«Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi» ileri Osmanlı toplumundan hareketle nasıl ve neden geri kaldığımızı araştırmakta; geri kalmışlığı altedemeyen son ikiyüz yıllık iktidarların hangi ortak yanlışı paylaştığını; sosyal ve ekonomik düzenin temelindeki bozukluğu; bu bozukluğun günümüzdeki sonuçlarını incelemektedir.
İsmail Cem, 1940 İstanbul doğumlu. 1959’da İstanbul Robert Koleji’nden ve 1963’te Lozan Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun olmuş, 1981’de Paris Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde siyaset sosyolojisi dalında Lisans Üstü eğitimi yapmıştır.
1963 den başlayarak çeşitli gazetelerde Yazı İşleri Müdürlüğü, Genel Yayın Müdürlüğü yapmış ve 1971 - 1974 tarihleri arasında Türkiye Gazeteciler Sendikası İstanbul Şubesi Başkanlığı, 1974 -1975 tarihleri arasında Türkiye Radyo Televizyon Genel Müdürlüğü,1987 - 1991 tarihleri arasında İstanbul Milletvekili, 1995 - 1999 tarihleri arasında Kayseri Milletvekili, 1996 da Demokratik Sol Parti TBMM Grup Yönetim Kurulu Üyesi, 1987-1996 tarihleri arasında Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi (AKPM) ve Batı Avrupa Birliği (BAB) Asamblesi Üyesi, 1989 -1991, 1993 - 1995 tarihleri arasında AKPM Sosyalist Grubu Başkan Vekili, 1996 da AKPM ve BAB Asamblesi Türk Parlamenter Grubu Başkanlığı görevlerinde bulunmuş ve Avrupa Medya Enstitüsü Danışma Kurulu Üyeliğini yürütmüştür. 7 Temmuz 1995 – 6 Ekim 1995 Tarihleri arasında 50. Hükümette Kültür Bakanlığı, 30 Haziran 1997-11 Temmuz 2002 tarihleri arasında 55, 56 ve 57. Hükümetlerde Dışişleri Bakanlığı görevlerinde bulunmuştur. Son olarak, İstanbul Bilgi Üniversitesinde Uygulamada Türk Dış Siyaseti konulu dersler vermekteydi.
Yayınlanmış eserleri: Türkiye'de Geri kalmışlığın Tarihi, Türkiye Üzerine Yazılar, 12 Mart, TRT'de 500 Gün, Siyaset Yazıları, Geçiş Dönemi Türkiye'si, Sosyal Demokrasi Yada Demokratik Sosyalizm Nedir, Ne Değildir?, Türkiye'de Sosyal Demokrasi, Engeller ve Çözümler, Yeni Sol, Soldaki Arayış, Gelecek İçin Denemeler, Mevsim (Fotoğraflar), 21 Yüzyılda Türkiye, Türkiye Avrupa Avrasya I, Avrupa'nın Birliği ve Türkiye.
24 Ocak 2007 tarihinde vefat etmiştir.
İçindekiler
Giriş: Geri Kalmışlığın Evrensel Mekanizması
1. Bölüm Eski Denge / 19 I — İhtiyaçlar ve Kaynaklar / 20 II — Nüfus ve Kaynaklar / 21 III — Teknik ve Kaynaklar / 22 1. Aletler ve Tarımsal Metodlar 2. Üretimin Toplumsal Organizasyonu
2. Bölüm Eski Dengeyi Yıkan Darbeler / 28 I — Gözlem Etkeni / 29 1. Gözlem Etkenini Güçlendiren Koşullar 2. Gözlem Etkeninin Sonuçları II — Sağlık Etkeni / 36 III — Zorlama Etkeni / 37 1. İç Zorlamalar 2. Dış Zorlamalar
Birinci Başlık: İleri Osmanlı Toplumu
1. Bölüm Toprak Düzeni ve Ordu / 53 I — Osmanlı Toprak Rejimi / 54 1. Mirî Toprakların Hukukî Statüsü 2. Mirî Toprakların Yönetimi 3. Köylünün Durumu II — Toprak Rejimiyle Ordunun Uyumu / 62 1. Askerî İktâ’nm Nitelikleri 2. Toprak Düzeniyle Askerî Gücün Uyumu
2. Bölüm Ekonomik Düzenle Devletin Uyumu / 70 I — Islâmiyetin Işığında Devlet / 72 1. Devletin Ferdçiliğe Karşı Tutumu 2. Devletin Halka Karşı Tutumu II — Üretim ve Ticarette Devletçilik / 76 1. Tarımsal Ürünler ve Ticaret 2. Lonca Teşkilâtı ve Sınaî Üretim 3. Transit Yollan ve Dış Ticaret 4. «Devletçi» Bir Düzen III — Sosyal Güvenlik Kurumlan / 94 IV — Hem «Merkeziyetçi» Hem «Adem-İ Merkeziyetçi» 99 1. Merkeziyetçilik 2. Adem-İ Merkeziyetçilik
3. Bölüm Devlet Mülkiyetine Dayanan Bir Denge / 109 I — Düzenin Nirengi Noktası / 109 II — Ekonomik Düzenle İnsan Ve Dünya Görüşünün Dengesi / 114 1. Ekonomik Düzene Uygun İnsanın Özellikleri 2. Osmanlı Toplumunda Hakim Nitelikler III — Büyük Uyum ve Tutarlılık / 125 1. İhtiyaçların Karşılanması 2. Gelişmiş Bir Toplum
İkinci Başlık: Geri Kalmışlığın Oluşması
1. Bölüm Dengenin Hassas Noktaları / 140 I — Esneklikten Yoksun Bir Düzen / 140 1. Girift Yapı 2. Vergiler Ve Para Değeri II — Ekonominin Tehlikeye Açık Yapısı / 145 1. Değerli Maden Darlığı ve Kaçakçılık 2. Ferdiyetçi Unsurların Güç Kazanmaları III — Tarımsal Bünyedeki Yıkıcı Unsurlar / 151
2. Bölüm Osmanlı Dengesini Sarsan Darbeler / 157 I — Avrupa Hücuma Hazırlanıyor / 157 1. Teni Düzenin Oluşması 2. Altın Bolluğu ve Etkileri II — Avrupa’daki Değişimin Osmanlılara Etkisi / 161 1. Altın Yumurtlayan Tavuk Ölüyor
3. Bölüm Toprak Mülkiyeti Rejiminin Bozulması / 168 I — Devletin Para İhtiyacı / 169 II — Toprak Zenginlere Sunuluyor / 173 1. Çare: Toprak Gelirini Satmak 2. «Kristof Kolomb’un Yumurtası» 3. Alfana Hücum § 4. Tarımsal Üretim Düşüyor
4. Bölüm Toprak Düzeniyle Beraber Ordu da Çöküyor / 183 I — Timarlı Sipahiler Tarih Sahnesinden Çekiliyor / 184 II — Ordunun Yeni Temeli: Profesyonel Askerler / 187 1. Kapıkulu Ocağının Önem Kazanması 2. Yeniçeri Ocağının Bozulması III — Profesyonellerin Yolaçtığı Yıkıcı Gelişmeler / 191
5. Bölüm Sosyal ve Ekonomik Yapı Çöküyor / 197 I — Celâli İsyanları / 198 1. İsyanların Doğuş Nedenleri 2. İsyana Katılan Zümrelerin Özellikleri 3. Celâli İsyanlarının Aşamaları II — Beylerin, Ağaların Oluşması / 207 1. Neden, Nasıl Oluştular? 2. Bey Ve Ağaların Teni Düzendeki Terleri III — Sosyal Yapının Yeni Şekli / 217 1. Tarım Kesiminde 2. Geri Kalmış Şehirler IV — Devlet Yönetimindeki Yozlaşma V — Ekonomik Düzensizlik Ve Borçlanma Teşebbüsleri / 229 1. Ekonomik Durum 2. İlk Borçlanma Teşebbüsleri
Üçüncü Başlık: Geri Kalmışlığın Kökleşmesi
1. Bölüm Osmanlı Memleketine Yabancılar Üşüşüyor / 238 I — Anlaşmalar Ve Fermanlar / 239 II — Dışa Borçlanma Başlıyor / 242 III — Yabancılar M Etkisindeki Devlet / 244
2. Bölüm Sömürünün Emrindeki Araç: Batılaşmak / 251 I — 1800’lerin «Mukaddes İttifaktı / 251 § 1. Batıyla Gelen... 3. Bölüm Bir İmparatorluk Çöküyor / 261 I — «Çalı Süpürgesinden... Tahta Kaşığa Kadar» / 261 1. Dokuma Tezgâhlan Azalıyor II — Toprağın Serüveni / 265 III — Tarımdaki Sömürü ve Halk / 269 Dördüncü Başlık: Emperyalizmden Kurtuluyoruz, Geri Kalmışlıktan Değil
1. Bölüm Atatürk Olmasaydı Belki Türkiye Olmazdı / 283
2. Bölüm Atatürk, Geri Kalmışlığı Yenememiştir / 288 I — Mustafa Kemal’in Ve Yeni Rejimin Tutumu / 288 II — «Millî İktisat»in Fonksiyonu / 295 III — Devletçilik Denemesi / 297 IV — Cumhuriyetin Mutlu Azınlığı / 299 V — Gerçekleşen Ve Gerçekleşmeyen / 305 VI — Başarısızlığın Nedenleri / 309 1. Milli Mücadele Ve Sonrasının Zorunla Dayanağı 2. Tüccar 3. Millî Mücadeleden Gelen Subaylar, Bürokratlar Ve Atatürk
3. Bölüm Atatürk Sonrasından Amerikan Yardımına / 319 1. Savaşın Türkiye’deki Yankılan 2. Özel Sektörün Sınırlanması ve Harp Zenginleri 3. Savaş Döneminin Siyasal Gelişmeleri Beşinci Başlık: Temeldeki Bozukluk, Dün ve Bugün
1. Bölüm Batı Ve Batılaşmak Nedir? / 331 I — Bütün İktidarın Ortak Görüşü / 331 1. Batı Kültürünün Kaynaklan §2. Türkiye’de Batılaşma II — Batı’mn Niteliği: «Maddiyatçılık» / 337 III — Batının Niteliği: «Ferdiyetçilik!» / 340 TV — «...Çok Özel Bir Durum» / 343
2. Bölüm «İmkânsızdın Peşindeki İktidarlar / 348 I — Fert Eliyle Birikemiyecek Sermayeyi Ferde Biriktirmek Çabası / 348 II — Bir Sınıfa, Sahip Olamıyacağı Nitelikleri Kazandırmak Çabası / 355 III — Geri Kalmışlık Neden Altedilemiyor? / 360 1. «Zehirlenmiş Hastanın Zehirle Tedavisi» 2. Batıdaki Görevini Yapmayan Kurumlar 3. Hedefini Şaşırmış Bir Tepki IV — Temeldeki Bozukluk / 367 1. Cumhuriyet Öncesinde 2. Cumhuriyet 3. Demokrasi Dönemi
Altıncı Başlık: Temeldeki Bozukluğun Sonuçları
1. Bölüm Sınıfsal Ve Siyasal Tercihlerde Karmaşıklık / 374 I — Halkın Batılaşmaya Tepkisi / 374 1. Bilinçsiz Bir Sınıfsal Tepki 2. Dinsel Tepkinin Mantığ 3. İslamcı Cereyanın Halkçı Tepkiyle Özdeşleşmesi 4. İslamcı Cephenin Etkisi Ve Ekonomik Şartlar II — Karmaşıklığın Hâkim Zümrelerce Kullanılışı / 380
Batılaşmaya, Bürokrasiye, CHP'ye Tepki; Devrim ve AP İktidarı / 387 I — DP’nin Doğup Güçlenmesindeki Nedenler / 387 1. Tüccarın Desteği 2. Ekonomik Ve Sosyal Bunalım 3. Batılaşmaya Tepki ve DP II — DP İktidarını Halk Neden .Tuttu 1. Temeldeki Doğru Teşhisler 2. Islâmcı - Doğucu Tepkinin Kollanması 3. Ekonomideki Gelişme III — DP’nin Geri Kalma Sürecindeki Yeri / 402 1. Ekonomik Ve Sosyal Yapı 2. Bağımlı Ekonomi ve Dış Siyaset IV — Devrim ve AP İktidarı / 408 1. 27 Mayıs Hareke» 2. AP İktidarı
3. Bölüm
Bağımlı ve Güçsüz Ekonomik Düzen / 418 I — Dünyada Ekonomik Bağımlılığın İşleyişi / 418 1. Dış Borçlar Ve Bağışlar 2. Tek Ürün Ve Dış Ticaret 3. Dış Ticaret Hadleri 4. Yabancı Şirketler II — Bağımlı Türk Ekonomisinin Doğuşu / 434 1. İktidarın Bütünlenmek Gereği 2. Ekonominin Dışa Açılması III — Bağımlı Ekonominin Görünüşü / 443 1. Türkiye’nin Dış Borçlan 2. Türkiye’nin Dış Ticaret Hadleri 3. Yabancı Özel Sermayenin Genel Görünüşü 4. Yabancı Şirketlerin Geri Kalmışlıktaki Rolü 5. Petrol Şirketlerinin Özel Misyonu IV — Geri Kalmış Sanayi Düzeni / 468 1. «Girişimci Değil, Ürkek...» 2. «Aracı Ve Komisyoncu» 3. «Dağınık Ve İsrafçı» V — Geri Kalmış Tarım Düzeni / 475 1. Devirler Değişiyor, Toprak Dağılımı Değişmiyor 2. Şişkinlik Ve Verimsizlik
4. Bölüm İkili Sosyal Yapı / 484 I — 22 Milyonun Millî Gelirdeki Payı: Adam Başına 1300 TL. / 484 1. Eşitsizliğin Nedenleri 2. Eşitsizliğin Sonuçlan II — Şehirliyle Köylü / 489 1. Yoksul Köylü Açısından Tarımdaki Gelişme 2. Tarım Dışındaki İkilik III — Doğu İle Batı / 502 1 Doğunun Devlet Kavramı 2. Etnik Farklılaşma 3. Sosyal Ve Ekonomik Yapı 4. Doğu’nun Çıkmazı
5. Bölüm Bağımlı Askerî Düzen / 512 I — Bağımlı Askerî Düzenin Bilânçosu / 514, 1. ABD Ve NATO’dan Türkiye’ye 2. Türkiye’den NATO’ya II — Bağımlı Askerî Düzenin Sonuçları / 523 1. Orta Doğu’nun Geleneksel Liderliği III — Türkiye’de NATO’cu Şartlanma / 526
6. Bölüm Piyango Kültürü / 530 1. Anadolu’nun Kültür Özelliği 2. Kültür İkiliğinin Doğuşu 3. Türkiye’nin «Yeni» Kültürü
Yedinci Başlık: Türkiye’nin «İmtiyazlı» Geri Kalmışlığı
1. Bölüm Bin Yıllık İnsan ve Göç Birikimi / 539 I — İsraf Edilen Kaynaklar / 539 H — İnsan Gücü ve Sermaye / 541 III — Kültür ve Kalkınma / 544 1. Kalkınmanın Temelleri IV — Bireysel Ve Toplumsal Dinamikler / 547 1. İlerleme Özlemleri 2. Kalkınma Açısından Çeşitli Zümreler 2. / Bölüm Temeldeki Bozukluğun Çözümü / 554 I — Hakim Zümreler Kadrosu / 554
II — İnsan, Kültür Ve Ekonomi / 555
Kaynaklar / 557
GİRİȘ
Geri kalmış Türkiye. Tarih biraz incelendikten; kültürüyle, sanatiyle, yapısı ve düzeniyle toplum gözden geçirildikten sonra yanyana koymaya insan elinin varmadığı üç kelime. Geri kalmış Türkiye. Kuralları, gelenekleri ve düşünceleriyle ortaçağı aydınlatan, yeniçağa ışık tutan bir kültür. Mevlânalar, Yunus Emreler, Evliya Çelebiler, Mimar Sinanlar. Dayanışmanın, kardeşliğin en güzel örneklerini veren Fütüvvetnameler. Toplumun ve ekonominin gerekleri uyarınca dini yorumlayan, ileriye dönük bir kurum gibi ondan yararlanmasını bilen Osmanlı akılcılığı. Ve geri kalmış bir Türkiye. Her biri devlet yönetme sanatının belgesi olan Mühimme defterleri. Çağın koşulları çerçevesinde başlı başına bir şaheser olan devlet. Devlet kurma alışkanlığı. Devlet yönetme ustalığı. Çağın en ileri ekonomik ve sosyal yapısı. Osmanlı ordularım bir kurtarıcı gibi karşılayan, eşitliği ve hürriyeti ondan bekleyen Avrupa halkları; yıkılmakta olan bir kölelik dünyasının yahut dağılmaya yüz tutmuş derebeyliğin yerinde kurulan Başka bir milletin ortak çabayla meydana getirdiği folklor ileri ve âdil bir toplum düzeni. Ve geri kalmış Türkiye, ve sanat özelliğini hemen her köyünde ayrı ayrı ve değişik şekilde yaratabilmiş Türkiye. Sanatının inceliğini ve görülmemiş çeşitliliğini âşıklarının sözünde, halılarının ilmiğinde, çevrelerinin nakışında yaşatan Türkiye. Geri kalmış Türkiye...
Meseleye değişik açılardan bakılabilir. Belirli bir kıyaslamanın çerçevesinde haklı gözüken bir teze göre, eşine az rastlanan kültür, medeniyet ve tarih hâzinesine sahip olan Türkiye, ilkel özellikteki toplumlara uygulanan bir sıfatla belirlenemez. Eğer Afrika geri kalmışsa, Türkiye onunla aynı ölçüye vurulamaz, aynı deyimle tanımlanamaz. Bu görüş kendi çerçevesinde şüphesiz doğrudur. Türkiye ile öteki geri kalmışlardan herhangi birini yanyana koysak, arada tarihin ve kültürün yarattığı büyük bir farklılık olacaktır. Ancak, geri kalmışlığın incelenmesinde, toplumun tarihî gelişme sürecinde aldığı yol ye başlangıç noktasıyla vardığı yer önemlidir. Bu açıdan, Türkiye bir Mozambik’ten, Kongo’dan, Guatemala’dan çok daha geri kalmıştır. Çünkü Mozambik her zaman aynı Mozambik olmuştur. Kongo aynı Kongo, Guatemala aynı Guatemala. Türkiye ise belirli bir dönemde öteki ülkelerle kıyaslandığında en ileri bir noktada gözükmektedir. Sonra gerilemeye başlamış, gerileye gerileye günümüze, aynı kıyaslama yapılınca çok arkada gözüken bir yere varmıştır. Yani, kavramın dinamik anlamıyla, tam bir geri kalmış ülkedir.
Geri kalmışlığın tarihini izlerken, çoklukla kullanılan bazı yöntem ve ölçülerden kaçınacağız. Türkiye’de konuyla ilgili çalışmaların çoğunda rastlanan alışkanlık, toplumu belirli bir dönemde donmuş varsaymaya, onun o andaki özelliklerini Batı kaynaklarının esinlediği ölçülere vurmaya dayanıyor..
Bu değerlendirme, hele Türkiye gibi çok sayıda ayrıcalığı olan bir ülkeye uygulandığında yanlış sonuçlar verir; ileriye dönük bir yönteme ışık tutmaya değil, geri kalmışlığın belirtilerini çoğu yetersiz ölçülerle sıralamaya yarar. Meselenin nedenine inmeksizin sonuçları ortaya kor; millî gelir düşük, beşlenme yetersiz, sanayi zayıf, dolayısıyla ülke geri kalmıştır der. Bn durum neden meydana geldi sorusunu cevaplayamadığı gibi, nasd düzelir sorusuna da çözüm getiremez. Ayrıca, geri kalmışlığı belirtilerine dayanarak açıklayan bu ölçüler Batı kültürünün etkisinde yaratılmıştır. Oysa geri kalmış ülkelerin yapıları ve özellikleri Batıdan kesinlikle ayrıdır. Kendilerine özgü kurumları, gelenekleri ve değer yargıları olan bu ülkeleri Batının değer yargılarını yansıtan ölçülerle sınıflandırmak, incelemeyi kaçınılmaz şekilde yanlışa sürükler.
Klâsik çerçevedeki araştırmaların yetersizliğinin bir başka sebebi, belirtilere dayanan ölçülerin geri kalmışlığın ancak donuk, statik bir incelemesine imkân vermesidir. Oysa, bütün ekonomik olgular gibi hareket halinde olan geri kalmışlık sorunu, belirli ve sınırlı bir anda ülkenin sosyal ve İktisadî durumu üzerinde yapılmış gözlemlerle çözümlenemez. Geri kalmışlığın incelenmesi, varoluş nedenlerinin ve çözümlerin aranması ancak olgunun dinamik özelliğine uygun, tarihten günümüze, hatta yarına kadar uzanan bir metotla mümkün olabilir.
Bu noktadan hareket ederek, Türkiye’nin geri kalmışlığını dinamik bir gelişme sürecinin içinde ele alıp nasıl ve neden oluştuğunu araştırmaya çalışacağız. Nasıl ve neden sorularının cevaplanabilmesi, tabiatıyla, geri kalmışlığın hangi yöntemle altedileceği konusunda bazı ipuçlarına işaret edecektir.
Türkiye’nin çok özel geri kalmışlık durumunu izlerken, geri kalmışlığın evrensel mekanizmasını hareket ve değişim sürecinde açıklayan dinamik bir modeli kullanacağız. Geri kalmışlığı belirtileriyle değil, oluşumuyla ele alan bu modelin, Fransız bilim adamı Gene Gendarme tarafından sunulan şeklini, onun yaptığı ayırım ve sınıflamaya, terminolojiye sadık kalarak vereceğiz. (') Ancak, Türkiye’nin çok değişik özelliklerinden ötürü, bu model bir tahlil aracı değil, sadece meseleye yaklaşım metodu olacaktır.
Burada bir daha belirtelim ki, Türkiye’nin geri kalmışlığı bir Afrika yahut Lâtin Amerika ülkesinin geri kalmışlığı değildir. Koskoca bir geçmiş ve geleceği olan, medeniyeti olan, sağlam temelleri hâlâ direnen ve kendini ileriye götürecek birikimi çeşitli alanlarda gerçekleştirmiş bir toplumun, geri bıraktırılmışlığıdır bu.
Gerî Kalmışlığın Evrensel Mekanizması
Geri kalmışlığın tarihsel oluşum içinde açıklanmasında, insan topluluklarının geçirdiği aşamalar iki ayrı dönemde ele alınabilir: 1) İleri üretim tekniğine sahip bir ülkenin etkisine toplumun henüz girmemiş olduğu ilk dönem. Tutarlı ve düzenli bir hayat tarzının, çok yavaş gelişen ekonominin belirlediği bu aşamadaki toplumlar, büyük özellikleri olan dengeden ötürü Eski Denge toplumları diye tanımlanabilir.
2) İkinci dönemin özelliği, toplumun dıştan gelen yıkıcı darbeler ve etkenler sonucunda dengesini kaybetmiş olmasıdır. Geri kalmışlığın objektif ölçülerinin belirdiği bu durum kalıcı ya da geçici olabilir. Eğer toplum, dengesizliklerin üstesinden gelip iç ve dış engelleri temizler, bünyesindeki sarsıntıyı bir silkinmeye dönüştürebilirse, kalkınmaya başlayabilir. Geri kalmışlığın, çocuk ölümlerinden üretimin düşüklüğüne kadar uzanan belirtileri yeni bir dengeye yönelen bu ülkede yavaş yavaş yok olur. Dengesizlikleri altedemeyen toplumlar ise hem eski tutarlılığını kaybeder hem de yeni bir temele oturamaz; yapısı, ekonomisi ve değer ölçüleri soysuzlaşır.
Günümüzdeki geri kalmış ülkelerin hemen hepsi böyle bir «sürekli dengesizlik» durumundadır. .....
İsmail Cem
Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi
Cem
Cem Yayınevi Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi İsmail Cem
Dizgi-Tertip-Baskı: Yelken Matbaası — İstanbul Birinci baskı: Şubat 1970 İkinci baskı: Mayıs 1971 Üçüncü baskı: Nisan 1973 Dördüncü baskı: Haziran 1974 Beşinci baskı: Mayıs 1975
"Ne durması var, ne dinlenmesi Bak birdenbire nasıl bozuluyor dünya, Nasıl atıyor bir başka dünyanın temelini."
