Mehabad Kürt Cumhuriyeti 1946

The Kurdish Republic of 1946 [English, London, 1963]

Mehabad Kürt Cumhuriyeti 1946 [Türkçe, Köln , 1989]

La République kurde (de Mahabad) [Français, Bruxelles, 1991]

Mehabad Kürt Cumhuriyeti 1946

1946 yılında İran'da ilân edilen özerk Mehabad Kürt Cumhuriyeti tarihinin bölümlerini toplamanın ve yararlanılabilecek şekilde gözler önüne sermenin zamanı gelmiştir. Bu işi yapmak için belli bir zaman gerekli olduğu için değil, olayların unutulmasını önlemek için gereklidir bu. Belki de tarihin o karışık döneminde cereyan eden bütün olayları duygusallığa kaçmadan ve belli eğilimlerden uzak şekilde değerlendirebilmek için vakit henüz erkendir. Ya da belki olayların özünü inceden inceye öğrenmek için geç bile kalınmıştır. Çünkü bu olayların görünümleri eskiyip çürümeye, hatırlardan silinmeye başlamış ve unutulmak perdesinin arkasına düşmek tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır.

Mehabad Kürt Cumhuriyeti tarihinin tamamını, yazılı ya da basılı kaynaklardan yararlanarak toplamak çok zordur. Bu nedenle bilgileri, zayıflamaya başlamış hatıraları zorlayarak elde etmekten başka olanak yoktur. Çünkü Mehabad Cumhuriyeti yıkılınca kurulmasına katılmış olan Kürtler, katkılarına tanıklık edecek ve oynadıkları rolleri ortaya koyacak yazılı belge ve kanıtların tümünü imha etmişlerdir. İran'ın resmi kaynakları ise, İran tarihinin esas gidişinden «sapma» olarak kabul ettikleri bu olayların «acı hatıraları»nı korumaya hiç de eğilimli değillerdir....

İçindekiler

Önsöz / 7
Yazarın önsözü / 9
I. Tarih / 15
II. İkinci dünya savaşı / 46
III. Mehabad / 67
IV. «Komel» Örgütü / 82
V. Kürt liderleri Bako'da / 108
VI. Barzaniler / 115
VII. Mehabad'da . Bağımsızlık Hazırlıkları / 137
VIII. Mehabad Kürt Cumhuriyetinin ilânı / 152
IX. Mart / 171
X. Nisan / 189
XI. Sovyet kuvvetleri Çekiliyor / 204
XII. Mameşah çarpışması / 222
XIII. Mehabad Kürt Cumhuriyeti'nde durum / 233
XIV. Sonun başlangıcı / 244
XV. Son / 256
XVI. Sonuç / 272
XVII. Barzani'nin uzun yürüyüşü / 287
Arapça çevirmeni tarafından kitaba yapılan ek / 293

ÖNSÖZ

İran'daki halklar sorunu çoğu kimselerce bilinmemektedir. Özellikle II. Dünya Savaşı sırasında yeniden alevlenerek savaştan hemen sonra hızlı gelişmeler gösteren, fakat Şahlık rejimi tarafından kanla bastırılan Kürt ve Azerî bağımsızlık hareketleri konusunda pek az bilgi vardır.

Mehabad Kürt Cumhuriyeti 1946, bu konuyu aydınlığa kavuşturan bir kitap olması bakımından önemli bir belgedir. İran'daki Kürt ve Azerî halklarının giriştikleri kurtuluş hareketleri, 1946'da yapılan bağımsızlık deneyleri, ilan edilen Kürt ve Azerî Cumhuriyetleri, Şahlık rejiminin bu cumhuriyetleri ortadan kaldırmak için giriştiği politik manevralar ve askeri harekat, büyük devletlerin bu olaylardaki rolleri, ve her iki cumhuriyetin de trajik bir biçimde ortadan kaldırılmaları kitapta ayrıntılarıyla anlatılmaktadır.

Kitabın bir diğer önemli yanı da, Irak'taki Kürt hareketinin I. Dünya Savaşından sonra gösterdiği gelişmelere, özellikle 1930'larda ve 1940'larda Barzani'nin liderliğinde girişilen silâhlı hareketlere de geniş yer vermiş olmasıdır.

William Aegleton Jr. tarafından 1962'de yazılan ve Irak Kürtlerinden Avuket Cercis Fethullah tarafından Arapçaya çewrilerek 1972 yılında Beyrut'ta yayınlanan bu belgesel eseri ülkemiz okuyucularına kazandırmak amacıyla Türkçeye çevirdik.

Kitaba gerek yazarı ve gerekse Arapça.çevirmeni tarafından birçok önemli dipnotlar eklenmiştir. Bız de birkaç dipnot ekledik. Yazar tarafından eklenen dipnotların sonlarına parantez içinde (W.A.), Arapça çevirmenin dipnotlarının sonlarına (C.F.), kendi dipnotlarımızın sonlarına da (M.E.B.) işaretlerini koyduk.

17 Aralık 1975
Mehmet Emin Bozarslan

YAZARIN ÖNSÖZÜ

1946 yılında İran'da ilân edilen özerk Mehabad Kürt Cumhuriyeti tarihinin bölümlerini toplamanın ve yararlanılabilecek şekilde gözler önüne sermenin zamanı gelmiştir. Bu işi yapmak için belli bir zaman gerekli olduğu için değil, olayların unutulmasını önlemek için gereklidir bu. Belki de tarihin o karışık döneminde cereyan eden bütün olayları duygusallığa kaçmadan ve belli eğilimlerden uzak şekilde değerlendirebilmek için vakit henüz erkendir. Ya da belki olayların özünü inceden inceye öğrenmek için geç bile kalınmıştır. Çünkü bu olayların görünümleri eskiyip çürümeye, hatırlardan silinmeye başlamış ve unutulmak perdesinin arkasına düşmek tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır.

Mehabad Kürt Cumhuriyeti tarihinin tamamını, yazılı ya da basılı kaynaklardan yararlanarak toplamak çok zordur. Bu nedenle bilgileri, zayıflamaya başlamış hatıraları zorlayarak elde etmekten başka olanak yoktur. Çünkü Mehabad Cumhuriyeti yıkılınca kurulmasına katılmış olan Kürtler, katkılarına tanıklık edecek ve oynadıkları rolleri ortaya koyacak yazılı belge ve kanıtların tümünü imha etmişlerdir. İran'ın resmi kaynakları ise, İran tarihinin esas gidişinden «sapma» olarak kabul ettikleri bu olayların «acı hatıraları»nı korumaya hiç de eğilimli değillerdir.

*

Olayların cereyan ettiği tarihleri inceden inceye saptayıp, olaylar arasında ilişki kuracak şekilde ve kronolojik sıraya göre belirtmek, karşılaştığım en güç sorun oldu. Bu nedenle bazı yanlışlara düşmüş olabilirim. Ayrıca olaylar içinde yer alan bazı kişiler hakkında gereğinden fazla ilgi göstermiş ya da diğer bazı kişiler hakkında vardığım yargılarda gereğinden fazla katı davranmış olabilirim. Bir de bazı kişileri söz konusu etmekten kesinlikle vazgeçtim ve anlattığım olaylarda onlara hiç yer vermedim. Beni buna zorlayan etken ve nedenleri anlatmaya da kendimi zorunlu görmüyorum.

Mehabad Kürt Cumhuriyeti konusunda başvurduğum en önemli İngilizce kaynak, Archi Roosevelt Jr. tarafından Temmuz 1947'de Ortadoğu Gazetesi'nde yazılmış olan Mehabad Cumhuriyeti adlı yazıydı. Archi Roosevelt Jr., Cumhuriyet döneminde .Mehabad'ı ziyaret etmiş olan pek az yabancıdan biriydi.

Bu yazıda görülen bazı belli tarihler konusundaki sakatlıklar, o dönemde Mehabad'da cereyan eden olayların gidişiyle ilgili yargıların önemini asla azaltamamaktadır.

*

Bugün Tebriz’deki Amerika Birleşik Devletleri Konsolosluğunda memur olarak çalışan Mehabadlı Kureş Habibi’ye açıkça teşekkür etmeliyim. Çünkü kendisi İran taşrasına yaptığım bütün gezilere benimle birlikte katıldı ve ülkesinin olaylarını kapsayan tarihin bölümlerini toplayıp tanımlamak için yaptığım bütün 'konuşma ve görüşmelere dildeki parlak bilgisi ve olaylar konusundaki doğru ve ince yargılarıyla katkıda bulundu.

Bay Archi Roosevelt de() lûtfedip, Mehabad'a yapmış olduğu ziyaretin bazı bölümlerini yanımda okudu ve bunlarla ilgili görüşlerini bana anlattı ve albümünden iki fotoğraf kullanmama izin verdi.
Ayrıca Bay C. J. Edmonds'a() ve Irak Kürdistanı’nı anlatan Kürtler, Türkler, Araplar adlı kitabına da borçlu olduğumu belirtmek isterim.

Bir de Bay Pierre Rondot’a bu inceleme için beni teşvik edip cesaret verdiğinden ve bana bu konuda güçlüklere katlanma ve çalışmalarımı sürdürme azmi aşıladığından teşekkür borçluyum.

Bana verdikleri bilgileri ve malzemeyi tarafsız bir şekilde kullanacağım konusunda bana güvenen ve çağlarının bu bölümünün tarihini yazmak gücüne ve yeteneğine sahip bulunduğuma inanan iranlıların, Arapların, Türklerin ve Kürtlerin iyiliğini de hiç bir zaman unutamayacağım.

Bana yardımcı olan ordu subaylarından Emekli Tümen Komutanı Tümgeneral Fazlullah Hümayunî'yi, Tuğgeneral Ali Asgar Fuyuzî'yi ve Albay Mihran'ı anmak isterim.

Kürt kaynaklarının adlarına gelince, bunlar bu kitapta görünmektedirler. Fakat çoğu, adlarının gizli kalmasını tercih etti. Bunun için kendilerinden alıntı yaptığımda adlarını yazmadım. Yalnız Şemdinanlı Seyyid Taha'nın oğlu Seyyid Ahmed'in adını belirttim. Kendisi Mehabad Kürt Cumhuriyeti'ne hizmet etmek için girişmiş olduğu serüvenleri 1955 yılında bana anlattı. ikimiz bir cipe binmiştik ve Barzan bölgesinde, Mêrgesor'a doğru yol alıyorduk. O sırada anlattı olayları. Sonra 1958'de Erbil'de ansızın öldü. Onun ölümüyle çekici bir ruh sahneden kayboldu ve ben de 1959'da yeniden Kürdistan'a döndüğümde candan bir dost kaybetmiş olduğumu gördüm.

Öteki Kürt dostlarım ve bu tarihin yazılmasında katkıda bulunmuş olan diğer bilgi kaynaklarım ise, çoğu okuyucular tarafından karineyle anlaşılacaktır.

*

Ortadoğu dillerinden alınan adları ve sözleri .kapsayan kitaplar için belli bazı harfler kullanılması âdet haline gelmiştir. Bazı yazarlar da, burada benim yaptığım gibi kusurlarını örtbas etmek için bu yola başvururlar. Benim adların yazılışı konusunda uyguladığım yöntem, belki de çoğu zaman kabul edilebilir olmasına rağmen, o adları tam karşılayamamaktadır. Örneğin kişi adlarının çoğunu Arapçadan aldım. Bu adlar Arapça yazıldığı zaman aslına uygun olurlar. Çünkü Farsça ve Kürtçe, Arap alfebesiyle yazılan dillerdir.()

Nisan 1962
William Aegleton

_____________
(1) Bu şahısın daha sonra metinde ve dipnotlarda yine adı geçecektir. (M.E.B.)

(2) 1935-1945 yılları arasındaki dönemde Irak İçişleri Bakanlığı Müsteşarı olan Edmonds, Kürt sorunu üzerine uzmanlaşmış az sayıdaki Batılılardan biridir. Kuzey Irak'ta yaptığı araştırma ve incelemelerini, gezi notlarını ve siyasal görüşlerini Kürtler, Türkler, Araplar adlı kitabında toplamıştır. Kitap, 1919-1925 yılları arasındaki dönemi kapsamaktadır. (C.F.)

(3) Bu yargı Farsça için doğrudur ama Kürtçe için genel olarak doğru değildir. Çünkü sadece İran ve Irak Kürtleri, o ülkelerde resmen kullanılmakta olan Arap alfabesiyle yazmak zorunda bırakılmışlardır. Bu iki ülkenin dışında yaşayan Kürtler ise Latin alfabesi kullanmaktadırlar. Sovyetler Birliği'nde yaşayan Kürtler de birkaç yıl öncesine kadar Latin alfabesiyle yazarlardı. Son yıllarda Rusçanın ve diğer Slav dillerinin yazıldığı Kiril alfabesiyle yazmaya başladılar. (M.E.B.)

Mehabad Kürt Cumhuriyeti 1946

William Aegleton

Türkçesi: Mehmet Emin Bozarslan

Komkar yayınları

Orijinal adı: The Kurdish Republic of 1946
1946'daki Kürt Cumhuriyeti

Birinci baskı: İstanbul-Türkiye, 1976
İkinci baskı: Köln-F. Almanya, 1989

© M. Emin Bozarslan

Komkar yayınları:33
Hansaring 28-30
5000 Köln 1 / F. Almanya