PÊŞGOTIN
Çêkırına ferhengê gelek çetın e; kar û xebateke bê westan û emreki dıxwaze. Bı taybeti jı bo zımanê Kurdi. Jı ber ku, em Kurd bındest ın, bê dewlet ın, welatê me parçebûyi ye û zınanê me ji tevi me ne azad e. Lı welat bı zmanê me dıbıstan û zaningeh, xwendın û nıvisandın, çapkırına rojname û kıtêban qedexe ye. Ev yek, bıbê nebê, tesira xwe lı ser kar û xebata dı warê hazırkırma rêzman û ferhengan da ji nişan dıde.
Lê disa ji, dıvê em çawa bo rızgari û azadiyê şer dıkın, usa ji bo jiyandın û pêşvebırına çand û zmanê xwe ji kar bıkın. Jı ber ku, ev kar beşek e jı şerê rızgariyê. Zman û çand wek benişteke Kurt e bo hebûn û jiyana mıleteki. Eger hımber parçebûn û bındestiya sedsalan, hımber ewqas zulm û teda, iro ji gelê Kurd lı ser piyan e û bo azadi û rızgariyê bı camêri ber xwe dıde, dı vê yêkê da para jiyandına zman û çanda me gelek mezın e.
Nıviskar, hozan û zanayen me şerkarên hêja ne dı tevgera rızgariyê da û dıvê, em qedrê wan baş bızanın.
Hımber ewqas asteng û zor zehmet ji, heya nuha gelek zana û nıviskarên beyani û yên Kurd li ser ferhanga Kurdi xebıtine. Ferhenga pêşin ku em pê dızanın, bı destê zanayê İtalyan Garzoni hatiye çêkırın. Garzoni her usa ji, Kurdzanê pêşin e ku lı ser rêzmanê Kurdi xebıtiye û efraadına xwe dı sala 1787'da li bajarê Roma, bı navê Re'zıman û Ferhenga Kurdi çapkıriye. Dı vê kıtebê da beşa ferhengê 220 rûpel e û 4600 bêje tê da ci gırtiye.
Kurdzan A. Jaba (eslê xwe Poloni ye) ji Ferhenga Kurdi û Fransi hazır kır. Zanayê Alman Ferdinand Justi lı ser vê ferhengê xebıti ew dı sala 1879 lı bajarê Petersburgê çapkır. Tê da qasi 15.000 bêje ci dıgre.
Zmanzanê Kurd Tevfik Vehbi (jı Kurdıstana İraqê) û Kurdzanê İngiliz C. J. Edmonds, bı hev ra Ferhenga İngilizi û Kurdi hazırkırın û ev ferheng dı sala 1970 da çap bû. Disa, Kurdzaneki Amêriki, Prof. Ernest N. McCarus, li ser devıkê Kurdiya Sılêmaniyê, Ferhenga Kurdi-İngılizi çêkıriye.
Kurdzana Fransi Joyce Blau ji bı navê Ferhenga Kurdi-Fransi-Ingilizi, bı sê zmanan ferhengek çêkıriye.
Lê dı vi wari da kar û xebata mezın bı destê nıviskar û zanayên Kurd û xasıma li Kurdıstana İraq-İranê û lı Yekıtiya Sovyêt hatiye kırın. Lı Kurdıstana İraqê Giw Mukriyani dı sala 1950 da bı navê Rehber ferhengeke Erebi-Kurdi derxıst. Ferheng 400 rılpel e. Muhammed Hal, bı navê Ferhenga Hal, ferhengeke Kurdi-Kurdi derxıst. Ferheng sê cıld e û tê da bêjeyên Kurdi disa bı zmanê Kurdi tên izahkırın Abdulrahman Muhammed Emin Zebihi ji disa bı Kurdi-Kurdi ferhengek hazır kır ku 10 cıld e û heya nuha çend cıldê wê dı nav weşanên Akademiya Kurd a Zanıstiyê da çap bûne. Maruf Karadaxi Merdux, Ferhenga Kurdi a Çandıniyê çêkıriye û ew dı sala 1972'ya da wek du cild çap bûye. Dr. Abdulrahman Abdullah ji lı ser bêjeyên xweşiyê ferhengek derxıstiye. Kemal Celal Xerip, Ferhenga Zanıstiyê çêkıriye û ew ji du cıldê mezın e. Celal Muhammed Ali dı sala 1982'ya da Idiomên Kurdi derxıst ku 504 rûpel e.
Lı Kurdıstana İran Şêx Mardin Kurdistani bı sê zmanan (Kurdi-Farısi û Erebi) ferhengek çêkır ku du cıld e, bı şıkl e û lı Tahranê çap bûye. Awrang Murad bı Kurdi-Farısi ferhengek çêkıriye ku ew ji du cıld e. Sadık Safizade Borrekayi, Ferhenga Med çêkıriye û hın cıldên wê heya nuha çap bûne.1 Şaırê hêja Hejar ku isal çû heqiya xwe, Kurdi-Farısi ferhengek hazır kır û ew ji wek du cild çap bû. Ferheng dora 60.000 bêjeyê Kindi berhev dıke û jı du lehçeyên Kurdi, Kurmanci û Sorani pêk tê.
Ferhengên Kurdi ku lı İraq û İranê çap bûne, tevayiya wan bı tipên Erebi ne û disa bı gırani gor zaravê Sorani çê bûne. Bona vê yêkê, Kurdên Tırkiyê ku bı latini dıxwinın û bı Kurmanci dıpeyivın nıkarın jê istifade bıkın.
Dı warê ferhengê da Kurdên Sovyêt kar û xebateke hêja kırın. Yek jı wan mamosteyê mezın Prof. Qanatê Kurdo ye. Wi du hew ferhengên Kurdi-Rûsi hazırkırın. Yêk bı zaravê Kurmanci ye, dı sala 1960 lı Moskowê çap bûye, tê da 34.000 hezar bêje ci dıgre. Ya dınê bı alikariya Zera Usıv hazır kıriye, bı zaravê Sorani ye, dı sala 1983 da lı Moskowê çap bûye û tê da nêzi 30.000 bêje heye. Prof. Farizof ji ferhengeke Rusi-Kurdi çêkıriye ku tê da 30.000 bêje heye, dı sala 1957 lı Moskowê çap bûye. Siyabendov A. Çaçan, ferhengeke Ermeni-Kurdi çêkıriye, tê da 23.000 bêje heye, dı sala 1957 lı Rewanê çap bûye. Bı Ermeni-Kurdi du ferhengên dın hene ku bı destê komisyonan hatıne hazırkırın. Eminê Evdal ferhengek jı bo rastnıvisê (imlayê) çêkıriye, dı sala 1958 da lı Rewanê çap bûye. Maksimê Xemo jı bo idiomên kurdi ferhengek çêkıriye, tê da qasi 8000 gotın ci dıgrın, dı sala 1983 da lı Moskowê çap bûye.
Kurdeki ku lı Ûrdûnê ciwar bûye, Ali Seydo Gewrani, dı sala 1985 da lı Ammanê Ferhenga Kurdi Nûjen çapkır. Bı Kurdi-Erebi ye. 668 rûpel e û tê da jı 30.000’i zêtır bêje ci dıgre.
Dıgel van, lı ser ferhengê hın xebatên dınê ji hebûn ku mın bı nav nekırın, jı ber ku naxwazım zêtır dırêj bıkım. Xuyaye ku, jı bo zmanê Kurdi dı ali ferhengê da gelek kar û xebat çêbûye. Lê mıxabın, Kurdên Tırkiyê nıkarın jı van efrandınan istifade jı ber ku hım nıvisandın cuda ye (ew bı tipên erebi û kıril hatıne nıvisandın), hım ji zman cuda ye (pıraniya wan bı Erebi, Farısi, Rusi, Ermeni, Fransi, İngılızi û hwd. hatıne izahkırın). Jı bo Kurdên Tırkiyê ferhengên Kurdi-Kurdi, Kurdi-Tırki û bı tipên latini bı kar tên.
Bı Kurdi û Tırki heya nuha hın ferhengên pıçûk derketıne. Yek jı wan ferhenga Yusıf Ziyaeddin Paşa ye ku dı sala 1894 da derketiye û eslê xwe Kurdi-Erebi ye; pıştre, Mehmet Emin Bozarslan ew kıriye Kurdi-Tırki û dı sala 1978 da lı İstembolê çapkıriye. Lê tê da tenê, qasi çar-pênc hezar kelime ci dıgre.
Dr. Kamran Bedirxan ji lı ser ferhengê gelek kar û xebat kıriye. Ew xebata wi dı dest Enstitûya Kurdi ya Parisê da ye . Weki tê zanin, çend sal e lı ser kar dıbe û bo çapê hin ne hazır e.
Bı ferhenga İzoli, cara pêşin e ku, bı Kurdi-Tırki û Tırki-Kurdi ferhengeke baş der tê.2 Dı beşa Kurdi-Tırki da qasi 30.000 bêje 4.000 bıwêjen Kurdi (idiom û weki wan), dı beşa Tırki-Kurdi da ji 25 hezar bêje ci dıgre. Bı aliyê sistematik ji İzoli xwe gelek westandiye, cınsi nêr û mê jı bo navan û beşên gotınan (weki lêker, nav, cinav, rengdêr û hwd.) nişan daye. Ev ferheng jı bo Kurdên Tırkiyê hewcedariyek gelek mezın bû û İzoli bı vê xebatê, şık tune kareki hêja kıriye. Cara pêşin dı sala 1987 da bı destê nıviskar gor imkanên xwe 500 hew çap bûn û zû xılas bû. Nuha bı nıvisandın û şıkleke çêtır jı nuh va çap dıbe. İzoli jı bo çapa nû lı ser ferhengê xebıtiye û ew fırehtır kıriye.
İzoli kurê gundiyeki ye jı hêla Dêrsım. Rê û fırsend ne ditiye ku xwendıneke bılınd bıke. Çawa pêşgotına xwe da dıbêje, gelek waxt e jı welat derketiye û karkereki Kurd e li Holandê. Lê ev yek, hêjaya cehd û xebata wi nişan dıde. Pır kes hene xwendına bılınd kırıne, lê nezan ın; hın kes ji hene dersdarê xwe ne, lê hozan ın.
İzoli dı pêşgotına xwe da gazınan dıke, dıbêje xwezi ev ferheng bı tevayi Kurdi-Kurdi ba.. Lê bı raya mın, bo destpêkê ferhengên Kurdi-Tırki û Tırki-Kurdi çêtır e. Jı ber ku, li Tırkiyê Kurd dı dıbıstanên Tırkan da ducwinın û bı xwendın û nıvisandına Tırki dızanın Ew, her çıqas bı zmanê xwe, ango bı Kurdi xeber dıdın ji, jı mıstek kesi pê da, bı xwendın û nıvisandına zmanê xwe nızanın. Bona vê yêkê, ew bı alikariya ferhengên han dıkarın bı hêsani xwendın û nıvisandına Kurdi hin bın.
Lê merıv dıvê vi kari wek destpêk bıbine û bı xebatên nuh û fırehtır bı pêşva bıbe. Jı me ra hin ferhengên frehtır, dewlemendtır û baştır hewce ne. İzoli çend sal lı ser xebıtiye û ev ferheng hazırkıriye. Lê zmanê Kurdi zmaneki kevn e, dewlemend e û jı bo cıvandına gotınên Kurdi hin zêde xebat û xebata zêde kesan hewce ye. Jı xwe, İzoli bı xwe ji dıbêje: "Hêvi û daxwaza mın ew e ko rojên pêşhati de zmanzaneki hemwelatiyê mın bı Kurdi-Kurdi ferhengekê pêk bine."
Ferhengek çıqas dewlemend be ji nıkare temamiya gotınên wi zmani bıcıvine. Hın gotın nagıhên destê berevkeran û veşarti dıminın Lı ali dın, zman jini ye, tım .dıguhure; bı wext bın gotın dımrın û jı bir dıbın, lê jı wan zêtır ji yên nû çêdıbın. Ferheng ji dıvê dı çapên nû da gotınên nû bıstine, tevi yên berê bıke, kêmasiyên xwe temam bıke. Lê bo Kurdi dıvê beri hemûyan bêje û idiomên heyi baş bên berhevkırın.
Dı zman da hemû bêjeyên ku bı kar tên dıvê dı ferhengê da ci bıgrın. Ne sert e ku eslê wan Kurdi be. Merıv dıkare eslê wan nişande û dıvê bê nişandan. Hemû zmanan da bı hezaran bêjeyên beyani hene.
Berhevkırına bêjeyan û gotınan kar û xebateke fıreh dıxwaze. Bo vi kari, dıvê hım lı efrandınên edebi û zanısti yên kevn û nû baş bê nıhêrtın, hım ji dı nav gel da, ci û ci, xasıma dı gundan da kar bê kırın. Gund bo zman çavkaniya mezın e. Navê heywanatan, dar û beran, giya û kulilkan lı wê ye. Navê gelek haletan, tıştên dın lı wê ye. Hın caran navek, gotınek lı vır tune, lı ciyê dınê heye. Gotın û mane ci û ci ferq dıke.
Tıştê ku ferhengê da ci dıgrın ne tenê bêjeyên serbıxwe ne. Dıvê ferheng, her usa ji ci bıde idioman. İdiom jı çend bêjeyan pêk tên lê xwedi maneyeke xas ın ku jı maneyê wan bêjeyan gelek cudatır e. Weki gotına seri lêxıstınê. Gava yek dıbêje "seriki lêxe", nayê wê manê ku serê xwe lı tışteki xe, lê tê mana "here lê bınêre" yan "here cem". Zmanê Kurdi da ji idiom gelek ın û dıvê bên berevkırın.
Ango jı bo ferhengê karê ku heya iro bı dest hin camêran hatiye kırın kareki hêja ye, dıvê em pıçûk nebinın. Lê karê mezın hin lı pêş me ye. Ev kar û bar ji dıkeve ser mılê zmanzanên nugıhışti. Dıvê ew bı vê yekê hışyarbın, xwe bıwestinın û efrandınên çêtır pêk binın.
Kemal Burkay
Hezıran 1991 - Stokholm
1. Dı vi wari da bo agahdariya fıreh bıner: Kürdoloji Biliminin 200 yıllık geçmişi, Rohat, Komkar yayınları, 1987, Köln.
2. Dı sala 1987 da bı Kurdi-Tırki ferhengek dın ji derket. Ew bı zaravê Zazaki ye û bi ali Malmısanıj hatiye çêkırın. 431 rûpel e û tê da qasi 20.000 bêje ci dıgre.
Amadekırına vê ferhengê de ez fêri tışteki bûm: " ferheng çekırın asan e, lê ne bı mıroveki."
PÊŞGOTIN
“Mirov ew e ko ‘mezınahi’ re çavnebari neke, lê ‘mezınahi’yê ji xwe re armanc bigre.”
Ez pêşgotına ferhenga xwe ya pêşin disa li vır ji dıbêjım, wısa bû: “Lı Holandê, dı ferhenga de bınavûdeng firmayek heye 'Van Dale", yek jı ferhenga wan 1280 rûpel e û dı pêşıya pêşgotına xwe de dıbêje ko:
"No dictionary of a living tongue can ever be perfect, Sanıuel Johnson (17 53)”
Yanê "dı zmanên jindar de hiç ferhengek nine ko her rêkûpêk be." Ewan ko ev methelokê Samuel Johnson gırtıne pêşıya ferhenga xwe, êdi şerm nine ko ez wê hevoka jorin bınvisım Ger zmanên pêşveçûyi de hê ferhengên bırêkûpêk çênabın, ferhenga mın a bı zmanê Kurdi wê hınek kêmasi tê de hebın".
Lı ser Kurdi, Kurd, an Kurdıstanê evçend pır tışt henın ko merov şaş dıke jı kijani de destpê bıke bınvisi û bıbêji. Lê nabe, Kurdistan azad nine, dewletên ko Kurdıstan dagir kırıne dıjmınahiyek bêhempa dajon. Stemkar ın, zalım ın û jı insınyetê dûr ın. Ne tenê jı ali sıyasi û coxrafi, ger bêji: "ez Kurd ım" dıbe ûşta jenosida wan. Dıkujın, penahınde dıkın û dıpışêvın, (asimile dıkm). Dıjmın multi-nasıyonal e, her yek jı ya dın xırabtır e lı dıji Kurd de gumani nake. Kurdıstan, ew welate ko êdi behsa abori nabe, teknoloji xewn e, meseleyi senayi, cıvaki û zanyari ko beşi mıroveyati ya mırov pêk tine lı Kurdıstan nema ye. Kurd ew gel e ko lı dınyayê bı tenê têkoşina hebûna jıyina xwe dıde. Lê her welatparêzê ko lı der an lı hundur keysa mafê mırovati dıbine an ji mırına xwe dıgıre ber çav derheqa Kurd an Kurdıstanê de tışteki dınvise. Heta nıha zêdeyi lı ser çirok, û stran û helbest dıhatın nıvisin, roman hê dı dema jıyina xwe ya zaroki de ye. Êra mın ev ferheng hılbıjart. Şerm e ko ta iro bı taybeti `Kurdıya bakur de' me tu ferheng çênekırıne. Herweki ya: 1- Yûsıf Zıyaeddin Paşa (1894) Kurdi-Erebi - evıya dı ali M. E. Bozarslan de careki dın bı Kurdi-Tırki çap bûye (1978) - 2. Prof. Qanadê Kurdo Kurdi-Rûsi (1960). 3. Mûsa Anter Kurdi-Tırki (1967) 4. Joyce Blau (1965) Kurdi-Frensi-İngılizi -ko paşê 1975 de lı ali wêşanên Şıvan de Kurdi-Tırki hatıne çêkırın ji, lê dı naveroka wan û zerengıya wan jı bo roja iro besi me nine. Lı başûri Kurdıstan zêdeyi jı zaravayi Sorani çêtır berhemên Kurdi pêkhatıne, lêbelê zaravayi mezıntır Kurmanci ko himê zımanê Kurdi ye hê dı dergûşê de maye. Elfabe, rêzman û ferheng; sê stûna hebûna zımaneki ne. Jı bêyi wan axaftın û nıvisandın nabe, jıyin nabe.
Ferheng çêkırın asan nine, bareki gıran e û gelek kend û kosp û astengi tê dıvên. Lê hebûneke kêm jı tunebûnê çetır e...
Ev pırtûk jı welêt hezaran kilometır dûr, dı jıyineke mışexti de amade bûye. Herweki bêimkani û tenêti, ew şevên bêxew astengıya mın bûn, lê ew Kurdıya şêrin û xweş, ew zımanê bı bal û pal, ew asoya bêtıxûb ya diroki a Kurdi jı mın re hêsani ava kır û bû sebeba pesna dılê mın. Jı wê hêza manewi ye ko mın kend û kospên pêşin gêr kırın û ez dı heqê vi kari derketım û vê pırtûka xwe ya gıranbıha pêşkêşi gelê xwe dıkım.
Ev ferheng, dı roja iro de gavek e, gava duduyan e. Bı awaki dın ava bûye. Armanca xwe ev e ko bêjeyan çêtır bısenıfine û helbıjêrine û zanısti bıke. Lê disa ji şermezari lı ser me ranake. Herweha ev ji Kurdi-Tırki ye. Evinıya dılê mın ev bû ko bı tenê Kurdi ev rûpelên hanê tıji bıbûwana. Hêvi û daxwaza mın ev e ko dı rojên pêşhati de zmanzaneke hemwelatıyê mın gava sısıyan bavêje û bı Kurdi-Kurdi ferhengeki pêk bine...
Xebata mın lı ser vê pırtûkê gelek dırêj e, heta sala 1962 ya dıçe. Dı bıhara 1987 de mın himmê vê ferhengê dani û yek çapkıribû. Ev ferheng ji rastkırın, durustkırın û berfırehkırına wê ye.
'Bıhayê zêr, zêrker dızane" dıbêjın. Dıvıya ye ko. bête gotın ji 'bıhayê bêjeyi ji, ferhengnıvis dızanın" Kurdi de wısa bêje henın ko himi û diroki ne, wısa bêje û pêkhatına bêje henın ketıne hemêza tabiatê û jê re bûne goşt û hesti ko mın tabir nedit ez pesna xwe bıdım. Lê bı kurti bêjım. "Zımanê xelkê, xelkê çêkıri ye; zımanê Kurdi ji Xwedê çêkıriye". Hewce nine dûr bıçım ez vê ferhengê bı Tırki re datinım berhev (mıqayese dıkım) ko lıgel wê tercume bûye. Weki dı behsa xwandınê de ji me nıvisi dı zımanê Tırki de tipên C, F, Ğ, H, J, L, M, R, Z,. nayên pêşıya bêjeyi. Bı awaki dınê bêjım, yanê dı Tırki de ew bêjeyên ko bı wan tipan yeki destpê dıke ne Tırki ye. Ferhengek Tırkıya bı 1700 rûpeli de 280 rûpel jı van tipana pêk tê. 116 -jı şeşan yek- jı ferhenga wan bı temami ne ya wan ın. Ger dı tipên dın de ji bêjeyên bıyani derinın jı 3/5 (jı pê'ncan sê) jı ferhenga wan jı holê radıbe. Lê dı Kurdi de ji Ê, F, I, İ, O, U, Û- nayên pêşıya bêjeyi lêbelê jı van bı tenê E û de çend bêjeyên bıyani xuya dıbın. Ji xwe U û Û yê de ji hiç wûşe ninın Ev ferhenga bı 450 rûpeli de 18 rûpel jı van tipan ın, yanê 1126 -jı bist û şeşan de yek-bıyani ye. Ya bıyanitır ew e ko jı Tırki de, xwandın û nıvisandın dıbe û dewlet ji çê dıbe, rebenê Kurdi de nabe!...
Lı berhevdana Tırki û Kurdi de yek ji berçav dıbe ew e: Bı sedsal ın ko em pevre û dı nava hev de dıjin. Em bındest ın û ew koledar ın. Kurdi jı Tırki hiç bêje negırtıye. Lı beramberi wê de Tırki bı sedan bêje û bıwêjên Kurdi standıne. Drûv û naveroka wan guhartıne û kırıne malê xwe. Ecêbıya ferhengeka 'Türk Dıl Kurumu" ji heye. Hemû bêjeyên bıyani bı işaretkê şani dane. Lê yên Kurdi re ji terim "halk dilinde hlk." kırıye pêşiyê. We: çapraz (çeprast), çeper, dulda (talde), gul (gül), kak (qax), köm (gom), loğ (luq), mal, mezra (mezre), rastlamak (rast hatın), û yên dın... Eyıb nine ko dı zımaneki de bêjeyên bıyani hebın. Hemû dınya ji wısa ye. Ger bêjeyên Latini, Frensi û yên dın derkevın zımanê Ingilizi jı namine. Eyıb; kesê ko zımanê xwe nine û inkarkırına zıman û çanda xelkê dıke. Jı xwe dema iro de bandûra teknoloji nêzikbûna gelan lı hev ev têkeli mısoger e û dıvıyaye ji. Em Kurd gava teksteki dınvisın jı bêjeyên bıyani dırevın. Jı bo vê yekê ye ko em, dixwazın dı rındıya babetê ko dılê me de ye bıdın, nabe. Dawi ji dev jı nıvisandinê berdıdın. Êra xeletıya ko em bı gelemperi dıkın yek ji ev e. Bêjeya ko bûye malê zımaneki êdi malê gel e, bıvê nevê tu jê re serşûri bıki.
Kurdi nebûye zımanê nıvisandınê û ya dewletê û dı zanıngehan de bıkar nayê. Carinan dı beramberi zımanên dın de bêjeyên Kurdi nayên ditın -ev kêmasi dı hemû zımanan de ji heye- carınan ji bêje heye lêbelê nayê bıkar anin. Zımanê nıvisandınê ya Kurdi iro bı tenê ji ali kêm kesan de û dı devereke pıçûk de tê xebıtandın. Ji bo vê yekê dı paçvekırın û teksteki de gava bejeya Kurdi nayê bira nıviskar ew hın rêzebêje an bıwêjên dın dıbinın û dışıbinın bêjeyi bıyani. Herweki ew jı dı tekstê de tê fehm kırın lê zıman berfıreh nabe û teng dımine Weko: beramberi "isbat û qebûl" ya Erebi dı Kurdi de "peyıtandın û pejırandın" heye. Lê zor kêm nıviskar evana bıkar tinın û disa jı lı ser reya kevn dıçın. Jı bo pêşvebırına zıman û jı bo rewşenbirên têgehişti dıvêt bêjeyên nûjen pêşvebırına zıman û jı bo rewşenbirên têgehişti dıvêt bêjeyên nûjen bıkar bên û gelemperi bıbın.
Ez kırêkareki fabriqê lı derveyi welêt, mın lı xwe peyıtand ko; lı êvaran, serê heftê, dema valahıyê, her car çend rûpel bêne nıvisandın, mırov berhemeke wısa pêk tine. Gava bêjım: 'Naveroka vê ferhengê nêzi 30.000 bêjeyên (me baş nehêjmartıye) Kurdi û nêzi 25.000 bêjeyên beşi Tırki; legel lêkolin lı ser dûgelên dınya û rêzmani hatıye kırın, gırıngıya vê xebatê berçav dıbe...
Tıxûbên imkanên mın teng, arikarên mın nin bûn. Lêbelê ferhenga mın a yekem û wêşanên Kurdi serkanıya lêgerinên mın bûn. Lê arikarıya mezın mın jı xêvjımêrê (computer) dit. Ev bexşişa teknolojiyê dı vi kari de bêhempa ye û bı mınetdarıya wê ev berhema serbıxwe bû.
D. İzoli
29 09 1991
Bu sözlüğün yapımı bana bir şey öğretti: “sözlük yapmak kolaydır, fakat bir kişiyle değil.”
ÖNSÖZ
"İnsan odur ki ‘üstün'ü kıskanmamalı, fakat kendine hedef tutmalıdır."
Ben önceki sözlüğümün önsözünü yine burda da tekrarlıyorum, şöyleydi: "Hollandada sözlük yapımında isim yapmış 'Van Dale" adlı firmanın çıkardığı 1280 sayfalık bir sözlüğün önünde şöyle bir ibare var:
"No dictionary of a living tongue can ever be perfect, Sarnuel Johnson (1753)"
Yani 'Yaşıyan bir dilde mükemmel bir sözlük yapılmamıştır". Eğer onlar Samuel Johnson'un zunü sözlüklerinin başına almışlarsa, benim de yukarıdaki cümleyi burda başa almam doğaldır. İlerlemiş dillerde "mükemmel" deyiminden çekiniliyorsa beniın bu Kürtçe sözlükte eksiklikler olması doğaldır". Kürtçe, Kürt ve Kürdistan üzerine yazılacak, çizilecek o kadar çok şey var ki insan neyi neresinden başlayacağını şaşırır. Fakat yine de olmuyor, Kürdistan bağımsız değil, Kürdistan’ı işgal eden devletler sonsuz bir düşmanlık güdüyorlar, baskıcı ve zalim davranışları bu tip çalışmalara engel oluyor. Sadece siyasi ve coğrafi değil ben "Kürdüm" demek bile soykırımlarına sebep oluyor. Oldürüyorlar, sürüyorlar ve asimile ediyorlar. Düşman çok ulusludur ve biri ötekinden beterdir. Kürtlere karşı bir eylemden tereddüt etmezler. Kürdistan öyle bir ülkedir ki artık ekonomiden söz edilemez, teknoloji hayaldir. Sanayi, toplum ve bilim alanında insanı insan yapan gelişmelerden Kürtlerin yararlanmasına fırsat verilmemiştir. Kürt öyle bir ulustur ki dünyada sadece yaşamak için uğraş veriyor. Fakat her yurtsever Kürt yurt içinde veya dışında ne zamanki insan haklarından fırsat bulur veya ölümü göze alır, Kürt ve Kürdistan hakkında birşeyler yazar. Şimdiye kadar çoğu hikaye, şiir veya halk türküleri yazılırdı Roman henüz emekleme çağındadır. Ben ise burada sözlüğü seçtim. Ayıptır ki şimdiye kadar biz Kuzey Kürtçesinde bir sözlük yapamadık. Gerçi: 1. Yusuf Ziyaeddin paşa (1894) Kürtçe-Arapça -daha sonra 1978 yılında M. E. Bozarslan tarafından Kürtçe-Türkçe çıkmıştır- 2. Prof. Qanadê Kurdo (1960) Kürtçe-Rusça. 3. Musa Anter (1967) Kürtçe-Tûrkçe. 4. Joyce Blau (Kürtçe-Fransızca-İngilizce -daha sonra 1975 te wêşanên şivan yayınları tarafından Kürtçe-Tückçe sözlükleri varsa da kapsamları bakımından bugün için yeterli değildir. Güney Kürdistan'da çoğu Soran lehçesinde güzel eserler çıkmıştır, fakat Kürtçenin ana temelini teşkil eden Kurmanci lehçesi daha beşik çağındadır. Alfabe, gramer ve sözlük; bir dilin varlığının üç ana unsurudur. Bunlarsız konuşma ve yazma mümkün değil, yaşantı eksik kalır.
Sözlük yapmak kolay iş değil dedik, ağır ve çok girdili çıktılı bir yüktür, fakat yetersiz de olsa hiç yoktan iyidir.
Bu kitap vatandan binlerce km. uzakta bir sürgün hayatı altında yazıldı. İmkansızlık ve yalnızlığın yanında uykusuz geceler de engel teşkil ettiyse de, bunun yanında Kürtçenin engin ve köklü oluşu, tarihi ve tabiatla içiçeliği, kelime zenginliği ve kelime yapısı bana kolaylık oldu, haz ve gurur verdi. Bunun verdiği manevi kuvvetledir ki yukarda bahsettiğini girdili çıktılı zorlukların -yalnız da olsa- üstesinden gelerek bu değerli eseri halkıma takdim ettim. Bu sözlük günümüz Kürtçesinde ikinci adımdır. Diğerlerinden değişik olarak hazırlanmıştır. Kelimeler sınıflandırılmış ve bilimsel hale getirilmiştir. Gene de üzerimizdeki ayıbı yok etmeye yetmez. Çünkü bu da başka bir dille tercüme edilmiştir Gönül isterdi ki sadece Kürtçe olarak bu sayfalar dolsundu. Umudum ve arzum, ilerde dilbilimci bir yurttaşım tarafından üçüncü adım atılabilsin ve Kürtçe-Kürtçe sözlüğü tamamlanabilsin...
Bu sözlük için uzun çalışmalarım olmuştur, ta 1962 yılına kadar uzanır. 1987 baharında ilk sözlüğümü ofset olarak neşretmiştim. Bu sözlük onun genişletilmiş ve düzeltilmiş devamıdır.
"Altının kıymetini sarraf bilir" derler. Herhalde "kelimelerin kıymetini de sözlük yazarı bilir" denmesi lazım Kürtçede tarihi ve köklü kelimeler var, kelime ve kelime yapısı tabiatla öyle kucaklaşmış et ve kemik haline gelmiş ki övünmek için tabir bulamadım. Kısacası: 'başkaları dilini kendi yapmış, ama Kürtçeyi Allah yaratmış" diyebilirim. Uzağa gitmeye lüzum yok, Kürtçeyi şimdiki tercümesi yapılan Türkçeyle mukayese edelim. Örneğin: Türkçede C, F, Ğ, H, J, L, M, R, Z. harfleri kelime önlerine gelmez, yani Türkçe sözlükte bu harfierden biriyle başhyan hiç bir kelime Türkçe değildir. Bunlardan hiç biri Türkçe sözlükte olmaması lazım, ama ne gezer? Elimdeki 1700 sayfalık bir Türkçe sözlüğün 300 sayfası yukardaki harflerden oluşuyor; yani sözlüğün altıda biri tamamiyla Türkçe değil, eğer diğer harflerdeki Türkçe olmıyan kelimeler de çıkarılırsa, sanırım sözlüğün. daha büyük bir kısmı ortadan kalkar. Fakat Kürtçede de Ê, E, İ, İ„ O, U,.Û harfleri kelime önlerine gelmez. Fakat bunlardan sadece E ve İ’den bir kısım yabancı kelime var. U ve Û dan ise zaten kelime yok. 450 sayfalık Kürtçe kısmı olan bu sözlükte 18 sayfa bu harflerden oluşur. Yani 1126'sı. Garibi odur ki Türkçeyle okuma-yazma olabilir hatta devlet kurulabilir amma zavallı Kürtçe de değil!..
Kürtçe ve Türkçenin karşılaştırılmasında göze batan bir şey de Şu: Yüzyıllardır beraber ve içiçe yaşıyoruz. Biz sömürge, onlar sömürgeci. Kürtçe Türkçe’den hiç kelime almamıştır. Buna karşılık Türkçe, Kürtçeden yüzlerce kelime almış, şekil ve içeriğini değiştirerek kendine mal etmiştir. Türk Dil Kurumunun garip bir sözlüğü de var. Tüm yabancı kelimeleri hangi dile ait olduğuna dair işaretler koymuş, fakat Kürtçe olan kelimelerin önüne de "halk dilinde. hlk.) ibaresi yerleştirmiş. Örneğin: çapraz (çeprast), çeper, dulda (talde), gul (gül), kak (qax), köm (gom), loğ (luq), mal, mezra (mezre), rastlamak (rast hatin) gibi.
Bir dilde yabancı kelime bulunması ayıp değil. Bütün dünyada böyledir. Eğer Latince, Fransızca ve diğer yabancı kelimeler çıkarılırsa İngilizce de de bir şey kalmaz. Ayıp olan başkasının dilini veya kültürünü inkar etmektir. Zaten günümüz dünyasında teknolojinin tesiri ve halkların birbirlerine karışması bakımından bu kaçınılmazdır ve gerekir de. Biz Kürtler bir teksti yazdığımız zaman yabancı kelimelerden kaçınırız. Bundan dolayıdır ki bir mevzuya gönlümüzdeki akıcı güzelliği vermek istediğimizde de olmuyor. Sonunda da yazmaktan vazgeçeriz. İşte milletçe yaptığımız hatalardan biri de budur. Halka mal olmuş bir kelime o halkın malı sayılır, ister istemez onu kabul etmek gerek.
Kürtçe henüz bir devletin resmi yazı dili olmamış ve üniversitelerde okunmuyor. Bazen Kürtçede diğer yabancı dile karşılık kelime yoktur -bu her dilde de var olan bir eksiklik- bazan da kelime olduğu halde bu kelime kullanılmıyor. Kürtçede yazı dili belli kişilerce ve dar bir çerçevede kalmıştır. Bundan ötürü bazan bir teksti yazarken veya tercüme ederken yazarın aklına ona uygun kelime gelmez. Bunlar da o yabancı kelimeye karşılık kendilerince bir ke- lime veya kelime dizisi yerleştirirler. Gerçi tekst anlaşılır ama dil genişlemez ve güdük kalır Örneğin: Arapçadaki "ispat ve kabul" kelimelerine karşı Kürtçede "peyıtandın ve pejırandın" var. Fakat çok az kişi bunları kullanır ve yine de bildiğini okur. Dilin geliştirilmesi ve gelişkin aydınlar için zorunlu olarak bu Kürtçe kelimeler kullanılmalı ki kelime genelleşmiş olsun.
Yurt dışında bir fabrika Işçisi olan ben, kendime ispat ettim ki akşamları, hafta başları, boş zaman veya tatillerde her seferinde bir kaç sayfa yazılsa insan böyle bir eseri meydana getirebilir. Desem ki bu sözlüğün içeriği 30.000 Kürtçe kelime ve dört bine yakın deyim -ki tam olarak saymadık- ve 25.000 Türkçe kelime ile bir gramer ve devletler hakkında bir araştırmalı bir ilave ile övünce layık bir eser meydana gelmiştir.
Imkanlarımın sınırları dar ve yardımcım yoktu. Fakat benim ilk sözlüğüm ile Kürtçe yayınlar araştırmalarımın kaynağı oldu. Fakat en büyük yardımı bilgisayardan gördüm. Teknolojinin bu eşsiz bahşişi bana bu eseri bağımsızlaştırmamda minnettarlık kazandırdı.
D. İzoli
29. 09. 1991
