İmparatorluk Sınır ve Aşiret

İmparatorluk Sınır ve Aşiret

Nejat Abdulla

Avest

Onbeşinci yüzyıl başlarında Müslüman Dogu’da sadece üç iktidar merkezi vardı: Bunlardan birincisi Mısır’daki Memluklu Saltanatı, İkincisi Anadolu’daki Osmanlı Saltanatı ve üçüncüsü de Fars ülkesindeki Timurlenk hâkimiyetindeki emirlik. XVI. yüzyıl başlarına gelindiğinde Müslüman Doğu’- nun jeopolitik haritası büyük bir değişikliğe uğradı. I501’de Şah İsmail Timurlenk’in emirliğinin yıkıntıları üstüne Şii Safe- vi hanedanlığını kurdu. 1517 yılında da Osmanlı İmparatorluğu Mısır’daki Memluk saltanatına son verdi. Ve böylece Birinci Dünya Savaşının sonuna kadar tüm Dogu’da, Osmanlı ve Fars İmparatorluklarını ayıran ve 700 mili (sınırın %60’ı), Kürtlerin yaşadığı...

Nejat Abdulla - 1966 Hewler (Erbil), Güney Kürdistan'da doğdu. Liseye kadar olan eğitimini doğduğu kentte tamamladı. Daha sonra eğitimine Fransa'da devam etti. Fransa'nın Poitier Üniversitesi Tarih bölümünde lisans eğitimini bitirdikten sonra doktora çalışmasına Paris'in X. Üniversitesinde çağdaş tarih alanında başladı. Özellikle Birinci ve İkinci Dünya Savaşları arasındaki döneme kadar olan Kürdistan'ın sosyal ve politik tarihi üzerinde çalışmaktadır. Güney Kürdistan'da Sorani lehçesinde yayımlanmış birçok eseri vardır. Bunların arasında belli başlıları şunlardır: Kürdistan ve 1639-1847 Osmanlı-Fars sınır çatışması (Mukriyani yayınları, Erbil, 2001), Şeyh Ubeydullahe Nehri (1879-1882) hakkındaki Fransız belgeleri (Jîn yayınları, Süleymaniye, 2004), 1919'da Bağdat'ta bulunan Fransız konsolosun Kürdistan hakkında yaptığı yazışmalar (Jîn yayınları, Süleymaniye, 2004), 1919-1934 tarihleri arasında Şeyh Mahmud hakkındaki Fransız belgeleri (Jîn yayınları, Süleymaniye, 2006), 1918-1933 tarihleri arasında yazılmış İngiliz ve Fransız arşivlerinde Kürt dernek ve örgütleri, 1. Cilt (Jîn yayınları, Süleymaniye, 2008).

Yazar ayrıca Fransızca yazılmış birçok eseri Kürtçeye tercüme etmiş. Bunlardan bazıları şunlardır: les Kurdes Alevis face au Nationalisme turc kemalis- te, 2001, (Kemalist Türk milliyetçiliği karşısında Alevi Kürtler); Etudes sur les Ahl-i haqq, 2004, (Ahle Heq mensuplan hakkında çalışmalar); Les Kurdes Persans et l'invasion ottoman, 2004, (Fars Kürtleri ve OsmanlI işgali); Les massacres kurde en Turquie, 2008, (Türkiye'de Kürt katliamlan).

İçindekiler

Önsöz/ 13 Giriş/ 19

Birinci kısım
Kürdistan'da aşiret toplum ve siyaset / 33

Birinci bölüm
Kürdistan: Toprak ve insan / 35
Coğrafi Kürdistan / 35
Coğrafi yapı olarak Kürdistan / 36
Dağlık bölge, ıqlim cibâl / 37
Topografik özellikler / 38
Sınır ve jeopolitik / 61
Kürtlerin kökeni / 66
Nüfus / 67
Şeytanın çocukları / 50
Peygamber Kürtleri lanetliyor / 51

İkinci Bölüm
Fiziki coğrafya ve ekonomi / 53
Rölyef/ 53
Hidrografi / 56
İklim/56
Tarım / 55
Hayvancılık / 56
Yayla yaşamı ve göçebelik / 57

Üçüncü bölüm
Kürt dilleri, lehçeleri ve edebiyatı / 61
Kürt Dili: Tarihi köken ve değişimi / 61
Kürt lehçelerinin coğrafi dağılımı / 63
Kürt basın ve edebiyatı / 66 Kurmanci lehçesi / 66
Kuzey Kurmanci / 67
Güney Kurmanci lehçesi / 68
Gorani lehçesi / 68 Lori lehçesi / 71

Dördüncü bölüm
Kürt aşireti ve iç yapısı / 75
Terminoloji sorunu / 75
Kürt aşiretinin yapısı / 77
Aşiret tipolojisi / 80
Kürt aşiretlerinin sosyo-politik yapısı / 82
A. Sosyal yapı / 82
B. Siyasi yapı / 83
Kürdistan’da sosyal farklılık / 83
Aşiret savaşı ya da kardeş kavgası / 85
Anlaşmazlıklar, dayanışma ve muhalefet oyunları / 88

Beşinci bölüm
İktidar. Milliyetçilik ve kimlik / 93
Begzade: ittifak ve kliyantelizm / 93 Ağa: At, silah ve avrat / 96
Toprak, ekmek ve kadın: Aşirete mensup olmayan köylüler / 99
Aşiretler ve etnik gruplar: Tanım mı kafa karışıklığı mı? / 100
Ulus ve milliyetçilik / 104
Ulus ve çağdaşlık / 106
Kayıp ulus "Ulus kayıp" / 109
Yeni bir siyasi fenomen / 110
Kürtlerde etnik bir kimliğin oluşumu / 112
Siyasi Bir Kimlik / 112
Ulusal Kimliğe Karşı Din / 115
Bölünmüş Bir Kimlik / 117

Altıncı Bölüm
Osmanlı imparatorluğu milletler sistemi imprartorluk geleneği ve aşiret / 119
OsmanlI imparatorluğunda milletler sistemi / 119
İmparatorluk düzeni ve devingen sını / 122
Aşiretler, iktidarlar ve imparatorluklar / 126
Kaçarlar dönemi / 129
II. Abdülhamit dönemi / 134
Jön Türkler dönemi / 136

Yedinci bölüm
Ulul -devlet miliyetçilik ve kemalizm / 141
Mandaların paylaşımı 1920-1932 / 141
Yeni sınırlar yeni topraklar / 144
Faysal yönetimindeki Irak / 145
Filistin / 145
Transürdün (Ürdün ötesi) / 146
Büyük Suriye / 147
Türklerin ulusal atılımı: Kemalizm / 148
Kürt milliyetçiliği / 151

İkinci kısım
İmparatorluklar, sınırlar ve aşiretler:
Tarihsel gerçeklik ve devamlılık / 155

Sekizinci bölüm
Osmanlı-İran Sınırı:
İki sınır arasındaki Kürdistan / 157
Sınırın tanımı / 157
Eski çağlarda sınır / 158
Savunma bölgesi / 159
Romalılarda sınır kavramı / 160
Ortaçağdan modern çağa sınır / 161
Sınır ve İslam / 142 Modern çağda sınır / 143
Aşiretler ve sınır: Türk-Safevi savaşlarında Kürt aşiretlerinin rolü / 164
1555 Amasya Antlaşmasından 1418 Sarab antlaşmasına:
Aşiretsel bölge ve muhalif alan / 148
1639 Zohab antlaşması: İki Kürdistan / 173

Dokuzuncu bölüm
Kürdistan ve sorunlu toprakların sınır çatışmaları /179
XIX. yüzyılın eşiğinde Kürdistan / 179
1823 Birinci Erzurum Antlaşması: İmkânsız banş / 183
1823 Birinci Erzurum antlaşması ve 1639 Zohab antlaşması arasındaki benzerlik: Kürt sorunu / 186
Baban Mirleri: İki sınır arasındaki oyun / 187
Mir Muhammed: Ulusal hırs ve bölgesel çıkar / 190
Bedirhan bey: Türk meydan okuması Farslartn hareketsizliği / 194

Onuncu bölüm
1843 görüşmelerinden 1847 ikinci erzurum antlaşmasına: Osmanlı ve Farslar arasında eksik kalan barış / 199
1843 sonunda savaşa ramak kala / 199
Engel olunan bir savaş ve inşa edilecek bir banş / 202
Görüşmelerin başlangıcı ve dörtlü karma komisyon / 203
Kürdistan ve 1843-1844 Erzurum konferanstan / 205
I- Topraklar ve sorunlu Kürt bölgeleri / 206
A. Süleymaniye ve ona bağlı bölgeler / 206
B. Zohab ve toprakları / 208
II. Aşiret, düşmana sığınan kaçak ve aşiretsel sorun/210
III. Tazminatlar/212
Konstantinopol (İstanbul] protokolünden (31 Mayıs 1847)
İkinci Erzurum antlaşmasına / 213 Girişimler ve adil tazminatlar / 216
I. Kara ve deniz anlaşmazlıkları / 216
II. Aşiretlerle ilgili sorunlar / 217

Onbirinci bölüm
1847 ikinci erzurum antlaşmasından 1869 konstantin portokolüne:
Aşiretler büyük güçlere karşı / 219
Pazar arayışındaki ingilizler / 219
1849-1852: Giderek uzayan bir sorun / 222
Kürdistan ve 1853-1856 Kırım savaşı / 228
İsyan için bir fırsat / 229
Kotun işgal, sınır anlaşmazlığı ve Derviş Paşa tezi / 232
1869 Konstantin (İstanbul) protokolü: Ihlat edilen bir statü / 234
Kürt aşiretleri sınır statü quo'sunu bozuyor: Hemawendler örneği / 237
Nasreddin Şah, Mithat Paşa ve Hemavvendler sorunu / 238
Bazyan'dan Afrika'ya / 241

Onikinci bölüm
1869-1878 yorgun düşen düşmanlar / 243
Farslara bir İngiliz teklifi: Kotur toprakları / 243
ingilizler: OsmanlIlara mutlak destek / 245
OsmanlIların Kürt politikası: Aşiret liderlerinin ayağını kaydırmak/247
1875 protokolü / 248
1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı: OsmanlI yenilgisi / 250
1878 Berlin kongresi: Rusya ve Bab-ı Âli arasında denge arayışı / 253

Onüçüncübölüm
Şeyhler ve doğuş halindeki kürt ulusal bilinci / 527
Açlık, hastalık ve şiddet / 257
Tarikat, Şeyh ve aşiretsel konfederasyon / 259
Kürtlerin birliği: Aşiretsel alan ve etnik boyut / 262
Şeyh Ubeydullah'ın amacı: Bağımsız bir Kürdistan / 263
1879'da ilk Osmanlı-Kürt çatışması / 264
Fars sınırına yürüyüş / 266

Ondördüncü bölüm
Büyük güçlerin politikası ve Kürt aşiretleri aracılığıyla yapılan 1880-1908 Osmanlı-Fars savaşları / 269
Hamidiye alayları: Kürt aşiretlerinin silahlandırılması / 269
Aşiret okulları: Ters sonuç / 273
OsmanlIların hizmetindeki Kürt aşiretleri / 274
İngiliz. Rus ve Alman rekabeti / 278
Petrol ve barış: Ekonomik sömürgecilik / 281
Alman Hindistani: OsmanlI imparatorluğu / 285

Onbeşinci bölüm
Hayali sınırlar ve dayatmalı anlaşma: İngiliz-Rus arabuluculuğunun sonu / 291
1911 Tahran protokolü / 291
Nedenler/ 292
1912 İstanbul komisyonu / 293
Dayatılan bir protokol: 1913 İstanbul protokolü / 296
Bu protokolün sonuç nedenleri / 299 1914 komisyonu / 300

Onaltıncı bölüm
1925-1932: çatışmadan işbirliğine / 305
Ağrı isyanı: Diplomatik gerginlik ve görülen hesaplar / 305
Eski bir sınır ve yeni bir komisyon / 312
Son bastırma hareketi: İran göz yumuyor / 315
Türkler meydan okuyor, İran sessiz kalıyor: İşbirliğine doğru / 316
"Olumsuz bir sorunun” sonu / 319
1932'deki son Türk-İran sınır belirlemesi: Uzun bir anlaşmazlığın bitmesi / 320

Üçüncü kısım
Kürt sorununun uluslararası ilişkiler içinde yer alması (1918-1926) / 323

Onyedinci bölüm
Savaş yılları ve kürt anlaşma politikası (1914-1918) / 325
Karanlık yıllar: Cihat, savaş ve askere alınma / 325
Kürdistan ve stratejik anlaşma politikası / 332 3izli Sykes-Picot anlaşması / 333
Birinci Dünya Savaşı yıllarında İngilizlerin Kürt politikası / 336 Mondros Mütarekesinden sonra Kürdistan: İngiliz önerileri / 341 Küçük Kürt devletleri projesi / 349 Barış Konferansında Kürdistan / 352

Onsekizinci bölüm
San remo kongresinden sevr anlaşmasına:
Gerçekleşmesi imkânsız bağımsız kürdistan hayali / 357
Kürdistan konusunda Fransız-ingiliz anlaşması (23 Aralık 1919) / 357
San Remo: Bağımsızlık hayali / 360
Sevr Anlaşması: ingilizlerin Kürt jeopolitiği / 363
I. Toprak koşulu / 363
II. Osmanlı egemenliğinin sınırlandırılması / 365
Kürtlerin bağımsızlık girişimleri / 366
Müttefiklerle kurulan ilişkiler / 369
Yıkılmak üzere olan bir yönetimle yapılan görüşmeler: İstanbul merkezindeki ayrışma / 371

Ondokuzuncu bölüm
Birbiriyle çelişen talepler mozayiği / 375
İran'ın ihtiraslı istekleri / 375
Arapların özlemleri / 379
Helenistlerin [Yunanlıların] talepleri / 381
Ermenilerin talepleri / 382
Kürtlerin talepleri / 385
Asuri-Keldaniler: Süryani bir imparatorluk arayışı / 386

Yirminci bölüm
Süryani-keldaniler: Sürgün, macera ve başıboşluk / 391
Küçük bir dini grubun tarihi / 391
Batılı misyonerler: Fanatizmin körüklenmesi / 393
1843-1844 Kürt-Asuri çatışmaları / 394
1915 tehciri/397
Savaş yıllarındaki felaketler / 398
Hakkâri'den Urmiye'ye: 1915/ 401
Süryani-Ermeni birliklerin oluşturulması / 402
Urmiye'den Bakuba'ya: Toplu bir göçten diğerine / 403
Kürtler çatışmaya giriyor / 403

Yirmibirinci bölüm
Kürt sorunu: Siyasi boyut ve yönetimsel durum / 409
Ermeni-Kürt barışması / 409
Sevr anlaşmasının jeopolitiği: Küçük bir Kürt devleti / 412
Sevr anlaşmasının gözden geçirilmesi / 415
A- Türk faktörü / 416
B- Bolşevik faktörü / 417
C- Ermeni faktörü / 418
D- İngiliz faktörü / 420
Sevr anlaşmasının kritiği / 421
İkinci Londra Kongresi (21 Şubat-14 Mart 19211 / 423
(12 Mart 1921) Kahire kongresi: Bağımsız Kürdistan projesi donduruluyor / 427

Yirmiikinci bölüm
Sevr döneminin sonbaharı:
Uluslararası çıkar ve bölgesel hırs / 341
İngiltere’nin fırsatçı politikası / 431
Sevr anlaşması karşısında Fransız politikası / 434
Aşiret, entelijensiya ve kültürel milliyetçilik / 439
Merkez Kürdistan'daki Kürtler / 441
Lozan Konferansı: Doğu sorununun sonu / 443
Türk hükümetinin gerekçeleri / 446
I. Etnografik gerekçeler / 446
II. Siyasi gerekçeler / 447 İngilizlerin tezi / 449
I. Etnografik gerekçeler / 449
II. Tarihi gerekçeler / 451

Yirmiüçüncü bölüm
1923-1926 yıllarında İngiltere'nin Türkiye politikası: Kürtlerin kararsızlığı / 453
İstanbul konferansı (5 Mayıs-Haziran 1924) / 453
Sınır çatışmaları ve görüşmeler / 458
Sorun Milletler Cemiyeti'nde / 460
Sınırda olaylar / 461
Brüksel hattı / 463
Musul sorununun sonu / 464
Komisyonun vardığı genel sonuçlar / 467
Görüşmelere doğru giden yol: Neden ve sonuçları / 475
Türk-ingiliz ilişkileri: Şaşırtan gelişme / 478
Türk-ingiliz anlaşması: Yeni Irak / 480

Sonuç / 483
Kitapta adı geçen bazı önemli şahsiyetler/493

Bibliyografya / 503

Harita 1: XII. yüzyılda Kurdistan / 15
Harita 2: Kürt Milliyetçilerine göre tarihi Kürdistan haritası / 16
Harita 3: Bellibaşlı Kürt aşiretleri / 17
Harita 4: ,\ürt yerleşim bölgeleriv / 18
Harita 5 : Kürdistan'ın nüfus yoğunluğu / 42
Harita 6: Bruinessen'e göre Kürdistan’da konuşulan lehçeler / 74
Harita 7: Modern çağda belli başlı Kürt hanedanlıkları / 181
Harita 8: Zohab kazası / 198
Harita 9:1843'teki Osmanlı-iran sınırı ön projesi / 218
Harita 10: 1869 tip haritası / 236

Harita 11: Berlin ve San Stefano antlaşmalarına göre Osmanlı-Rus sının / 252
Harita 12:1907 Konvansiyonuna göre İngiltere ve Rusya arasındaki paylaşım alanları / 288
Harita 13: Konusunda AvrupalI komisyoncuların 1912'de yaptıklan ve 1913 İstanbul protokolü ile somutlaşan Şat el-Arab paylaşım önerisi / 290
Harita 14:1639'dan 1914'e kadar Osmanlı-Fars sınırında meydana gelen toprak değişiklikleri / 302
Harita 15: Sykes-Picot (1916) ve (St. Jean de Maurienne -Nisan 1917) antlaşmasına göre OsmanlI İmparatorluğu nun paylaşımı / 337
Harita 16: Sevr Anlaşmasına (10 Ağustos 1920) göre Osmanlı imparatorluğunun paylaşımı / 356
Harita 17:1919 Barış konferansına sunulan Kürdistan haritası / 374
Harita 18: Barış konferansına sunulan Asuri-Keldani talepleri / 387
Harita 19: Ermeni, Asuri-Keldani, Yunan ve Kürtlerin talepleri / 388

Harita 20:1915-1935yılları arasındaki Süryani göçü / 399
Harita 21: 1921 Türk-Rus Kars anlaşmasına göre toprakların geri verilmesine dair hakemlik / 408
Harita 22: Musul vilayetinin itirazlı topraklarının etnografisi / 455

ÖNSÖZ

İki yüzyıldan beri Türk-Kürt ilişkileri kötü bir seyir izlemektedir. İki yüzyıldır Türk yetkilileri en küçük Kürt ulusal taleplerine ateş ve silahla karşılık vermektedir. Dolayısıyla Kürt- ler açısından son iki yüzyılın savaş ve katliam yılları oldu söylenebilir. Çünkü; çocuk, yaşlı, kısaca tüm bir sivil toplum katliamlara uğradı, köyleri yakılıp yıkıldı. İki yüzyıldan beri Türk hükümet yetkilileri Kürt bölgelerine karşı yakıp yıkma politikası uygulamaktadır. Ama gerçek şu ki iki yüzyıldan beri tüm baskı politikalarına rağmen Türk yetkilileri Kürt ulusal hareketini yenmeyi başaramadı. Fakat Kürtler de Türkiye’de yaşadıkları bölgeyi kurtarmayı başaramadı. Sonuç olarak her iki taraf da karşı karşıya durmaya devam etmektedir.

İki yüzyıldan beri var olan Kürt sorununu ele alan elinizdeki bu kitap bu sorunun kökenini Birinci ve İkinci Dünya Savaşları arasındaki döneme kadar olan tarihi süreç içinde incelemektedir. Kitap; iki yüzyıldan beri akan kanın bir an önce durdurulması gerektiğini anlatmaya çalışmaktadır. Kitabın Türk yetkililerine çok uzun ve kanlı bir tarih sayfasını kapatmalarına ve iki yüzyıldır devam eden bu kirli savaşın üzerinde düşünmelerine yardımcı olmasını umut ederim. Çünkü tarih iki yüzyıldan beri devam eden bu sorunu silahla çözmenin mümkün olmadığını göstermiştir. Bu nedenle barışa giden bir yol bulmanın zamanı artık gelmiştir. Bu kitabı yazmakla umut ve banş içinde geleceklerini paylaşmak isteyenlere banşa giden bir kapı aralamaya çalıştık. Kitabı hem köle olarak yaşamayı ve Kürt halkına köle muamelesini yapmayı reddeden Türk demokratlarına hem savaş ve silahlan lanetleyen yeni Türk ve Kürt kuşaklanna adıyorum.

Nejat Abdulla
Paris, 2008

Giriş

Onbeşinci yüzyıl başlarında Müslüman Dogu’da sadece üç iktidar merkezi vardı: Bunlardan birincisi Mısır’daki Memluklu Saltanatı, İkincisi Anadolu’daki Osmanlı Saltanatı ve üçüncüsü de Fars ülkesindeki Timurlenk hâkimiyetindeki emirlik. XVI. yüzyıl başlarına gelindiğinde Müslüman Doğu’- nun jeopolitik haritası büyük bir değişikliğe uğradı. I501’de Şah İsmail Timurlenk’in emirliğinin yıkıntıları üstüne Şii Safe- vi hanedanlığını kurdu. 1517 yılında da Osmanlı İmparatorluğu Mısır’daki Memluk saltanatına son verdi. Ve böylece Birinci Dünya Savaşının sonuna kadar tüm Dogu’da, Osmanlı ve Fars İmparatorluklarını ayıran ve 700 mili (sınırın %60’ı), Kürtlerin yaşadığı topraklardan geçen 1180* milden oluşan tek bir sınır kaldı.1 Müslüman olan her iki imparatorluk arasında meydana gelen kavga ve anlaşmazlıkların yer aldığı bu “mistik” hattın “bölgenin en eski sınırı olduğu kuşkusuzdur ...

* mile= 1.609,35 metredir, (-ç.n.)
1 Cecile John Edmonds, Kurds, Turks and Arabs. Travel and Research in North-Eastem lraq 1919-1925, Oxford University Pres yayınları, Londra, 1957, s. 125.

Nejat Abdulla

İmparatorluk Sınır ve Aşiret

Avest

Avesta | Kürt Araştırmaları: 260 | 8
Empire, fronti&re et tribu: Le Kurdistan et le conflit
de frontiere turco-persan
Nejat Abdulla
İmparatorluk Sınır ve Aşiret
Kurdistan ve 1863-1932 Türk-Fars Sınır Çatışması
(Yayımlanmamış doktora tezi)
Fransızcadan Çeviren: Mustafa Aslan

Editör: Abdullah Keskin
Dizi tasarım: Ahmet Naci Fırat
Kapak: Azad Aktürk
Tashih ve mizanpaj: Avesta
Birinci baskı: 2010, İstanbul
Baskı: Berdan Matbaası
Sadık Daşdöğen Davutpaşa cad.
Güven san. sit. C blok, no: 239
Topkapı / İstanbul
Tel: (0212) 613 12 11

© Avesta Yayınları, 2009
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında
yayınevinin izni alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz

Sertifika no: 13193

Avesta Basın Yayın
Reklam Tanıtım Müzik Dağıtım Ltd. Şti.
Hüseyin ağa mahallesi
Sakız ağacı caddesi
Öğüt sokak no: 7
Beyoğlu / İstanbul
Tel-Fax: (0212) 251 a 80
(0212)263 89 75

Ekinciler caddesi
Nurlan apt. giriş katı no: 2
Ofis / Diyarbakır
Tel-Fax: (0612) 223 58 99

www.avestakitap.com
info@avestakitap.com

ISBN: 978-9966-382-60-132