Bitlisli Kemal Fevzi ve kürt örgütleri içindeki yeri
Felekten bin ölümlü darbe gördüm, ölmedim asla;
Hayatın en varılmaz noktasından dehri seyrettim!
Karanlıklarda envâr avladım; hep hak için gittim;
Ölümden fâniler korksun, bana pek hiç gelir zîrâ!
Kemal Fevzi
"...Zaho'ya döndüm, orada öğrendim ki Hükûmet 'İngilizlerin memuru Bitlisli Bedirhani Kemal Fevzi'yi tutuklayın' diyordu. Fakat onlar da yakaladılar. İngilizler beni Bağdat'a gönderdiler. Bu tarih 1337 (1921) yılı sonuna rastlıyordu. Orada ikametgâh belgesi aldılar. Bağdat'da çok kaldım, o sırada Şeyh Mahmut'un kardeşi olan Şeyh Kadir'in benimle teması İngilizleri kuşkulandırıyordu. İngilizler bir gün beni aldı ve bir çadırlı ordugâha hapsettiler. Sonra Basra'ya götürdüler, bir ay kadar mahpus kaldım, oradan vapurla Bombaya çıkarıldım, bir otele indirdiler, yanıma iki polis koydular. Yirmi beş gün kaldım, sonra Port Said'e getirdiler, kırk sekiz gün burada hapsettiler. Sonra İstanbula getirdiler. Orada beni polise teslim ettiler. Fakat o sıralarda İngilizler beni tekrar yakaladı. Beni bir vapura koydular, bana işkence yaptılar. Lozan Konferansı'ndan sonra Trabzon'a geldim, oradan Erzurum'a ve oradan da Saray civarında Sımko'nun yanına geldim. Altı ay orada kaldım. 150'likler listesine girmediğimden oradan geldim. Kürdistan teşkili için propaganda yaptığıma dair hakkımda evrak olduğunu duydum, onun üzerine hükümete teslim oldum.
- Niçin Bitlis'e Irak yoluyla gelmek istediniz?
- Ben Kürtlerin bağımsızlığı için yazılar yazmıştım. Kürdistan için bir siyasal sistem tasavvur ediyordum. Ben diyordum ki 'Osmanlılık kalmamıştır'. 'Doğu ulusları kendi aralarında ittifaklar yapmalıdır' diyordum. Onun için Irak'tan geçmeye mecburdum."
Kemal Fevzi'nin Diyarbakır'da İstiklâl Mahkemesindeki ifadesinden
İçindekiler
Önsöz / 9
1) Çocukluğu ve gençliği / 11
Kürdistan Muhibban Cemiyeti ve Kemal. Fevzi / 15
Hêvi Talebe Cemiyeti'nde Kemal Fevzi / 15
2) Kemal Fevzinin kitapları / 18
3) Birinci Dünya Savaşindan sonra Kemal Fevzi / 42
4) Kemal Fevzi'nin Kürdistan Teali Cemiyeti'ndeki çalışmaları / 44
Jîn dergisinde / 44
Law Reşîd mi, Lawê Reşîd mi? / 45
Kürdistan dergisinde / 46
K. Teali Cemiyeti'nin bölünmesi ve Kemal Fevzi'nin tavrı / 47
Kürt Teşkilatı İctimaiye Cemiyeti'nde / 47
Jîn gazetesinde / 47
Kürt Millet Fırkası'nda / 48
Kürt Demokrat Fırkası / 48
Kemal Fevzi'nin Kürt İstiklâl Cemiyeti ile ilişkisi / 48
5) Şeyh Sait ayaklanması dolayısıyla yargılanması / 51
Şeyh Sait ayaklanması başlarken / 51
Kemal Fevzi'nin yargılanması / 52
Naşit Hakkı [Uluğ] kimdir? / 53
Kemal Fevzi yargılanıyor / 54
İddianame ve çarpıtmalar / 54
Yedinci Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Paşa'nın yazısı / 55
Vali Şevki'nin yazısı / 56
Süleyman Sabri Bey'in yazısı / 57
Müşir Fevzi [Çakmak] Paşa'nın yazısı / 57
Mütareke yıllarında / 58
Manda sorunu / 59
Bir ihbar mektubu / 63
Savunma / 65
Son savunma / 68
İstiklal Mahkemeleri ve Türkiye basının acınacak durumu / 72
Aynı aylarda Komünistlik suçlamasıyla cezalandırılanlar / 77
Kemal Fevzi'yi yargılayanlar / 78
6) İdam edilişi ve son sözleri / 82
İdam kararı / 82
İdam edilişi / 85
Kemal Fevzi'nin son sözleri / 86
7) Kemal Fevzinin Kürt gazete ve dergilerinde yayımlanmış olan yazıları / 88
a) Kürdistan dergisindeki iki yazısı / 90
b) Jîn gazetesindeki bir yazısı / 95
c) Jîn dergisindeki şiir ve yazıları / 98
Ekler
Ek - I) Seyid Abdülkadir'in üç şiiri / 128
Ek - II) Şark istiklâl Mahkemesi'ndeki ifadelerden / 132
Ek - III) Mardin'de dil Türkçe mi, Arapça mı? / 138
Kaynak ve notlar / 142
Yararlanılan kaynaklar / 156
Dilo bêje Kemal Fewzî Fevzî tu kanî"?
Tu dilxweş be, bi van rojên ciwanî
Dizanim ko di vî wextî tu rabî
Welatê me ji xwînrêjan cida kî.
Cîgerxwîn
ÖNSÖZ
1925 öncesi yurtsever Kürt hareketi içinde oynadığı rolden ötürü Kemal Fevzi: yaşamı ve düşünceleri bilinmeye değer Kürt aydınlarından biridir. Onun düşüncelerinin ve yaşamının bugünkü ve gelecek kuşaklarca bilinmesi, o dönemin Kürt ulusal uyanış sürecinin tanınması için de önemli ipuçları sağlar. Döneminde şu veya bu biçimde Kürt ulusal hareketi içinde yer almış kişilerle ilgili çalışmalar yapmak, onları sevapları ve günahlarıyla yeni kuşaklara tanıtmak, hakedenleri saygıyla anmak bugün bize düşüyor. Çünkü tarihimizde olup biten ve üzeri örtülü bırakılmak istenen bir yığın şey var. Bunların perdeleri aranmalı, yaralarımız "deşilmelidir".
Bunları yapmaya çalışırken ne kadar gerçekçi davranırsak, yapılmışların ve yaşananların kalıcılığı o derece artacaktır.
Bu düşünceyle, eldeki sınırlı kaynaklara dayanarak bu çalışmada gücüm ölçüsünde Kemal Fevzi'nin çalışmaları ve rolü üzerinde durmaya çalıştım. Yarın başka belgelerle bu tür çalışmaların daha sağlıklı olarak yapılacağına inanıyorum.
Bu çalışmada en çok yararlandığım kaynaklar, hepsi de Arap harfleriyle yazılmış olan Kemal Fevzi'nin iki kitabı ile Vakit gazetesinin Nisan – Mayıs - Haziran 1925'te çıkan bazı sayılarında yayımlanmış olan konuyla ilgili haber ve yorumlardır. Arap harfleriyle yazılmış olan bu metinleri ilkin Latin harflerine çevirdim, sonra Vakit'ten aktarılan haberlerin dilini -anlamı koruyarak-kısmen sadeleştirdim.
Bildiğim kadarıyla, bazı kitap ve dergilerde yer alan kısa açıklamalar sayılmazsa bugüne kadar özel olarak Kemal Fevzi hakkında yapılmış herhangi bir çalışma yoktur. Oysa 1925'te Diyarbakır'da idam edilen ve çağdaş Kürt yurtseverlerinden biri olan Kemal Fevzi'nin yeni kuşaklarca tanınması, dolayısıyla unutulmaması gerekir. Bu çalışmanın onun daha iyi tanınmasına katkıda bulunması ümidiyle.
Malmîsanij
Aralık 1992
1 - Çocukluğu ve gençliği
Kişinin yaşamında çocukluğun, çocukluğun geçtiği toplum ve çevrenin önemi elbette ki pek büyüktür. Kemal Fevzi'nin yaşamı ve düşünceleriyle ilgili olan bu çalışmada onun çocukluğuyla ilgili yeterli bilginin bulunmayışı bu nedenle bir. eksikliktir.
Kemal Fevzi "aslen Hizan kazasından olup Bitlis'te oturan muhterem bir aile çocuğu" (1) idi. Zaten kendisi Hizanizade Kemal Fevzi olarak tanınır. bazı yazılarında bu imzayı kullanır (Kemal Fevzi'nin yakın akrabaları, soyadı yasasının çıkmasından sonra Hızal soyadını aldılar). Bizzat onun 1925'te Diyarbakır'daki İstiklal Mahkemesindeki duruşmasında söylediği gibi, Bitlis'in Taş Mahallesi nüfusuna kayıtlı olup babasının adı Reşid'dir. Doğum tarihi ise 1307'dir (2). Rumi olan bu tarih, 1891-1892 miladi yıllarına tekabül ediyor. Sözkonusu tarih, Naci Kutlay'ın Kemal Fevzi'nin doğum tarihi diye verdiği tarihten önceye rastlıyor. Kutlay, M. Veysi Hızal'ın verdiği bilgiye dayanarak ilkin "Kemal Fevzi 1884 yılında, Bitlis'te doğdu" diyor, sonra aynı paragrafta "Kemal Fevzi 1883 ya da 1884 doğumlu... olmalı" (3) diye yazıyor (4).
Kemal Fevzi'nin "babası uzun yıllar savcılık yaptı". (5) Adı Hüsniye (6) olan annesi hakkında ise pek bir şey bilmiyoruz.
Onun çocukluk yılları, ilk eğitimi ve ailesi ile ilgili olarak ne yazık ki fazla şey bilmiyoruz. Ancak Kurdîyê Bitlîsî [Xelîl Xeyalî, Halil Hayali]'nin (7) Jîn dergisinin altıncı sayısında .yayımlanan "Kürdistan'daki kent sakinleri Türk müdür?" başlıklı yazıda belirttiğine göre, "Hizani ailesinin ikinci babası olan rahmetli Hüseyin Fevzi Efendi" Bitlis'te özel okul açarak Türkçeyi öğreten ilk kişidir. Buradan da bu ailenin o dönemde Bitlis'in tanınan ailelerinden biri olduğu anlaşılıyor.
.....
Malmîsanij
Bitlisli Kemal Fevzi ve kürt örgütleri içindeki yeri
Fırat yayınları
Fırat yayınları: 21
Birinci baskı: Stockholm, Ocak 1993
İkinci baskı: Eylül 1993
Genel dağıtım:
Fırat Yayın - Dağıtım
Divanyolu cad.
Binbirdirek işhanı no: 15
Sultanahmet - İstanbul
Tel: 516 05 91 - fax: 518 84 15
Dizgi: Fırat dizgi
Kapak: Celal Aslan
Baskı: Çağdaş matbaası
