Dersim türküleri / Tayê lawıkê Dêrsımi
Mustafa Düzgün
Berhem
Karê arêkerdayina çiyê folkloriki Dêrsım de hona gureode newe wo. Xêrca lawıkanê ma hona xêlê çiyê ma yê folklori mıtayê dozkar u arêkeranê xu yo. Folklorê ma her het ra dewleti yo, reng be reng o. Na vatena ma beno ke kesê teveri rê wes nêro, ya cı rê jê tavatur bêro. Tavi keşê ke tarıxê na mıleti zonê, xususiyetanê zonê ma(Kırmanci) zonê, kultırê ma sayiya kamci faqtoran ra amo meydan helvet aye ra xeberdarê, famkerdena na mesela bêguman seweta ine zor niya. Kırmancki hetê imiskerdena şiere ra, hetê xitabeti ra zonode wes o. Xora ca be ca kerdena adet u toranê Kırmanciye de rew rew zono sayirane ebe kar ardene adet o.Venga Heqi dayine de qeseyi u diwayê sayiraneyi u ...
Dersim'de folklorik ürünleri derleme çalışmaları henüz çok yeni. Türkülerimiz gibi daha birçok şey derleyicisini bekliyor. Dersim folklorunun nicel ve nitel bakımdan bu denli zengin ve renkli oluşu bazılarına garip gelebilir. Bura halkının geçirdiği tarihsel süreçleri, burada ağırlıkla konuşulan dilin (Kırmancki) özelliklerini ve kültürel oluşumu sağlayan çeşitli etkenleri bilenler bakımından bu durumu kavramak güç değil. Kırmanci, şiir ve hitabet için son derece elverişli bir dil. Kırmanciye'nin adet ve törelerinin icrasında, ibadet ve günlük yakarışlarda şairanelik yaygın bir durumdur. Ve ibadet şirrsel sözler, ...
Tedeyi
Avirçese / 11
Önsöz / 13
Lawıkanê Dêrsımi Sero / 15
Qese Seri
Eke Vame Lawıkê Dersımi
Kok u Bınyatê Şiwaran
Saire Lawıkan u Şiwaran Kam o?
Torê Şiwaran
Tayê Tayvetiyê Şiwaranê Dêrsımi
1. Lawıkanê Dersımi de Otuz Sekiz:
2. Wezn u Aheng:
3.Sair Qese Erzeno Sarê Çêyi Ser:
4. Çêriye u Sefkaniye:
5. Qalê Sebeb u Torê Kıstene:
Ca. I
Şîwarê Merdanê Cengê Dewlete u yê Merdanê Merevê Wertê Dewletan
Ax Wayi Wayi / 63
Sahan / 77
Dere Laçi / 83
Seter o / 91
Çuxure / 93
Variyantode Binê Lawıka Çuxure / 100
Welat Welat / 104
Vatisodê Bin ê Lawıka Seyd Uşeni / 106
Axdad o / 109
Vatisodê Bin ê Lavvıka Axdadi / 112
Herbê Cihani / 116
Sılêman Çawus / 124
Hesen Efendi / 128
Vatisodê Bin ê Lawıka Hesen Efendi / 131
Sa Heyder / 134
Variyantode Bin ê Sa Heyderi, Sevdin o / 139
İmam Hesen / 141
Variyantode Bin ê Lawıka İmam Heseni / 146
Zoro Derdê Cigera Hare / 150
Qeydê Tanjige / 152
Hewa Domononê Sowşenê Kali / 158
Meberve Pıtê Mı Meberve / 161
Xıdıre Aliyê İsme / 164
Aliyê Mı / 765
Bayraxtarê Kırmanciye / 174
Hewa Mursayi / 177
Dayê Dayê / 182
Dayê Dayê No Xozat o / 184
Merxoyi Vera / 189
Axzunige / 193
Hewa Hengırvani / 97
Ali Beg / 202
Guli Beg / 206
Avasê Mı / 208
Lavvıka Xıdıri / 210
Bira Ali / 212
Variyantode Bin ê Lavvıka Bira Ali / 215
Variyantode Bin ê Bira Ali / 216
Sam Axayê Mı / 218
Meso Erzıngano Vêsaye / 218
Hewa Lacê Soyê Kaliyê Dergi / 221
Bava Kali / 224
Begê Welati / 227
Çeme Sey Momıdan o / 228
Destê Mavvo Kelepçe de / 233
Dare Estene / 235
Ali Heyder / 236
Ca: II
Şiwarê Merdanê Qewxa Wertê Aşiran û yê Hêfî
Qewxa Alo u Usıvo / 240
Lawıka Uşeni / 240
Bavayê Seyid Rızayi / 244
İskender / 249
Yibıl / 250
Sılo Sur / 251
Zengeriye / 256
Hewa Ali u Hesene Çeqeri / 261
Xıdır / 263
Mire Mire Bêbexto Miro! / 266
Ca: III
Şiware Merdane Qurbetiye
Xılvıs o / 274
İmam Uşen / 276
Hemedê Mı / 285
Hewa Hemedê Demenıji / 287
Hamilkan o / 290
Ca:IV
Şıware Merdane Eskeriye
Sey Kekıl / 300
Bavayê Mı / 304
Eskeriya Memedi / 306
Sey Xıdır / 311
Bekeşiye / 314
Ca. V
Şiwarê Merdanê Nêweşiye u Afatan
Uşen / 320
Bırayê Mı / 324
Da Dayê Çol o / 325
Xerib Xerib / 327
Xeycan Xanıme / 329
Sekina / 335
Cigera Mı / 336
Çaxê Qırdımi / 337
Ali / 339
Sey Uşen / 342
Ali Efendi / 345
Sultane / 348
Bavayê Mı / 351
Ca: VI - Bölüm VI
Lawıkê ke Zone Tırki de Heqa Sarê Dêrsımi de Vaciyê
(Dersimle ilgili Türkçe Söylenmiş Türküler)
Kürdoliyle Memet Çavuş Destanı / 357
Soldu Gülü Goncaları Koçkirin / 360
Dılo Yaman Yaman Yaman / 363
Dersim Türküsü / 366
Memo Memo Memedali / 369
Dersim Dört Dağ İçinde / 373
Güloğlu Gülabi Ağa / 375
Dağlar Duman Duman / 378
Kasımoğlu / 380
Keki Ağa / 381
İçindekiler
Dersim Türküleri Üzerine / 36
Giriş:
Dersim Türküleri Denilince
Ağıtların Kaynağı
Türkülerin ve Ağıtların Şairi Kimdir?
Ağıt Biçimleri
Dersim Ağıtlarının Bazı Özellikleri
1. Dersim Ağıtlarında Otuz Sekiz:
2. Ahenk ve Ölçü:
3. Şair Evhalkından Sözeder:
4. Mertlik ve Yiğitlik:
5. Ölüm Nedenleri ve öldürme Biçimi:
Bölüm I
Devlete Karşı Savaşta ve Devletlerarası Savaşlarda Ölenlere Yakılan Ağıtlar
Ey Vah, Vah, Vah! / 69
Sahan / 80
Laç Deresi / 86
Seter / 92
Çukur / 97
Çukur'un Bir Başka Variyanü / 100
Vatan Vatan / 104
Seyid Hüseyin'in Bir Başka Variyanü / 107
Ağdat / 109
Ağdad Türküsü'nün Bir Başka Variyantı / 113
Dünya Savaşı / 120
Süleyman Çavuş / 124
Hasan Efendi / 130
Hasan Efendi Türküsü'nün Bir Başka Variyantı / 131
Şah Haydar / 136
Şah Haydar'ın Bir Başka Variyantı, Sevdin / 139
İmam Hasan / 144
İmam Hasan Türküsü'nün Bir Başka Variyantı / 146
Zordur Evlat Acısı / 151
Tanjig Türküsü / 155
Sowşenê Kali'nin Çocuklarının Türküsü / 159
Ağlama Yavrum Ağlama / 165
Hıdırê Aliyê İsme / 165
Ali'm / 170
Kırmanciye'nin Bayraktarı / 175
Mursa'nın Türküsü / 180
Ana Ana / 182
Anacığım Şu Hozat / 186
Merho'nun Önünde / 191
Ağzunig / 195
Hengırvan Türküsü / 200
Ali Bey / 204
Guli Bey / 206
Abbas'ım / 208
Hıdır'm Türküsü / 210
Ali Kardeş / 213
Ali Kardeş'in Bir Başka Variyantı / 215
Ali Kardeş'in Bir Başka Variyantı 216
Sam Ağa'm / 218
Gitme Yanası Erzincan'a / 219
Soyê Kaliyê Derg'ın Oğlu'nun Türküsü / 221
Baba Kali / 225
Memleketin Beyi / 227
Seyid Mahmudan Çayı / 230
Ellerimiz Kelepçeli / 233
İdam Etmek / 235
Ali Haydar / 236
Bölüm II
Aşiret Kavgaları ve Kandavaları Yüzünden Ölenlere Yakılan Ağıtlar
Alan ve Yusufan Kavgası / 240
Hüseyin / 243
Seyid Rıza'nın Oğlu Baba / 244
İskender / 249
İbil / 250
Silo Sur / 257
Zengeri / 255
Ali ve Hesenê Çeqeri Türküsü / 267
Hıdır / 263
Mir Mir Namert Mir! / 266
Bölüm III
Gurbette Ölenlere Yakılan Ağıtlar
Xılvıs / 274
İmam Hüseyin / 281
Ahmed'ım / 285
Demenanlı Ahmed'in Türküsü / 287
Amerika / 291
Bölüm IV
Askerde Ölenlere Yakılan Ağıtlar
Seyid Kekil / 300
Baba'm / 304
Memed'in Askerliği / 308
Seyid Hıdır / 311
Kimsesizlik / 314
Bölüm V
Hastalıklar ve Doğal Afetler Yüzünden Ölenlere Yakılan Ağıtlar
Hüseyin / 320
Kardeşim / 324
Ana Ana Çöldür / 325
Garip Garip / 327
Xeycan Hanım / 332
Sakine / 335
Yavrum / 336
Qırdım'ın Çığı / 337
Ali / 339
Seyid Hüseyin / 342
Ali Efendi / 345
Sultan / 348
Baba'm / 352
AVÊRQESE
Karê arêkerdayina çiyê folkloriki Dêrsım de hona gureode newe wo. Xêrca lawıkanê ma hona xêlê çiyê ma yê folklori mıtayê dozkar u arêkeranê xu yo. Folklorê ma her het ra dewleti yo, reng be reng o. Na vatena ma beno ke kesê teveri rê wes nêro, ya cı rê jê tavatur bêro. Tavi keşê ke tarıxê na mıleti zonê, xususiyetanê zonê ma(Kırmanci) zonê, kultırê ma sayiya kamci faqtoran ra amo meydan helvet aye ra xeberdarê, famkerdena na mesela bêguman seweta ine zor niya. Kırmancki hetê imiskerdena şiere ra, hetê xitabeti ra zonode wes o. Xora ca be ca kerdena adet u toranê Kırmanciye de rew rew zono sayirane ebe kar ardene adet o.Venga Heqi dayine de qeseyi u diwayê sayiraneyi u musıqi esas o.
Bêguman lawıkê ke Dêrsim de hata nıka vaciyê u roz be rozê yê neweyi serde yenê u her ke sonê benê jêde. Yanê xêlê lawıki tever de mendê. Hona zaf lawıki mendê zonê êl u qomi sero, hona keşi i niyardê piser, nênusnê. Ma nine ra tayê senık ardê pêser na kıtav de. Na game de u gorê na imkanê xo ma besekerd teyna honde çap bıkeme. Homıd ken ke rozanê vırniye de pêro, qene çend qatê nine bêrê çap kerdene u na sayiye de lawıkê ma vindbiyayine ra bixeleșiyê.
Sere de ma wast ke na șiwaran teyna zonê xo de, yanê Kırmanci de neşir bıkeme. Tavi tayê sevebê maquli bi serva na mesela u coka ma niya fıkır kerd. Diyaro ke eke hen bıkerdêne, wendoxê na kıtavi biyêne kemi. Reyê ke ebe serran kultırê ma qedexe biyo u ke§i besenêkerdo biyaro pêser u pêskesê camatê ma u yê teveri kero. Ma beno ke teyna weswesê zoni ra u seweta xatırê zoni ma xeleka vendomn teng keme? Reyê ke qomê ma zonê xo de wendis niyo. Kesê ma wo ke zonê daye de xo be xowendis u nustis musê zaf senık ê. Zovina, Tırki u Kurdê ke Kırmanci (tayê vanê Zazaki, Dimili) nêzonê, o wext ine ki besenêkerdêne na kıtavi ra istifade bıkerê. Na ri ra gere ma na mesela rê çare peyda kerdêne. Coka ma Avêrqese u nustena Lawıkanê Dêrsımi Sero Tırki de ki nusna. Variyantê tayê lawıkan, lawıkê ke wertê camati de rınd vacinê, ma çarnay ra Tırki ser u tayê notêbıni ki onca Tırki de dayi ke zerre u meremê mesela rınd bêro fam kerdene. Ebe na hal, camatê ma ra kam ke bıwazo indi besekeno na kıtav bıwano u sero fıkır bıkero. A xêre ki, hen inam ken ke na sayiye de zanoxiye ufamkariya her kesi heqa waqiyetanê tal u tuzanê tarixê na memleketi de tenêna bena hira.
Nayê pêsin bızonê, ez sayir niyo u texmin nêken ke naye ra têpiya mı ra sayir veciyo. Raçarnayina na lawıkan de, mı jêderi qimet do mana u meremê șiere. Wendoxi ke na kemaniya ma xêreser mıtala kerê u ebe zerreweşiye meselade niyadê hevvl kenê. Sayirê ma ke rozê dest berzê na kar u kesê jê mı zametê raçarnayina na şieran ra bıxelesnê çıqa rınd beno!
Ni lawıki wertê sarê ma de çıtur vacinê, heni ki amê nustene. Çiyê folklori de ne jêde ne senık, eke çıtur o hen qeydkerdene bınge wo. Ma karê xo de her çi ra avêr qimet do na prensibê ilmi. Seweta xatırê çap kerdene u vıla kerdena na kıtavi ma dırêxiya rastiye nêkerda u nêkeme ki. Dina de u Tırkiya de vayê demokrasi nıka tenêna biyo wes. İndi na sate ra têpiya ma nêwazeme, ma ya kes rastiye dêlmas kero u ya ki tayê qeseyê ke sonê gınenê ro zılıfê yare cayê ine de nıatan ronimeya tayê qesan tekst ra vecime. Mı rê hen yeno u hen inam ken ke na roze ra têpiya gere na weswese u qılo-pılo be kar nêro u lazım nêbo.
Jê karê arekariyê, arêkerin ki hona ma de nêwiya. Arêkerê ma hona kar u gurê xo wes nêmusê u rınd osta nêbiyê. Coka beno ke tayê cayê na lawıkan de, qese çıtur vaciyo hen qeyd nêbo. Yanê beno ke tayê xeta u xeletiyê ma bıvê. Tavi bnvajime nêwajime tayê xetayê nustene u mizan kerdena tekstan ki biyê. Ma va axırê çıtur nêbo roz$e gere tayê urzê ra, xeletiye u kemaniya na karê ma rast kerê. Ebe na hal bo ki çapkerdena na kıtavi de xêr u mafatê mıletê ma esto!
Kesê ke emeg u xızmetaxo na kar de vêrda ra, teyna Arêkeri niyê. Na wext de welat şiyene u sayir peydakerdene ra bıjê hata nustıși ser ontena na lawıkan, xızmeta zaf wa u bırawonê ma, fıdakariye u xeyret u emegê ine vêrdo ra. Ma zerre u goyil ra ni têdine rê vame Heq sıma ra raji bo!
Na eser, xêreser kultırê ma de caode xırt cêno u beno amênê karo avêrşiyayê u gamanê hira wo. İndi xêreser zamet u xızmete sona cayê xo vinena!
ÖNSÖZ
Dersim'de folklorik ürünleri derleme çalışmaları henüz çok yeni. Türkülerimiz gibi daha birçok şey derleyicisini bekliyor. Dersim folklorunun nicel ve nitel bakımdan bu denli zengin ve renkli oluşu bazılarına garip gelebilir. Bura halkının geçirdiği tarihsel süreçleri, burada ağırlıkla konuşulan dilin (Kırmancki) özelliklerini ve kültürel oluşumu sağlayan çeşitli etkenleri bilenler bakımından bu durumu kavramak güç değil. Kırmanci, şiir ve hitabet için son derece elverişli bir dil. Kırmanciye'nin adet ve törelerinin icrasında, ibadet ve günlük yakarışlarda şairanelik yaygın bir durumdur. Ve ibadet şirrsel sözler, dua ve müzikle yapılır genellikle.
Dersim Türküleri serimizin yayımlanan ilk kitabıdır bu. Ağıtlar bu ciltde toplandı. Yörede söylenegelen ve her gün yenileri eklenerek zenginleşen ağıtlar sadece bu kadar değil. Daha çokça ağıt var halkın dilinde. Bunların ancak bir kısmı derlenebildi ve bu koşullarda yalnız bu kadarını yayımlama olanağı sağlanabildi. Umarız ileride tüm türkülerimiz ya da bunların birkaç katı yazı diline aktarılarak kaybolma tehlikesinden kurtarılmış olur.
Ağıtları ilkin sadece söylendikleri dilde ve özgün biçimleriyle yayımlamayı düşündük. Bunca olupbitenden sonra bu biçimde yayımlamayı yeğlemenin de geçerli nedenleri vardı elbette. Söylenen biçimde yayımlansaydı son derece dar bir okuyucu kitlesinin ilgisini çekeceği belliydi. Bilinen nedenlerle şimdiye kadar halkımızın ve insanlığın yararına sunulamamış olan bu ve diğer kültürel zenginliklerimizin salt dile ilişkin kaygılar yüzünden bir süre daha kapalı tutulması elbette gerçekçi bir yaklaşım olmazdı. Bir kez halkımız kendi ana dilinde okur yazar değil. Kendi çabalarıyla okuma-yazma öğrenenlerin sayısı ise henüz kabarık olmaktan uzak. Ayrıca Kırmanci (Zazaca, Dimili de diyenler var) bilmeyen diğer Kürtler'le Türkler de bu kitaptan yararlanmakta güçlük çekeceklerdi. Bu durumu olumlu bir sonuca bağlamak için, Önsöz ve Giriş yazılarını Türkçeleştirmek; türkülerin yaygın birer variyantlarını Türkçeye çevirmek ve gerek görülen yerde Türkçe dipnotlar koymak gibi bir yol benimsendi. Bu sayede tüm toplum kesimleri bu yapıtı okuyacak, değerlendirip yargıda bulunacaklar. En önemlisi de insanlarımızın, ülke tarihinde yaşanmış olan acı gerçekler hakkındaki bilgi ve bilinci daha da genişleyecek sanırım.
Şunu hemen belirtmeliyim ki ben şair değilim ve bundan sonra olacak halim de yok. Bu kitapdaki şiir çevirilerinde sadece anlam aktarmacılığına önem vermekle yetindim. Okuyucuların bunu hoşgörüyle karşılamalarını diliyorum. Umarım şairlerimiz bir gün bu eksikliği giderir ve benim gibiler de bu tür çeviriler yapmaktan kurtulurlar.
Bu kitapta yeralan türküler nasıl söyleniyorsa öyle ve olduğu gibi yazı diline aktarılmaya çalışılmıştır. Folklor ürünlerinin derlenmesinde geçerli olan olduğu gibi kaydetme ilkesine titizlikle uyulmuş, yapıtın basım ve dağıtımını kolaylaştırma kaygılarıyla herhangi bir değişiklik yapmanın doğru olmayacağı düşüncesinden yola çıkılmış. Dünyada ve Türkiye'de demokrasi yönündeki çabaların bu denli yoğunlaştığı bir evrede, artık geçmişte kalmasını dilediğimiz gerçeği saptırarak vermek ya da zülfü yare dokunan sözlerin yerine noktanokta koymak gibi kaçamak yöntemlere artık gerek kalmadığını ummak istiyoruz. Tek parti dikdatörlüğü döneminde üstüne ordular gönderilerek derin acılara boğulan bir halkın, bunu yapan devlet ve ordu hakkında iyi sözler söylemeyeceği açık bir gerçektir. Sorumluların, halkda yarattılan bu imajı bilmelerinin de, son derece gerekli olduğu kanısındayız. Zaten gerçeği olduğu gibi vermekten başka bir şey de yapamazdık, yapmazdık elbette.
Derleme çalışmalarının yeni oluşunun yanısıra derleyiciler de henüz yeterli ustalıkta değiller doğallıkla. Bu nedenle sözlerin söylendikleri gibi ve eksiksiz olarak yazıya geçirilmesinde bazı eksik ve hatalar olabilir. Buna yazım ve düzenlemeden kaynaklanan yanlışlarımızı da eklemeliyim. Tüm bu eksiklerin zamanla giderilebileceğini, cesaretimizin kırılmaması gerektiğini düşünerek bu kitabı yayımlamayı kararlaştırdık.
Dersim Türküleri'nin derlenmesinde emeği ve çabası geçenler, sadece Derleyenler arasında adı anılanlardan ibaret değil. Türküleri söyleyene ulaşma sorunundan tutun da onu yazı diline aktarıncaya kadar çokça insanımızın özveri ve çabası geçmiştir bu yapıtın ortaya çıkmasında. Şu ya da bu düzeyde emeği geçen tüm herkese candan teşekkür ediyoruz. Dileriz zahmet de, hizmet de amacına ulaşır!
Mustafa Düzgün.
Mustafa Düzgün
Dersim türküleri
Tayê lawıkê Dêrsımî
Berhem yayınları
Berhem yayınları: 6
Dersim türküleri
Tayê lawıkê Dêrsımi (Șîwarî)
Mustafa Düzgün
Birinci baskı: 1992
İsteme adresleri:
Berhem yayınları
Atatürk bulvarı,
Sanlı han 105 / 907
Kızılay - Ankara
Tel: 4-418 48 86
Baskı : Aydınlar matbaacılık
Tel : 55286 14-15-16
Berhem
Kotkagatan 15, 6 tr.
164 75 Kista / Sweden
Tel: 08 - 750 48 28
ISBN: 91 971706 - 3 - 1
Tayê lawıkê Dersımi / Dersim Türküleri
Şiwari - Ağıtlar
Mustafa Düzgün
Avêrqese / Önsöz
Lawikane Dêrsimî Sero / Dersim Türküleri Üzerine
Raçarnayinê Tırki / Türkçe Çeviriler
Notê Bıni / Dipnotlar
Arêkeri / Derleyenler
Dr.Vet. M.Nurı Dersimi
Dr. Şıvan
Hawar Tornecengi
Munzırcomerd
Zılfi
Fecira
A. Haydar Avcı
A. Caferoğlu
Vatoxi - Söyleyenler
Alişêr Efendi - Naçıke
Sey qaji - Mıstefayê dêrsımıci
Sılemano Qız - Seyduşen
Qemer Arêyiz - Lazê Hesen-Aliyê Hemedi
Heqi - Rayver heylo
Mursawo Arêyiz - Mahmud Baran
Alavêrdi - S. Doğanay
Nurixan - Hesê Keki
Pirê Çê Apê Dani - Şair Uşenê Pardiye
Xal Weli - Bava Bedri
Hesê Cengi - Bava Sey Qemer
Hemedi - Sefil Gazî
Qemero Sur - Elif A.
