tapu talep etmesi, 5. Kadınların yer tasarruf etmesi, 6. Mirâs kalan yeri, mirâscı oğullarının müşterek tasarruf etmesi, 7. Dedenin yerinin torununa kalması, 8. Hâriç raiyyetin başka bir sipâhi toprağından yer tapulaması, 9. Raiyyetin tapulu arazisini satması veya değiştirmesi, 10. «Hassa» yerlerin tapu ile de olsa kimseye verilmemesi, 11. Reâyânın köyde binâ inşâ etmesi ve binâ tapusu resmi.
III. Bölüm Mahsûllerden Alınan Vergiler / 67-81 1. Öşür, 2. Ayni ve nakdi alınan öşür, 3. Maktu' öşür, 4. Çeşitli livâlarda öşür nisbeti, 5. Antep Livâsında öşür, 6. Tahıl ürünleri ve narh fiâtları, 7. Sipâhinin öşrünü alması usulleri, 8. Reâyânın sipâhisine anbar yapma mükellefiyeti ve öşrünü pazara taşıma mecburiyeti, 9. Bağlar (kürüm) ve vergisi, 10. Sâlâriye.
IV. Bölüm Resm-İ Küvvâre (Kovan) Ve Resm-i Asiyâb (Değirmen) / 83-87
V. Bölüm Bâd-i Hevâ / 89-93 1. Resm-i 'arus, 2. Cürüm ve Cinâyet, 3. Yave, 'abd-i abık ve kenizek, 4. Âdet-i deştbâni, 5. Bâd-i hevâ resmi olarak alınan vergiler ve miktarı.
VI. Bölüm Mücerred ve Bennâklar / 95-98 1. Mücerredlerin hukuki durumu, 2. Bennâkların hukuki durumu, 3. Ekinli ve caba (kara) bennâklar.
VII. Bölüm Antep Livasında Nüfus / 95-98 1. Köylerin nüfusu, 2. Nüfusun, çiftlik sahibi şahıs bennâk ve mücerred durumlarına göre, terekkübü ve bunlarla ilgili tablolar, 3. Şehir nüfusu ve umûmi livâ nüfusu.
VIII. Bölüm 16. Yüzyılda Antep Şehri / 119—137 1. Mahalleler, 2. Şehrin İktisadi hayatı, 3. Antep Kalesi.
IX. Bölüm Antep Şehrinde Vakıf Müesseseler! / 139—196 1. Cami'ler, 2. Mescidler, 3. Medreseler ve Buk'alar, 4. Zâviyeler.
Ayıntâb Livası Kanûnnâmeleri / 199—210
X. Bölüm Ayıntâb Nahiyesi / 211—384 XI. Bölüm Tel-Bâşer Nahiyesi / 385—517
XII. Bölüm Nehr ül-Cevâz Nahiyesi / 519—554
Bibliyografya / 555—558 A. Arşiv vesikaları a — Nüfus ve arazi tahrir defterleri, b — Evkaf defterleri, c — Kanünnâmeler.
B. Kaynaklar a — Ortaçağ ile ilgili vakayinameler ve OsmanlI kaynakları, b — Salnâmeler, c — Teşkilata dair eserler, d — Osmanlı vergi sistemi ve toprak idâresine dair eserler, e — Tetkikler ve makaleler, f — Haritalar.
İndeks / 559—581
Harita
ÖNSÖZ
Osmanlı Devleti’nin, idari, İçtimai ve İktisadi bünyesinin anlaşılabilmesi için, üzerinde araştırmalar yapılması gereken asli kaynaklan yine Osmanlı Devletinden zamanımıza intikal edebilen arşivler teşkil etmekte olup, bu arşivlere, aid, her nev‘iden vesika ve defterler, şimdi Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü ile Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğünde muhafaza edilmektedir.
Osmanlı Devletinde, livâ ve vilayetler ile devlet merkezindeki kalemlere, aid her çeşit evrak ve kayıtlar, başta nüfus ve arazi tahrir defterleri olmak üzere, fevkalâde bir arşivcilik anlayışının titizliği ile, ve belli bir nizam dahilinde, vazgeçilmez bir devlet geleneği olarak, en eski tarihlerden itibaren her an faydalanılabilir tarzda tasnif ve muhafaza edilmekte idi. Bu muazzam arşivler Selçuklu Devleti ile Beyliklerin arşivini de ihtiva etmekte iken günümüze kadat ulaşamadı.
Devlet, eğer değişmez müesseseler ve vazgeçilmez gelenekler silsilesinin devamlılığı ise, bu arşivler Osmanlı Devlet idaresinde, devletin hafızası olarak sahip olduğu bilgilerle devün idarecilerine yol gösterip, devamlılık düşüncesi içinde yeniden alınacak kararların isabetli olmasını temin etmiş olduğu muhakkaktır.
Osmanlı Devleti, imparatorluk dahilindeki bütün bölgeleri, mali tatbikat ve vergilendirme yönünden, merkezden tek bir «umumi kanunnâme» ile idare etmedi. Zira, tarım ekonomisinin hakim olduğu o devirlerde, zirai toprakların verimlilik hususiyetlerinin ayrı ayrı oluşu, tarım arazilerinin tasnifindeki ölçü ile beraber vergilendirme de değişik miktarlarda teşekkül etti. İşte, bu zikredilen hususlarla beraber askeri durumlarda gözönünde bulundurulup değerlendirilerek, İdari kolaylık sağlaması bakımından Osmanlı Devleti bütün imparatorlukta eyalet teşkilatını kurmuş bulunmakta idi. Her eyalet içinde de aynı şartlara haiz bölgeler livalara ayrılarak teşkilatlandırılmıştı.
Nitekim, Ayni Ali Efendi’nin Osmanlı Devlet teşkilatına dair risalesinde, 24 eyalet ve bunlara tabi‘ 257 livâ zikredilmektedir. Biz bir livânın bünye hususiyetlerini açıklamak maksadı ile, Zülkadriye Eyaletine tabi‘ beş livâdan biri olan Ayıntâb Livâsına aid 1536, 1543 ve 1574 tarihli tahrir dönemlerinin defter kayıdları ile o devre dair diğer kaynaklar üzerindeki çalışmalarımızı bu hususta araştırma mevzûmuz yaptık.
Bu araştırmalarımız neticesi neşredilen Ayıntâb Livâsı isimli kitabımızın 1. cildi oniki bölümden müteşekkil olup, giriş kısmında Antep’in kısa tarihçesi ile nüfus ve arazi tahrirlerinin yapılmasını izah ettik. İlk üç bölümde ise, dokuz bölümde verilen Ayıntâb Livâsına bağlı üç nahiyenin toprak kaynakları ile, ilgili zirai üretim çeşitlerinden alman vergilerle miktarlarının ve vergi mükellefi şahısların Osmanlı Kanunları içindeki yer ve durumlarını tarif edip açıklıyarak ayrıca muhtelif tablo ve cedvellerle de izaha çalıştık.
Ayıntâb Livâsı kitabının 2. cildi ise, Aymtâb’m şehir ve köylerinin nüfusu ile bu nüfusun İçtimai bünye içindeki hareket ve dalgalanmalarını, o devirde kaydedilmiş olan Osmanlı Kaynaklarına dair oldu. Bu kitabın hazırlanmasında, Türk İktisat Tarihi «uzmanı» Doğan Özkömür-cü’ye daktilosunun yapılması hususundaki değerli çalışmalarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca kitabın basılması sırasında, çok itina ve gayretle tashihleri yapan Türk İktisat ve içtimaiyat Tarihi Araştırmaları Merkezi Okutmanı Mehtap Akgül hanıma teşekkürlerimi bildiririm. Bilgisayar Merkezinde indeksinin yapılmasını sağlayan Prof. Dr. Yahya Karslıgil’i şükranla anarım. Bu kitabın, birazda güç olan baskı tertibini titizlikle hazırlayan Bayrak Matbaası personeline ayrı ayrı teşekkür ederim.
Doç. Dr. Hüseyin özdeğer
Giriş A. Başlangıçtan 1516 Senesine Kadar Antep Bölgesi Tarihine Toplu Bir Bakış
Osmanlı kaynaklarında geçen adı ile «Aymtâb», bugün kullanılan şekli ile Antep, (1921 senesinde verilen «Gâzi»lik ünvanı ile Gâzi-Antep) güney-doğu Anadolu’nun en büyük vilâyet merkezlerinden biri olup, Fırat nehrine karışan Sacur çayının yukarı kollarından Aymleben deresinin üzerinde bulunup, Fırat nehrine 55, Halep şehrine ise 100 km. mesafededir. Halep şehrinin kuzeyinden itibaren gittikçe yükselerek devam eden yaylanın (Antep yaylası) merkezi bir mevkiinde, deniz seviyesinden ortalama 900 m. yükseklikte, engebeli bir arazide tepeler üzerine kurulmuştur. Antep şehri ve bölgesi, en eski devirlerden beri, iklim ve mevkiinin iyi hususiyetleri ile, iskâna çok uygun yerler olarak bilinmektedir. Umûmiyetle İlkçağa ait bellibaşlı kaynak ve tetkiklerde Antep ismi yer almamakla beraber, Antep’in 12 km. kuzeyinde, Antep-Maraş yolu üzerindeki Dülük’ün ismine sık sık tesadüf edilmektedir. Zira, antik devirlerde İktisadi ve siyasi bütün faaliyetlerin kesif bir şekilde devam ettiği bilinen kuzey Suriye ile Mezopotamya’yı orta Anadoluya bağlayan yolların geçtiği yerler o devirlerde Dülük bölgesi idi. Yine eski ve Ortaçağlarda Fırat nehrini takip ederek Mezopotamya’dan gelen kervanların bu nehri terkettikleri Apemea1 (Birecik) ile Ger-manica (Maraş) arasında mühim bir kavşak noktası olarak bilinen yer Doliche (Dülük) dir2. Bu kavşak, ayni zamanda Edessa (-Ruha- Urfa) Maraş ve Halep yollarının da kesiştiği yerdir. Şimdi Dülük diye bilinen yere tarihte, Asuriler «Babirü», «Bilabhi», «Do-hık» Yunan ve Romalılar «Dolichenus», «Doulichia», «Doliche»3, Bizanslılar ise «Tolonbh»4 demekteydiler. Dü’ük civarında yapılan kazılarda Roma ve Bizans devirlerine ait eserler bulunmuştur. Bunlar bir mabet ve saray kalıntısıdır, her iki binâ harabesinin ...
(1) Bk. Dr. Ricard Kiepert haritaları. (2) Bk. Besim Darkot, Aymtâb, İA, II. 64 vd. (3) Bk. Henri Seyrig, Suriye Antikaları, trc. H. Tıırhân Dağlıoğlu, s. 13; ayr. bk. Ram-say, Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası, trc. Mlhri Peklaş, s. 307-309. . , (4) Bk. Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, trc. Fikret Işıltan, s. 111.
Hüseyin Özdeğer
Ayıntâb Livası
İ. Ü Rektörlük
İ. Ü Rektörlük Yayın No: 3506 Onaltıncı Asırda Ayıntâb Livası Cilt: 1 Doç. Dr. Hüseyin Özdeğer
İktisat Fakültesi Yayın No : 526 Türk İktisat ve İçtimaiyat Tarihi Araştırmaları Merkezi. Yayın No : 1
