Doğu Anadolu'da göçebe Kürt aşiretleri
Doğu Anadolu'nun sosyal yapısı içerisinde tarihin derin- lilderinden beri süregelen bir sosyal sistem mevcuttur. Göçebe aşiret diye isimlendirdiğimiz bu sosyal sistem tarih içerisinde çeşitli çağlarda ve çeşitli egemenlikler içinde bünye değişikliklerine uğramışsa da zamammızda yine devam etmektedir. Bütün bu bünye değişiklikleri sırasında zaman zaman politik, ekonomik ve askeri faktörlerde ağırlığını ortaya koyup sisteme esas şeklini vermeye çalışmışsa da göçebe aşiret düzeninin esas karakteri sosyaldir, yani bir grubun yaşamasını devam ettirebilmek için giriştiği faaliyetlerle, bu faaliyetler sırasında sosyal yapının belirli bir organizasyon şekli ortaya çıkarmasıyla ve bu organizasyonun dıştan gelen etkilere göre devamlı olarak şekil alıp aşiret hayatına dinamik bir bünye kazandırmasıyla ilgilidir. Fakat bu bünye değişiklikleri zamanımızda çok daha hızlı bir şekilde gelişmekte ve göçebe sosyal yapısında temele inen birtakım değişmeler olmaktadır. Toplumumuza hakim olan politik, ekonomik, hukuki ve sosyal gelişmeler, endüstrileşmenin zorunlululuğu teknolojik yenilikler, her ne kadar yapı itibariyle basit olan bu toplumda da etkisini gösteriyorsa da değişmeye dinamizmini veren esas faktör göçebeliğin son yıllarda aldığı şekil, bu süreç içinde göçebe değerler sisteminin dışarısı ile bütünleşme eğilimi, göçebenin hareket ettiği alanlardaki halkın artan yayla, mera ve kışlak ihtiyaçları ve bu ihtiyaçlann göçebe hayatına yaptığı derin baskıdır.
İşte bu makalede, Doğu Anadolu'da hareket eden göçebe aşiretler ve onların modernleşme eğiliınleri böyle dinamik bir görüş açısından ele alınacaktır.
......
İçindekiler
Önsöz / 9
Doğu anadolu'da hareket eden göçebe Kürt aşiretlerinde toplumsal değişme (Geçiş halindeki toplumlar)
Önsöz / 9
Giriş / 15
I. Göçebe Kürt aşiretleri / 16
II. Göç-yaylaklar ve kışlaklar
III. Mülkiyet ilişkileri toplumsal değişme ve dış faktörlerle bütünleşme eğilimleri / 18
A. Toprak mülkiyeti yok / 18
B. Toplumsal ekoloji ve ekolojik baskılar -sosyal problem / 22
C. Toplumsal gelişmeyi sağlatan tampon mekanizma ve fonksıyonlar / 23
1. Modernleşmede beliren yeni müesseseler / 23
2. Eski müesseselerin yeni fonksiyonları / 24
3. Benimsenen yeni görevler / 27
IV. Göçebe aşiret topluluklarındaki değişmede gözlenebilecek bazı oluşumlar / 29
A. İktisadi kalkınma ve sosyal değişme arasındaki ilişki / 29
B. Laik bir toplumun-dini bir toplum haline gelişi / 31
C. Kadının toplumsal statüsünün düşmesi / 32
D. Göçebe, bazı üstün karakterlerini kaybedip çevreye tabi olmaktadır / 34
V. Göçebe aşiretlerin problemleri ve plan ilişkileri / 35
A. Göçebelerin çevre ile olan ilişkileri / 35
1. Üçlü organizasyon / 35
2. Göçebe aşiretlerin çevreleriyle olan ilişkilerinde etnik kast göze çarpmaktadır / 37
3. Göçebe hareketlerinin çevrenin asayişi ve güvenliği üzerinde etkisi büyüktür / 37
4. Çevre halkının göçebe aşiretler ve göçebeler hakkındaki bilgisi / 38
B. Göçebe aşiretlerin problemleri / 42
1. Göçebelerin nüfuslarını bilmiyoruz / 42
2. Bir karış toprağa sahip olmayan kişiler / 43
3. Yaygın kültür unsurlarından yararlanamayan kimseler / 45
4. Siyasal rey hakkını kullanmayan vatandaşlar / 46
5. Hayvancılık / 48
C. Sorunlar ve plan ilişkileri / 49
1. Bir olay / 49
2. Göçebe probleminin önemi / 51
3. Göçebe nüfusunun yerleştirlimesini ve diğer problemlerinin bölge kalkınma planı içinde düşünmellyiz / 53
4. Göçebeler muhakkak yerleştirilmeli midir? / 56
VI. Sonuç / 56
Kaynaklar / 61
Çizelgeler, kısaltmalar / 66
Göçebelik: Alikan aşireti
Gıris / 68
I. Fizik ve toplumsal çevre / 71
A. Yer şekilleri ve iklim / 71
B. Alikan aşiretinin bir yıllık devrevi hareketi / 72
(Yaz ve kış konaklama yerleri-göç-toplumsal örgüt: 1. Stepler, 2. Yaylalara göç, 3. Yaylalarda konaklama, kışlak yerlere göç, bir yıllık faaliyetlerin bütünlüğü)
C. Toplumsal örgüt / 76
1. Çadır / 76
2. Zoma / 76
3. Kabile / 76
4. Aşiret / 77
5. Ulu kişi ve aşiret organizasyonunun siyasal karakteri / 77
D. Konut / 79
E. Toplumsal ekoloji / 80
II. Nüfus-mülkiyet ve üretim iliskileri / 81
A. Nüfus / 81
B. Mülkıyet ve üretim ilişkileri / 82
1. Kişisel mülkiyet / 82
2. Kollektif kiralama / 83
a) Yaylaların kiralanması / 05
b) Kışlakların kiralanması / 86
c) Yaylak ve kışlak alanlarda arazi sahipleriyle Göçebelerin ilişkileri / 86
3. Ekonomik faaliyetler: Hayvancılık / 92
4. Üretim araçları-artık ürün ve değiş-tokuş ekonomisi / 93
a) Çerçi / 94
b) Kasaba tüccarı / 94
c) Şehir tüccarı / 94
C. Üretım ilişkilerinin feodal ve kapitalist yönü / 95
D. Gelir dağılımı ve sınıflar / 99
III. Toplumsal kurumlar / 99
A. Akrabalık örgütü ve aile / 99
1. Akrabalık bağı / 99
2. Tek evlilik / 100
3. Berdel ailesi / 101
4. Ailenin genişliği / 102
5. Evlenmede sıra gütme / 103
6. Aile içi ekonomik ve toplumsal işbölümü kadının yeri / 103
B. Din ve lâisizm / 104
C. Dil ve dünya görüşü / 106
D. Çevre ile bütünleşme olanakları / 107
IV. Sonuç / 111
A. Genel görünüş / 111
B. Göçebe aşiret sisteminin çözülüşü / 113
C. Aşiret sistemlerinin ortadan kalkışı, kapitalizm ve uluslaşma / 115
Kaynaklar / 116
Feodal toplum yapısı ve doğu anadolu
Gırış / 122
Toplum yapılarının tarihsel gelişimi / 124
Doğu Anadolu'da feodalizmin gelişimi / 126
Doğu Anadolu'da feodalizmin bugünkü durumu / 130
Sonuç / 138
Kaynaklar / 140
ÖNSÖZ
Türk Sosyolojisi'nde göçebeliğin toplumsal bir düzen olarak ele alınması çok yenidir. Şimdiye kadar yapılan çalışmalar daha ziyade etnolojik olmuş, sosyolojik tahlillere çok az yer vermiştir. Doğu ve Güneydoğu' Anadolu'da hareket eden ve geniş ölçüde sosyal değişme süreci içine giren göçebe Kürt aşiretleri konusunda işe hiçbir bilimsel araştırma yoktur.
Bu bakımdan günümüzde göçebe aşiretleri, Türk-Kürt gibi etnolojik tartışmaların ötesinde, tamamen sosyolojik bir görüşle ve değişim sosyolojisinin görüş açısından incelemeye büyük bir zaruret vardır. Sosyolojik tahliller bakımından ele alınan bir grubun Türk veya Kürt olması mühim değildir. Veya sosyolojik tahliller bakımından, Kürtlerin, Türk olduğunu, tarihin derinliklerine inildiği zaman Oğuzların, herhangi bir boyuna mensubiyetinin esaslı delillerle is- patı araştırmaların hareket noktasında herhangi bir değişiklik meydana getirmez. Sosyolojik bakımdan önemli olan bugünkü ekonomik, sosyal ve kültürel şartların analizi olup; değişim süreci içinde çeşitli sosyal müesseselerin birbirleriyle bütünleşip toplumu nasıl dengeye getirdikleri veya bu işi başaramadıkları, toplumun dışarıya açılma, dışarı ile bağlantı kurma ve dış faktörlerle bütünleşme eğiliminin saptanmasıdır. Diğer taraftan yine sosyolojik bakımdan mühim olan herhangi bir grubun veya dilin tarihsel evrimi, şu veya bu gruplarla veya dillerle olan ilişkileri değil, Kürtçe ve Türkçe konuşan kimselerin farklı sosyal gruplar meydana getirmeleri ve her iki grub arasındaki sosyal hareketliliğin azalmış olmasıdır. iktisadi ve sosyal ilerlemede ise yoğun bir sosyal hareketliliğin sağlanması çok mühim bir faktördür.
İşte bu araştırma göçebe Kürt Aşiretlerini böyle dinamik bir görüş açısından ele almış Kürt sözü sadece belirli bir grubun adı olması bakımından kullanılmıştır.
Planlı devrede planların sıhhati ve sosyal politika hedeflerinin tayininde bu tip toplumsal yapı analizlerine çok büyük ihtiyaç vardır. Zaten Türk Sosyolojisi'nin bu yönde, yani köy sosyolojisi olarak geliştirilmesi ve köyün modernleşmesi üzerinde durması zorunluluk olup büyük pratik faydalar sağlayacaktır.
Bu arada şu sorunun da tartışılıp ortaya konulması gerekmektedir. Yukarıda, sosyolojik çalışmaların her ne kadar bugünkü ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel şartların analizi ile ilgili olduğunu belirtmiş isek de, bugünkü şartları oluşturan ve bugünkü müesseselere şekil veren de nihayet geçmişte olup bitenlerdir. Bu bakımdan bugünü daha iyi anlayıp değerlendirebilmek için geçmişi de bilmek zorunluluğu vardır. İşte bu noktada Kürt nedir sorusuyla karşılaşıyoruz. Kürtlerin Türk olduğu, Kürt diye bir kavmin mevcut olmadığı tarihsel gelişim içinde çeşitli sosyal ve siyasal oluşumlar neticesinde Kürt denen bir etnik farklılaşmanın ortaya çıktığı, fakat orijin bakımından Kürt=Türk olduğu Dr. Fahrettin Kırzıoğlu tarafından ısrarla ileri sürülmektedir. Sosyolojik araştırma bakımından ise herhangi bir grubun Kürt veya Türk olmasının mühim olmadığını yukarda belirtmiştik. Bununla beraber bu görüşler şu sorunları çözümleyememekte ve bu sorunlar zihinleri daima meşgul etmektedir: Orijin bakımından 2x2= 4 kadar gerçek bir şekilde Türk olan Kürtler zamanımızda neden farklı bir dil ve kültür ortamı içindedirler. Her şeyden önce Kürt dili nedir, nasıl oluşmuştur, özellikle İran, Irak ve Suriye'de Kürt milliyetçiliğine şekil veren faktörler nelerdir, Kürt etnik grubu şeklinde bir farklılaşma tarihin hangi çağında ortaya çıkmıştır ve ne zaman siyasal bir karakter kazanmaya başlamıştır? vs. Geçmişle ilgili olduğu halde bunların da tartışılıp ortaya konulması yine sosyolojinin görevidir. Fakat bu konuda henüz ciddi eserlere sahip değiliz. Diğer taraftan, tamamen eski Türkçe, Arapça ve Farsça kaynaklara inmeyi gerektiren ve geniş ölçüde sosyal tarih çalışması niteliğini gösteren bu araştırma maalesef kapasitemizin dışında kalmaktadır. Bunun büyük bir eksiklik olduğunun farkındayım.
Bu bakımdan Kürt-Türk gibi etnolojik ve ideolojik tartışmaların ötesinde, Kürt farklılaşmasının tarihsel gelişiminin araştırılması, tartışılması ve gün ışığına çıkarılması da bilim adamının bilimsel sorumluluğuna giren bir görevdir, kanaatindeyim.
Bu arada, araştırmanın İngilizce'ye çevrilmesinde çok büyük yardımı geçen Dr. loanna Kuçuradi'ye, haritasına yayın izni veren Dr. Necdet Sözere ve değerli tartışmalarıyla araştırmayı olumlu yönlere kanalize eden Engin Uluğ'à teşekkürü bir borç bilirim.
Ocak 1968, Erzurum
Dr. İsmail Beşikçi
ÖNSÖZ
"Doğu Anadolu'da göçebe Kürt aşiretleri" üç yazıdan oluşmaktadır. Bunlardan birincisi, "Doğu Anadolu'daki göçebe Kürt aşiretlerinde toplumsal değişme (Geçiş halindeki toplumlar)" başlığını taşımaktadır. Bu yazı 1968 yılı Ocak ayında Erzurum'da teksir edilmiştir. Bu teksir böylece, 24 yılı aşkın bir zaman sonra kitaplaşmış olmaktadır.
"Doğu mitinglerinin analizi (1967)" ve "Doğu Anadolu'daki göçebe Kürt aşiretlerinde toplumsal değişme (Geçiş halindeki toplumlar)" başlıklı teksirler, 1971 Doğu duruşmaları sırasında, askeri savcılar tarafından en çok suçlanan, suçluluğa kanıt gösterilen metinler oldular. Askeri savcının iddianamesi ve esas hakkındaki mütalaası incelendiği zaman bu husus hemen gözükmektedir. Bu bakımdan her iki metnin de önemli birer belge değerleri vardır.
Bu kitapta yer alan yazılardan ikincisi, "Göçebelik: Alikan aşireti" başlığını taşımaktadır. Üçüncü yazının başlığıysa "Feodal toplum yapısı ve Doğu Anadolu"dur. 1970 yılı içinde hazırlanan her iki yazı da, bazı düşünce farklılıkları yüzünden yayınlanamamıştır. İlk defa yayınlanmaktadır. Bu yazıların başında neden hazırlandıkları, neden yayınlanmadıkları konularında kısa bilgiler verilmiştir...
Bu yazılardaki pek çok düşüncenin artık değiştiğini, 1970’li yılların ortalarından itibaren yayınlanan kitaplarda bu değişikliğin izlenebileceğini, son yıllarda yayınlanan kitaplardaysa bu değişikliğin açıkça görüleceğini daha önce yayınlanan kitapların önsözlerinde belirtmiştim. Zaman ve mekan boyutlarını da dikkate alarak, düşüncede meydana gelen bu değişikliğin izlenmesi, bilgilerimizi zenginleştirici çok önemli bir çaba olmaktadır...
Bu çalışmayı kamuoyuna sunduğu için Yurt kitap-yayın'a ve bu çalışmanın kitaplaştırılmasında emekleri geçen Yurt kitap yayın çalışanlarına teşekkür ediyorum...
Nisan 1992, Ankara
İsmail Beşikçi
İSMAİL BEŞİKÇİ
DOGU ANADOLU'DA GÖÇEBE KÜRT AŞİRETLERİ
YURT KİTAP-YAYIN: 65
İSMAİL BEŞİKÇİ BÜTÜN ESERLER: 16
Birinci Baskı: Nisan 1992
Dizgi : Yurt Kitap-Yayın
Baskı : Aydınlar Matbaacılık
Montaj : Mehmet Aydın
YURT KİTAP-YAYIN
GMK Bulvan Onur îşhanı Kat: 7 No: 176
Tel: 417 35 49 KIZILAY ANKARA
