Türkiye’de Sol Akımlar
Mete Tunçay
Bilgi
«Efendiler... Biz Pan-lslamizm yapmadık, belki yapıyoruz, yapacağız dedik. Düşmanlar da yaptırmamak için biran evvel öldürelim dediler. Pan-Turanizm yapmadık, yaparız, yapıyoruz dedik yapacağız dedik ve yine öldürelim dediler. Bütün dâva bundan ibarettir».
Mustafa Kemal Paşa
(TBMM, 1 Aralık 1921)
«... memleketin dahilinde burjuva demokrasisi usulüyle ıslahat yapmak ve emperyalizme karşı ileride mukavemet edebilmek ve başlanmış olan millî inkılâba ekseriyet olan köylülerin iştirakini teyit ve idame eylemek için, zaruri olduğu veçhile, İktisadî teceddüdat ve teşkilât vücuda getirmek»
Türkiye Halk Iştirakiyun Fırkası
(1922) Bak. s. 135.
Mete Tunçay’ın doçentlik tezi olarak hazırladığı “Türkiye’de Sol Akımlar” kitabı, bu alanda yazılmış ilk ve tek ciddî incelemedir. Birinci baskısı Siyasal Bilgiler Fakültesi yayınları arasında çıkan ve kısa zamanda tükenen eserin yeni belgelerle genişletilmiş bu ikinci baskısının daha geniş bir ilgiyle karşılanacağını umuyoruz.
Mete Tunçay, 1936 yılında İstanbul’da doğmuştur. 1958’de Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’ni bitirmiş, akademik kariyere girmiştir. 1961’de özgürlük Kavramı üstüne bir çözümleme denemesiyle doktorasını tamamlamış, London School of Economics and Political Science’a araştırma yapmaya gitmiştir. 1963’te yurda döndükten sonra, eskiden beri üstünde çalıştığı «Türkiye’de Sol Akımlar» kitabını hazırlamıştır. Şimdi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde Siyasal Teoriler doçentidir. Yazar, T. Jefferson’dan «Seçme Parçalar» (1961), S.M. Lipset’ten «Siyasî İnsan» (1965), K. R. Popper’den «Açık Toplum ve Düşmanları - cilt I: Platon» (1967) gibi siyaset sosyolojisi ve felsefesi alanında çeviriler de yayımlamıştır. Evlidir; biri kız, biri erkek iki çocuğu vardır.
İçindekiler
Önsöz / IX
Giriş: Sol Kavramı ve 1908 - 1925 Döneminin Anlamı / 1
İlk Türk Sol Akımlarının Tarihi
Birinci Bölüm
ikinci Meşrutiyette Osmanlı Solculuğu
I. İlk Beş Yıl (1908 - 1913) / 19.
1. 1908 Ağustos - Eylül Grevleri / 20
2. Hüseyin Hilmi Çevresi ve Osmanlı Sosyalist Fırkası / 25
a. İştirak ve O.S. / 26
b. Dr. Refik Nevzat ve O. S. F. Paris Şubesi / 38
c. Dirilen İştirak / 40
3. Solla İlgilenen Başka Aydınlar / 42
II. Ara (Birinci Dünya Savaşı) / 45
III. Mütareke Yılları (1918 - 1922) / 48
1. Türkiye Sosyalist Fırkası / 48
2. Sosyal Demokrat Fırkası / 57
3. Öteki Kuruluşlar / 61
İkinci Bölüm
Millî Mücadele Anadolu’sunda Solculuk
I. T.B.M.M.’nin İlk Yılı (1920 - 1921) / 70
A. Yerli Sol Akımlar: / 73
1. Yeşil Ordu / 74
2. Resmi Türkiye Komünist Fırkası / 83
3. Gizli Türkiye Komünist Partisi / 90
4. Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası / 96
5. Başka Solcular / 98
B. Dışarıdan Gelen Sol: / 100
6. Mustafa Suphi / 100
II. Sol Akımlara Ara, Verilmesi / 123
III. Savaşın Son Yılı (1921 - 1922) / 131
1. T. Halk İştirakiyun Fırkasının Canlanması / 133
2. Anadolu Solculuğunun Sönüşü / 138
Üçüncü Bölüm
İstanbul’da Aydınlık Çevresi
I Hazırlık Yılı (1919 - 1920) / 143
1. Berlin Kurtuluş'u / 143
2. İstanbul Kurtuluş’u ve Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası / 146
II. Savaş ve Ertesi (1921 - 1925) / 151
1. Aydınlık’m Doğuşu / 151
a. Türkiye’de Devrim Fikri / 152
b. İşçi Teşkilâtlan / 154
c. Anadolu’nun Zaferi / 157
2. Kurtuluştan Sonra / 159
a. İşçi Sınıfı / 159
b. Yeni Seçimlere Hazırlık / 161
c. İlk Tevkifat / 163
3. Aydınlık ve Komünizm / 164
4. Cumhuriyette Aydınlık / 169
a. Yeni Türkiye / 169
b. Terakkiperver Muhalefet / 174
c. Aydınlık’m Soldan Tenkidi / 177
5. Orak Çekiç / 183
III. Solda Sükûn / 187
İlk Türk Sol Akımlan Üstüne Bazı Düşünceler / 191
Bibliyografya / 199
Fotoğraflar
ÖNSÖZ
Bu incelemede, Türk tarihinin belli bir dönemi boyunca solcu düşünüşü izlemeye çalıştım. Sol kavramından ne anladığımı ve konuyu zaman içinde, 1908 - 1925 arası diye sınırlayışımın nedenlerini Giriş’te açıklayacağım. Hemen söyleyeyim ki, Türkiye’de solculuğun 1960’lara gelinceye kadar hareket olma bakımından büyük bir önem taşıdığını sanmıyorum. Bununla birlikte, içinde bulunduğumuz yüzyılda Türk toplumunun meseleleri pek az değiştiğinden, —etkileri sınırlı kalmış olsa da— solun geçirdiği denemeleri bilmek, geleceğe bakışımız için faydalı olabilir.
Bu çalışmanın amacı, ilk Türk sol akımlarına siyaset nazariyesi yönünden bakmak ve bir fikir çözümlemesi yapmaktan ibaretti. Ancak, seçtiğim yılların yeterince aydınlatılmamış olması yüzünden, olaylar tarihiyle de uğraşmak zorunda kaldım. Araştırmalarımda cevaplandırabildiğim sorular, cevap bulamadıklarımdan daha az oldu. Yine de, burada çizdiğim çerçevenin bir başlangıç olacağını ve başka araştırıcılar tarafından eleştirilip düzeltilirse, gerçeklere yaklaşılacağını umuyorum. Bulabildiğim materyale karşı dürüstlükten ayrılmamaya ve ortaya koyduğum tarih tablosuna siyasal yargılarımı karıştırmamaya itina ettim; fakat, Giriş’te söylediğim sözlerin ve sonda yapmayı denediğim yorumların, benim kişisel görüşlerimi yansıtması doğaldır.
Beni Türk solu üstünde çalışmaya Sayın Prof. Dr. Tahsin Bekir Balta teşvik etti. Tavsiyesinin pek yerinde olduğuna gitgide daha çok inandığım için, kendisine başta teşekkür etmeyi bir borç sayıyorum. Sayın Prof. Dr. Fahir H. Armaoğlu ve Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya, kaynak araştırmalarımda yardımlarını esirgemediler. Onlardan aldığım materyali kullanırken, dipnotlarında bunu ayrıca belirttim. Millî Kütüphane, Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi ve Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü yetkililerine de, değerli yardımlarından ötürü minnettarım. Bağlı bulunduğum, Siyasî Hukuk ve Devlet Nazariyeleri kürsüsünden Sayın Prof. Dr. Yavuz Abadan ve Doç. Dr. Şerif Mardin’in devamlı ilgilerini, burada içten teşekkürlerimle belirtmek isterim.
Hazırlıklarım sırasında, Avrupa ve Amerika’da bu konu üstünde çalışan bazı araştırıcılarla mektuplaştım, özellikle, Türkiye’deki Komünist Hareketlerle ilgili bir kitabı Amerika’da yayımlanmak üzere bulunan Sayın Dr. George S. Harris’le bir süredir karşılıklı yardımlaştık. Onun Rusça kaynaklardan yararlanabilmesi, benim de bir dereceye kadar bu açıdan bakabilmemi sağladı. Bunlardan başka, Türk sol akımlarına bizzat karışmış bazı kimselerle konuştum. Bu konuşmaların çoğu, daha sonraki dönemlerle ilgili olduğu için, onlardan öğrendiklerimi ancak ileride kullanabileceğim. Bununla birlikte, bana zaman ayırdıkları ve incelediğim konuyu değerli görüşleriyle aydınlattıkları için hepsine teşekkür ederim.
Son olarak, gerek topladığım bilgileri ve gerekse bunlardan , çıkardığım sonuçlan benimle tartışmaya katlanan bütün arkadaşlarıma ve özellikle Doç. Dr. Tuncer Bulutay’a karşı duyduğum şükranı söylemem gerekir. Bu kadar yardıma rağmen, ortaya daha iyi bir eser koyamamanın bütün sorumluluğu benimdir.
Mete Tunçay
Not:
Bu kitap doçentlik çalışması olarak hazırlanmış ve 1966 yılı Mart ayında Siyasal Bilgiler Fakültesine sunulmuştur. Şimdi yayımlarken, bu arada edindiğim yeni birtakım bilgileri eklemekle yetiniyorum.
Şubat 1967, Ankara
İkinci basımda, yine birtakım yeni edindiğim bilgileri ekledim. 1925 sonrasını toplamamı bekleyen okuyucular için, 1926-45 ve 1946-60 dönemleri üstünde de çalıştığımı açıklamak isterim. Yalnız bunları, ancak üçer-dörder yıl arayla tamamlayabileceğimi hesaplıyorum. Bu arada, her türlü bilgi ve belge yardımını büyük bir memnunlukla karşılayacağım. İkinci baskının, bu cildin yanlışlarını düzeltmeme ve eksiklerini tamamlamama elvermeyecek kadar çabuk çıkması, benim için bir bakıma üzücü; ama eleştirilerden yararlanmaya her zaman hazırım.
Mayıs 1967, Ankara
GİRİŞ
Sol Kavramı ve 1908-1925 Döneminin Anlamı
Burada, ilk Türk sol akımlarının tarihini incelemeye geçmeden önce, sol kavramı üstünde durmak ve konuya 1908 devrimiyle başlamamızın anlamını açıklamak istiyoruz. Araştırmamızın adına iki şey düşünerek, Sosyalizm veya Komünizm demedik. Bir kere, -«Sol», «Sosyalist»ten de «Komünist»ten de daha genel, dolayısiyle her ikisini de kapsayan daha gevşek bir terimdir. Komünist sıfatının, bu adı taşıyan bir partinin üyelerinden başkası için kullanılması sakıncalı sayılabilir. Sosyalist ise, günlük dilde, komünist olmayan bir çeşit ılımlı sol anlamına geldiği için, bu başlık altmda komünizan akımlara da yer vermek yanıltıcı olabilir. Siyaset incelemelerinde, zaten işlemsel olarak kullanılagelen «Sol» terimini seçişimizin ikinci ve daha önemli nedeni ise, sosyalizm ve komünizm kavramlarının —birazdan göstermeğe çalışacağımız üzere— bazı Batı ülkelerindeki geçmiş tecrübeyle sıkı sıkıya bağlı olması ve
Türkiye’de 1908-1925 döneminin böyle bir ayrıma pek elverişli bir temeli bulunmamasıdır.
«Sol» teriminin de bazı güçlükleri vardır. Burada tam bir çözümleme yapmak iddiasında olmadan, yalnızca ele alacağımız materyali seçmenin gerektirdiği ölçüde birtakım sorunları işaret etmek istiyoruz. Sağ-sol ayrımı, bilindiği gibi, siyaset sözlüğüne 1789 Fransız Devrimi’nin Birinci Cumhuriyet Meclisi’nden geçmiştir: bu meclisin yarımay biçimindeki toplantı salonunun solunda eşitliğe ve köklü değişmeye taraflı üyeler otururlardı, sağda da bu fikirleri pek tutmayan mutediller ve asiller. Sağ ve sol terimleri, madde âleminden siyaset diline alınırlarken, göreli (İzafî) özelliklerini de birlikte getirmişlerdir. Gerçekten, bunlar göreli bir kavram çifti teşkil ederler. Bir şey bir başka şeye göre (bir doğru çizgi üstünde düşünülünce), sağda veya soldadır. Bu göreli kullanış siyasette de ...
Mete Tunçay
Türkiye’de Sol Akımlar (1908-1925)
Bilgi Yayınevi
Bilgi Yayınları
Özel Dizi: 2
Türkiye’de Sol Akımlar (1908-1925)
Mete Tunçay
Birinci Basım 1967
(Ankara Üniversitesi S.B.F.)
İkinci Basım Eylül 1967
Bilgi Yayınevi
Sakarya Caddesi No. 8
Yenişehir, Ankara
Tel.: 17 74 03 - 17 89 30
Mete Tunçay
Türkiye’de Sol Akımlar
1908-1925
(İkinci Basım)
Bilgi Yayınevi
Kapak Düzeni: Ozan Sağdıç
Başnur Matbaası, Ankara - 1967
