Nûbehara Biçûkan

Nûbehara Biçûkan

Kadri Yıldırım

Avesta

Ehmedê Xanî-Hicrî 1061 / Miladî 1650-51 yılında Doğubeyazıt’ta doğdu. Babasının adı llyas, annesinin adı Gülnigar’dır. Doğubeyazıt ta başladığı eğitimini Ahlat Van, Urfa ve Bitlis gibi dönemin ilim ve kültür merkezlerinde sürdürdü ve icazetini Van-Hoşab Medresesi müderrislerinden Mele Camî’den aldı. Dönemin Kürt Bayezid Beyliğinde resmi kâtip olarak görev aldı. Medrese eğitimi ve kâtipliğin sağladığı avantajlar sayesinde Arapça, Farsça ve Türkçeyi de anadili Kürtçe gibi kullanabildi. Dîwan'nında bu dört dille yazılmış “mülemma” türü şiirler vardır.
Fıkıh mezhebi olarak Şafiî, itikadı mezhep olarak Sünnt/Eş’arı, tarikat olarak Nakşibendî, tasavvuf anlayışı olarak da ılımlı bir “vahdet-i vücûd çu olan Xanî’nin kendisine ait olduğu kesin olan ve günümüze ulaşan dört eseri vardır: Nûbehara Biçûkan (Manzum sözlük, 1683), ‘Eqîdeya Imane (İnanç Risalesi, manzum, 1687), Mem û Zîn (Mesnevi, 1694), Dîwan (Şiirler). Bunlardan ilk ikisi Kürt medreselerinde öteden beri birer ders kitabı olarak okutulmakta ve ezberlenmektedir.
Kürt milletinin dinsel ve ulusal bir öncüsü olan bu çok yönlü seçkin bilge, doğduğu yer olan Dogubeyazit’te 1707 veya 1709 yılında vefat etti. 1960 yılında vefat eden Said-i Nursî’nin Doğubeyazıt’ta eğitim görürken bazı geceleri sabaha kadar kaldığı türbesi bugün de sevenleri tarafından ziyaret edilmektedir.

Kadri Yıldırım-Diyarbakır-Lice doğumludur. İlk ve orta öğrenimim Diyarbakır’da yaptı. Üniversiteyi bitirdikten sonra 1986 yılından itibaren 13 yıl öğretmenlik yaptı. 1994-1998 yılları arasında Harran Üniversitesi İlahıyat Fakültesi’nde Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalında Yüksek Lisans ve Doktora yaptı. 1999 yılında Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’ne Yardımcı Doçent olarak atandı. 2004 yılında Doçent oldu. İlgi ve araştırma alanı Doğu Dilleri ve Edebiyatlarıdır. Evli ve dört çocuk babasıdır.

İçindekiler

Önsöz / 9

Giriş
Ana Hatlarıyla Ehmedê Xanî Ve Eserleri / 13

1. Ehmedê Xanî / 13
1.1. Kişisel ve ailesel bilgiler /13
1. 1. 1. Adı ve mahlası / 13
1. 1. 2. Doğum ve ölüm tarihleri /15
1. 1. 3. Tahsil hayatı ve divan katipliği /17
1. 1.4. Mezhebi, tarikatı ve tasavvuf anlayışı / 19
1. 1. 5. Medeni hali / 22
1. 2. Dönemsel bilgiler / 22
1. 2. 1. Askerî, siyasal ve ulusal açıdan / 22
1. 2. 2. Sosyal ve yönetsel açıdan / 30
1. 2.3. Kültürel ve dilsel açıdan / 33

2. Xanî'ye Ait Oldukları Kesin Olan Eserler /39
2. 1. Nûbehara Biçûkan / 39
2. 2. ‘Eqîdeya îmanê / 42
2. 3. Mem û Zîn / 44
2. 4. Dîvan / 51

3. Xanî'ye Ait Oldukları Tartışmalı Olan Eserler / 53
3. 1. Yûsuf û Zelîxa / 53
3. 2. Leyla û Mecnûn / 53
3. 3. Sîseban veya Qewlê Newala Sîseban / 54
3. 4. Qewlê Hespê Reş / 55
3. 5. Tuhfetu'l- ‘Ewam / 55
3. 6. Coğrafya Kitabı / 56
3. 7. Sekerata Mirine / 57
3. 8-9. Nehcu'l-Enam ve Tarix/ 57
3. 10. ‘Eqîdeya îslamê / 57

Birinci Bölüm
Kürt Dili ve Lehçeleri Bağlamında
Kürt Sözlükçülüğünün Tarihçesi / 59

1. Kürt Dili / 61

2. Kürt Dilinin Başlıca Lehçeleri ve Alt Grupları / 66

3. Lehçelere Göre Kürt Sözlükçülüğünün Tarihçesi / 69
3. 1. Kurmancî / 70
3. 1. 1. Yukarı Kurmancî /70
3. 1. 2. Aşağı Kurmancî / Soran! / 94
3. 2. Goranî-Zazakî / 105
3. 2. 1. Goranî / 105
3. 2. 2. Zazakî / 107
3. 3. Lorî / 111

Bibliyografya / 113

İkinci Bölüm
Nübehar'ın Şekil, İçerik ve Dil Açısından Analizi / 115

1. Şekil Açısından / 115
1.1. Manzum olarak hazırlanması / 115
1. 1. 1. Manzum sözlük ve tercih nedenleri / 115
1. 1. 2. Doğu dillerinde manzum sözlükçülük geleneği / 117
1 1 3. Manzum sözlükçülükte Xanî ve "Nûbehar"ın yeri / 119
1. 2. Bölümlere göre nazım tarzı / 122
1. 2. 1. Mesnevi tarzı / 123
1. 2. 2. Gazel tarzı / 124
1. 3. Bahir, vezin, kafiye ve redif sistemi / 124
1.3. 1. Bahir ve vezin sistemi / 125
1. 3. 2. Kafiye ve redif sistemi / 125
1. 4. Bölümlere göre beyit sayısı / 126
1.5. Her bölüme birer vecizeyle başlanması / 127

2. İçerik Açısından / 129
2. 1. Konuların "yakından uzağa", kolaydan zora", "bilinenden bilinmeyene" ve "tümdengelim" metot ve tekniklerine göre işlenmesi / 129
2. 2. Anılan metot ve tekniklere göre işlenen başlıca konular / 130
2. 2. 1. Aile fertleri ve yakın akrabalar / 130
2. 2. 2. Vücut organları / 130
2. 2. 3. Fizyonomi / 132
2. 2. 4. Flora / 133
2. 2. 5. Fauna / 135
2. 2. 6. Temel sayılar / 136
2. 2. 7. Hava durumu / 137
2. 2. 8. Dört mevsim / 138
2. 2. 9. İlkel silahlar, araç-gereçler / 138
2. 2. 10. Temel madenler / 139
2. 2. 11. Takılar ve giysiler / 139
2. 2. 12. Temel tabiat ontolojisi / 140
2. 2. 13. Temel cinsel terimler / 141

3. Dil Açısından / 142
3. 1. Zıtanlamlı ve eşanlamlı kelimeler / 143
3. 2. Yakın sesli kelimeler / 144
3. 3. Terminoloji / 144
3. 4. Temel fiiller ve zaman / 145
3. 5. Temel mastarlar / 146
3. 6. Bazı dilbilgisel konular / 147
3. 6. 1. Edilgen ortaç / 147
3. 6. 2. Bileşik fiillerde "gerya" unsuru / 148
3. 6. 3. "Şedde" / 148
3. 6. 4. Künyeler / 148
3. 6. 5. Sayı isimlerini çoğul eklerle karşılama / 149
3. 6. 6. "Vi” edatı ve "yek" kelimesi / 150
3. 6. 7. Fiilin başına getirilen "ve" eki / 151

Üçüncü Bölüm
Nûbehara Biçûkan'in çevirisi / 153

Sonuç / 327

Ekler / 331

Ek I
Nübehartn Türkçe Çevirisi / 333

Ek II
Nübehar’da Geçen Kürtçe Kelime Ve İfadelerin Alfabetik Dizimi/361

ÖNSÖZ

Elinizdeki bu çalışma, Kürtlerin dinsel ve ulusal önderlerinden Ehmedê Xanî'nin günümüze ulaşan ve ona ait oldukları kesin olan dört eserden biri ve kronolojik olarak ilkidir. Diğer üçü "‘Eqîdeya îmanê", "Mem û Zîn" ve "Dîwan"ıdır. Kanaatimize göre Xanî'nin "Mem û Zîn"in gölgesinde kaldıkları için hak ettikleri ilgiyi göremeyen ve üzerinde fazla çalışılamayan eserlerini de değişik açılardan tanıtıp onlara ışık tutmak amacıyla "Ehmedê Xanî Külliyatı" genel başlığı altında kronolojik ve ayrıntılı bir çalışmaya başlamış bulunuyoruz. İşte, "Ehmedê Xanî Külliyatı II: Nübehara Biçûkan" başlığıyla sunduğumuz bu çalışma bu serinin birinci halkasını oluşturmaktadır. Bu çalışmamızdan sonra “Eqîdeya îmanê", ondan da sonra şairimizin en büyük eseri olan "Mem û Zîn" ve çok amaçlı bir şiir hâzinesi olan "Dîwan "ına ilişkin geniş çaplı birer şerh ve analiz çalışmasıyla bu seriyi tamamlamayı umuyoruz.

Xanî medreselerde okutulan Arapça ders kitapları arasına Kürtçe ders kitaplarını da katmak ve böylece Kürtçeyi eğitim dili haline getirmek amacıyla hazırladığı "Nübehara Biçûkan" ile medreseye yeni başlayan Kürt çocuklarının kendi anadillerinin temel kelime ve terimleriyle tanışmalarım hedeflemiştir.

Çalışmamızın "Giriş"inde "Ana Hatlarıyla Ehmedê Xanî ve Eserleri" başlığı altında şairimizle ilgili kişisel, ailesel ve dö-nemsel bilgiler ile onun eserleri hakkında ana hatlarıyla bilgiler verilmiştir. Burada yazarın eserleri kendisine ait oldukları kesin olanlar ile hem kendisine hem de başkalarına dayandırılanlar olmak üzere iki başlık altında tanıtılıp özlü bir şekilde analiz edilmişlerdir. Xanî'nin eserleriyle ilgili "Külliyat" hallinde ve kronolojik olarak başlattığımız çalışmaları tek tek edinecek olan okurların Xanî'nin hayatı ve eserleri hakkında icmali bir bilgi ve izlenim edinmeleri amacıyla böyle bir standart girişe ihtiyaç duyulmuştur. Bu standart girişteki başlık ve alt başlıklar ile bunlar altında verilen bilgiler zorunluluk olmadıkça değiştirilmeden her çalışmada aynen verilecektir.

Çalışmamızın birinci bölümü "Kürt Dili ve Lehçeleri Bağlamında Kürt Sözlükçülüğünün Tarihçesi"ne ayrılmıştır. Bu bölümde Kürt dilinin ait olduğu aile, İslamdan ve hatta Milattan Önce yazıda kullanılma geleneği ve belli başlı lehçeleri ile bu lehçelerin alt grupları hakkında özlü bir şekilde bilgiler verildikten sonra bu lehçelerle yapılmış sözlük çalışmalarının tarihçesi yine özlü bir şekilde verilmiştir. Hem Xanî'nin "Nûbehara Biçûkan'ının genelde Kürt dilinde, özelde de Kurmancî lehçesinde yazılmış ilk sözlük olması, hem de bu alanda hissettiğimiz boşluğu doldurmaya küçük bir katkı sunma amacımız bizi böyle bir bölümü oluşturmaya sevk etti.

İkinci Bölümü "Şekil, İçerik ve Dil Açısından Nûbehar'ın Analizi"ne ayırdık. Bu bölümde şekil açısından eserin didaktik şiir tarzında manzum olarak hazırlanması ve bunun nedenleri, Doğu dillerinde manzum sözlükçülük geleneği ve Xanî ile Nûbehar'ının bu gelenekteki yeri üzerinde durulmuştur. İçerik olarak işlenen konuların "yakından uzağa", "bilinenden bilinmeyene", kolaydan zora" ve "tümdengelim" yöntem ve metotlarına göre işlenmesi çeşitli başlıklar altında irdelenmiştir. Dil açısından ise bazı dilsel ve dilbilgisel konular üzerinde durulmuştur. Tüm bunlar dikkatle incelendiğinde Xanî'nin bu sözlüğü ne denli bir pedagojik perspektifle hazırladığı ortaya çıkacaktır.

Çalışmamızın üçüncü bölümü "Nûbehara Biçûkanın Çevirisi"ne ayrılmıştır. Nûbehar'ın baştan sona tüm beyitlerini içeren bu bölümün sistematiği hakkında şunlar söylenebilir:

1) Eserin girişi ve birinci kıtası tamamen Kürtçe beyitlerden ibaret oldukları için bu beyitler önce Türkçeye çevrilmiş, ardından kelime ve kavramların tahlilleri yapılmıştır.

2) Kelime ve ifadelerin Arapça-Kürtçe veya Kürtçe-Arapça olarak karşılıklı verildiği asıl sözlük ikinci kıtayla başlar ve on üçüncü kıtayla sona erer. Her kıtanın vecize türü bir öğütle başlayan birinci beyti ve onun vezin sistemini gösteren ikirtfci beyti de Kürtçe ifade edildikleri için bu beyitlerin de çevirisi yapılmış ve kelimeleri tahlil edilmiştir. Fakat her kıtanın başındaki bu iki tür beyitten sonra gelen beyitlerde kelimeler karşılıklı olarak Arapça-Kürtçe veya Kürtçe-Arapça olarak sıralanmıştır. Dolayısıyla her kelime için bir parantez açarak o kelimenin anlamını o parantez içinde göstermeden ve beyitte yer almayan yardımcı unsurlar kullanmadan ilgili beyitleri Türkçeye çevirmek mümkün olmadığı için beyitleri bu şekilde Türkçeye çevirmek yerine her beytin kelimelerini aşağıda gösterdiğimiz iki başlık altında sistematize etmeyi uygun gördük:
- Karşılıklı kelimeler: Bu başlak altında, beyitte birbirinin karşılığı olarak sunulan kelime ve ifadelerden hangisinin diğerinin karşılığı olduğu gösterilmiş; Arapça olanlar için A, Kürtçe olanlar için de "K" kısaltması kullanılmıştır.

- Bağlantılar: Bu başlık altında, beyitte geçen ve çoğunlukla Kürtçe olan fakat bağlantı amacıyla kullanıldığı için Arapça karşılığı olmayan kelime ve ekler gösterilmiştir. Konunun daha iyi anlaşılması için 4. kıtanın 8. beytini işlediğimiz şekilde örnek olarak aşağıda gösteriyoruz:
4/8

Ekhel murovê çavbikil, eşhel murovê çavbelek
Eşqer murovê çavhişîn, renge genimgûn esmer e

Karşılıklı kelimeler
ekhel (A) murovê çavbikil (K) kara gözlü
eşhel (A) murovê çavbelek (K) ela gözlü
eşqer (A) murovê çavhişîn (K) yeşil gözlü
genimgûn (K) esmer (A) buğday renkli / tenli

Bağlantılar
rengê... (K) ...rengi
e (K) -dir / -dır

3) Her kıtanın beyitlerine numara verilirken öğüt beyti ile vezin beyti de hesaplanmıştır.

4) Yararlanılan kaynaklar dipnotlardaki kullanım esasına göre "Bibliyografya" kısmında ayrıntılı olarak verildikleri için dipnotlarda ayrıca ayrıntılı olarak vermek yerine bibliyografya ile uyumlu ve orantılı olarak kısaltmalı bir şekilde verilmiştir.

5) Beyitlerin orijinal yazılmasında Arap alfabesinin Gü- ney'de kullanılan yeni şekli değil, tüm Kürt klasiklerinin eski¬den yazıldığı şeklini tercih ettik. Zira Kuzey'deki okur kesimi -özellikle de medrese çevresi- bu sisteme daha alışıktırlar. Bu sistem özellikle "î" ve "ê" harfleri ile "û" ve "o" harflerinin ba¬zen karıştırılmasına yol açıyorsa da, beyitlerin altında Latince yazılışlarının bulunması bu harflerin karıştırılmasını önler mahiyettedir.

6) Çalışmamızda Nûbehar'm 1906 İstanbul nüshası ile 1887 yılında Mele Muhemmedê Wanî tarafından yazılan ve 1903 yı-lında Almanya'da basılan nüshayı karşılaştırdık. Tercihimizi kullanmada ise Ehmedê Qoxî'nin 2004 yılında İstanbul'da ba-sılan ve İhsan Yayınları arasında çıkan çalışmasından yana kullandık. Ancak Qoxî'nin atıfta bulunmasına rağmen birinci kıtada' 12 İmam ile ilgili yer vermediği iki beyit Almanya nüs-hasında mevcut olup tarafımızdan da kaydedilmiştir.

Doç. Dr. Kadri Yıldırım
Mayıs 2008

Giriş
Ana Hatlarıyla Ehmedê Xanî Ve Eserleri

1. Ehmedêxanî
1.1. Kişisel ve ailesel bilgiler
1. 1. 1. Adı ve mahlası

Şairimizin adı Ehmed, eserlerinde en çok kullandığı mahlası Xanî'dir. Bilindiği gibi bir klâsik Doğu geleneği olarak yazarlar ve şairler yazdıkları eserlerin kendilerine ait olduklarını vurgulamak için bu eserlerin bazen başında, bazen sonunda, bazen de hem başında hem de sonunda isim ve mahlaslarından birini veya ikisini kullanırlar. Xanî, 1683 yılında yazmış olduğu ilk eseri "Nûbehara Biçûkan"ın girişinde yer alan yedinci beyitte adını ve mahlasını birlikte kullanmıştır. Nitekim altıncı beyitte bazı kelimeler topladığını söyleyen Xanî, yedinci beyitte bu kelimelerden oluşturduğu eserine "Nûbehara Biçûkan" adını verdiğini şöyle ifade etmektedir:

Vêk êxistin Ehmedê Xanî
Navê "Nûbehara Biçûkan" lê danî
.....

Kadri Yıldırım

Nûbehara Biçûkan

Avesta

Avesta Yayınları
Nûbehara Biçûkan
Kadri Yıldırım

Avesta: 250
Ehmedê Xanî Külliyatı: 1
Nûbehara BiçÛkan / Arapça-Kürtçe-Arapça Sözlük
Analiz ve Şerh: Kadri Yıldırım

Editör: Abdullah Keskin
Kapak: Azad Aktürk

Kapak illüstrasyonu: El-Cezîrî
Dawud Rêbuwar’in arşivinden
Tashih ve Mizanpaj: Avesta
Birinci Baskı: 2008, İstanbul

Baskı: Berdan Matbaası
Sadık Daşdöğen Davutpaşa Cad.
Güven San. Sit. C Blok, No: 239
Topkapı / İstanbul
Tel: (0212)6131211

©Avesta Yayınları, 2008
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında
yayınevinin izni alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz

Avesta Basın Yayın
Reklam Tanıtım Müzik Dağıtım Ltd. Şti.
Hüseyin Ağa Mahallesi
Sakız Ağacı Caddesi
Öğüt Sokak No: 7
Beyoğlu/İstanbul
Tel-Fax: (0212) 25144 80
(0212) 243 89 75

Ekinciler Caddesi
Nurlan Apt. Giriş Katı No: 2
Ofis/Diyarbakır
Tel-Fax: (0412) 223 58 99

www.avestakitap.com
info@avestakitap.com

ISBN: 978-9944-382-,49-6