Belgelerle Dersim Raporları

Belgelerle Dersim Raporları

Faik Bulut

Yön

- Başvekil İsmet İnönü Mektubu
- Mareşal Fevzi Çakmak Raporu
- Dahiliye Vekili Şükrü Kaya Raporu
- Erkanı Harbiye Mütalaası
- Halis Paşa Raporu
- Erzincan Valisi Ali Kemali Raporu
- Diyarbekir Valisi Cemal Bey Raporu
- Jandarma Komutanlık Raporu
- Mardin Mutasarrıfı Arif Bey Rap'oru
- Mutasarrıf Celal Bey Raporu
- Mülkiye Müfettişi Hamdi Bey Raporu
- Umum Müfettiş İbrahim Tali Bey Raporu
- Başsavcı Hatemi Şahamoğlu İddianamesi
- Milletvekili Naşit Uluğ Raporu
- A.Naci Karacan — Yunus Nadi Makaleleri
- İngiliz Raporu
- TBMM Raporu
- Alişer Raporu
- Koçgiri İsyanı
- Seyit Rıza Raporu
- Tanık Raporları
- Aşiretler Raporu

İçindekiler

Önsöz Yerine / 7

Ali Kemal'in Notlan Üzerine / 11
Kürtlerin Efsanesi Yok mu? / 12
Ahmet Yesevi Alevi mi? / 16
Dcrsimliler Casus muydu? / 21
"Fesatçı Alişir" / 22
Dersim Adının Kaynağı / 24
Namlunun Ucundaki Dersim / 24
Dersim Devletçiliği / 29
Dersim Raporları / 30
İrkçılık Osmanlı’da da Vardı / 36
Koçgiri İsyanlan / 37

I. Bölüm/43
1. Kürtlerin Tarih Noktai Nazarından Mutaleası / 45
1. Menşeleri / 45
2. Milli Hurafeler / 47
3. Lisan / 49
4. Edebiyat / 51
5. Din, Âyin, Hurafat / 52

2. Aşiretler, Vaziyetleri, Örfü Adetleri / 59
3. A. Devlet ve Hükümete Karşı Vaziyetleri / 75
B. Meşrutiyetten Evvelki ve Sonraki Harekât / 82
C. Büyük Harpte Dersim / 91 Ç. İstiklal Harbi Esnasında / 92
1. Hadiseden Evvelki Vaziyet/92
2. Hadisenin Mucip Olduğu Zararlar / 96
3. Koçgiri Aşireti Hakkında Malumat / 96
4. İsyanın Hakiki Sebepleri / 97
5. İcraat ve Faaliyet / 98
6. Hadisenin Sureti Vukuu / 101
7. ... / 109
Hulâsa (Özet) / 108
8. ... / 109
Yine Plümer Hadisesi / 111

II. Bölüm / 117
Dersim Raporları / 119
1. Osmanlı Devri / 119
A. Mutasamf Mardini Arif Bey'in Raporu / 119
B. Mutasamf Celâl Bey'in Raporu / 122
2. Cumhuriyet Devri /124
A. Mülkiye Müfettişi Hamdi Bey'in Raporu / 125
B. Vali Cemal Bey'in Raporu / 127
C. B.U.M.F. Raporu / 131
Sona Bırakılan Silah Toplama Programı / 135
D. Büyük Erkânı Harbiye Reisinin (Genelkurmay Başkanı) Mütalâaları / 139
E. Halis Paşa'nın Raporu / 141
F. Dahiliye Vekili Şükrü Kaya / 148
Dersim'in Islahı Esasları / 153
İdari İslahat Şunlan İhtiva Etmelidir
A. Birinci Sene / 154
1. Silah Toplamak / 154
2. Ruesanın Teb'idi / 155
3. Mücrim ve Mahkumların Yakalanması / 155
4. Mükellefiyetini İfa Etmeyenlere Bunun İfa Ettirilmesi / 156
5. Şimali Dersim Halkının Garba Nakilleri / 157
6. Dağınık İskanın Men'i / 158
7. İdan, Adliye ve İnzibat Memurlarından İşe Yaramayanların Değiştirilmesi / 158
B. İkinci Sene / 159
C. Üçüncü ve Müteakip Seneler / 161

III. Bölüm / 163
İddianamede Dersim / 165
İngilizler Devrim İçin Ne Diyor? / 179
IV. Bölüm / 181
i Aşiret Gözüyle İsyan / 183
1. Seyyit Rıza'nın Küçük Emirberi Anlatıyor / 183
Dersim Olayları Neden Başladı? / 185
"Paşa Planı Yapmış" / 185
Olay Patlak Veriyor / 186
Gözelerde Yemin Olayı / 187
Cepheler Açılıyor / 189
"Seyyit Rıza Titriyordu" / 189
Alişer Olayı / 192
Vank Kilisesi ve Keşişi / 193
Bazı Direnişçiler / 194
Kürt Mümin Bey / 196
Şeyyil Rıza ve Beşik Xanım / 199
İnsanlar Kınlıyor / 200
Rehber’in Öldürülmesi / 202

2. Bala Uşağıa Şireti Mensubu / 203
"Biz Harzemli Türklerdendik Ama / 203
"Laz Osman Asker Kaçağıydı" / 203
"Alişcr'i Vuran da Vuruldu" / 204

IV. Bölüm / 207
Dersim'de Neler Oldu? / 209
Milletten Saklanan Nedir? / 210
İstiklal Harbinde Dersim / 211
Savaştan Sonra Neler Oldu? / 212
Ne Mutlu Türküm Diyene / 215
Mecburi "İskan Kânunu" / 217
Hitlervâri Kafa Yapısı / 219
Ülke Üç Bölgeye Ayrıldı / 220
"Türkleştirme" Gayreti / 221
"Dış Güç" Demek Doğru mu? / 224
Tunceli'nin Kurulması / 225
Tedbirler Hep Maddi / 227
Asıl Maksat Türkleştirmek / 228
Kime Ne Faydası Oldu?/231
"Dahili İstiklal Harbi Ne Demek?" / 233
Yağmur Öncesi Fırtına / 235
Hükümet Gibi Paşa / 237
Sürgün Furyasına Devam / 239
Mâkable Şâmilin Suistimâli / 240
Alpdoğan Fırtına Gibi Esiyor / 242
Sağ Gösterip Sol Vurmak / 243
Doğu İnsanına İnsanca Yaklaşmak Yerine Hep Silaha Başvuruldu! / 247
Görgö Şahidi Yüzbaşı / 247
Madanoğlu Yüzbaşıyı Yalanlıyor / 248
Suçları Taltif / 250
"İki - Üç Günde Silip Süpürdüler" / 251
Mülâhaza / 254
Sanki Bir Savaş / 267
Dersim Çözülmüştü / 269
Ölü Sayısı Az Gösteriliyor / 272
Seyid Rıza'nın İsteği / 273
149. Maddeye Göre Cezalandırdılar / 274
Tenakuzlu (Çelişkili) Sayılar / 275
1937'nin Neticeleri / 276.
1937 Dersi inlilerin En Zor Kışı / 277
Şefkat mi Kahır mı? / 281
Mağarada İmha / 282
Ev Nasıl Yakılır? / 282
Dış İşleri Bakanı İç İşlerinde / 284
Mezalime Kalp Dayanmıyor / 289
Sürgünler... Sürgünler ... / 290
İnsan Kalmamış Sanki / 291
Buraya Vilayet Olur mu? / 292
1938    Harekatının Sonunda/293
Haşan Hayri'nin BaşınaGclcnlcr/294
Tüccarlarda Şapka Kalmadı / 296
Dersim Dedikleri / 297
"Canlı Bir Şey Bırakmayın" / 299
"Kadınlar ve Çocuklar Yakıldı" / 300
20 Çocuk Kurşuna Dizildi / 302

Ekler / 305
No. 55 - Tunceli Vilayetinin İdaresi Hakkında Kanun / 307
İkinci Tunceli Tenkil Harekatı Sırasınnda 4'üncü Genel Müfettişlikçe Yayınlanan Bildirge / 314
İkinci Tunceli Tenkil Harekatı Sırasınnda 4'üncü Genel Müfettişlikçe Yayınlanan Diğer Bir Bildirge / 315
Tunceli Kanunu Özeti / 316
1937 Yılında Yapılan Tunceli Tenkil Harekâtına Dair Bakanlar Kurulu Kararı / 319
Dersim ve Erzincan'da Aşiret Dağılım Çizelgesi / 321

ÖNSÖZ YERİNE

Kavimlerin halklaşma ve uluslaşma süreçlerinde tarihsel olaylar ve gelişmelerin belalı, musibetli, felaketli ve acılı boyutları için, "kıyım, katliam, kırım, soykırım, ferman..." türünden ifadeler kullanılagelmiştir. Bu ifade ve tanımlar, siyasileştirilerek bir üst aşamada jenosid (genocide - bir etnik grubun veya-halkın toptan imhası; soykırım) deyimine dönüşürler. Kürt halkının meselesiyle ilgilenenlerin çoğu, sorunun sadece maddi ve fiziksel yönünü ifade eden jenosid kavramı üzerinde durdular. Son belirgin örneği 1988'de Irak Kürdistan'ının Halepçe kentinde görüldü.

Oysa sorunun bir de etnosid (ethnocide - kültürel soykırım / tarihsel ve kültürel imha) denen boyutu var ki, jenosit’ten çok daha tehlikelidir. Çünkü bedensel tasfiye ve bir halkın toptan imhasını öngören harekâtların hiç unutulmadığı, kuşaktan kuşağa ve kulaktan kulağa aktarılarak tarihsel bir "kin ve nefret" birikimine dönüştüğü görülmüştür. Nevvroz geleneği ve zalim Dehhak ile Demirci Kawe'nin amansız mücadelesinin söylenceler biçiminde günümüze kadar ulaşarak siyasi bir boyut kazanması da böyle olmuştur. Amerika yerlisi Kızılderililerin soykırıma uğratılmaları söylenegelmektedir. Cumhuriyet öncesi ve sonrası Kürt ayaklanmalarında idam edilenler, yıkılanlar, kurşuna dizilenler vs resmi kayıtlarda yer aldığı biçimiyle tarihsel kitap ve belgeler halinde günümüzde yayınlanmaktadır artık.

Buna karşılık tarihsel ve kültürel imha demek, her şeyden önce bir halka ya da ulusa, öz geçmişiyle kimliğini unutturmak demektir. Bizzat hatırlanması gereken şeylerin toptan" unutulmuşluğun dipsiz kuyusuna" ve uzayda her şeyi yiyip yutan "kara delikler"in tarihsel çukuruna, tümüyle ya da parça parça bırakılmasıdır etnosid. Özcesi, bir halkı halk olmaktan çıkarıp başka bir "hayalet ruh" halinde dolaştırmaktır.

Kanımca tarihinin unutturulraası veya başkalarınca yazılması, bir halka yapılacak kötülüklerin en büyüğüdür. Bunun canlı örneğine, 1991 Mayısı’nda gezdiğim Viranşehir'e bağlı Yezidi köylerinde tanık oldum. M.Ö. 660-550 yıllarında Zerdüştlük inancı biçiminde başlayıp M. S. 1075-1162 yıllarında Yezidilik'e dönüşen Kültlerin özgün inançları ve kültürel birikimlerinin asıl sahipleri olan Yezidiler, İslam'ın etkisiyle tarihlerinin büyük ve önemli bir bölümünü unutmuşlardı. Çok ilginçtir, Kürt Yezidi kültürünün "tarihsel taşıyıcıları" olması gereken şeyh, kavval, fakir ve pirler, genç kuşaktan yetişen siyasi bir Yezidi ya da müslüman Kürt genci kadar bile tarihlerinin bilincinde değillerdi.
Bu bağlamda, ezen ulusun egemen sınıfı, ezilen halkın tarihini unutturmak için iki şeye başvurur: Bir, gerçek tarihi tahrif etmek ve inkârcılık. İki, yalan ve yanlışa dayanan "alternatif tarih" yazma çabaları.

Örnekleyelim : Manastırlı Süleyman Sabri Paşa Ağrı, Van-Revandiz bölgelerinde komutanlık yapmıştır. Kürtler konusunda şunları yazar : "Eski tarih, 'Kürt' adlı bir millet kaydetmiyor. Asur kitabelerinde 'Kürt' adına tesadüf edilmiyor, bunun için "Kürt' kelimesi bir milleti kanıtlamıyor. Asur kitabeleri, vaktiyle bu bölgede Lu Hurdu adlı bir Türk hükümeti bulunduğunu... "(Van ve Kürt Türkleri Hakkında İncelemeler. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1982, s.9-19) Görüldüğü gibi inkârcılık ve tahrif atbaşı yürütülmektedir "alternatif tarih" tezlerinde.

Benzer görüşler Genelkurmay Başkanlığı’nın 15750 sayı ve 16 Mart 1946 tarihle Piyade Okulu için hazırladığı ve Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kazım Orbay'ın imzasıyla sunulan bir yönlendirme broşürünün 1-4. sayfalarında şöyle ifade ediliyor: "Asur kitabeleri bu mıntıkalarda(Yukarı Mezopotamya) Lahordu adlı bir Türk hükümeti bulunduğunu ve.. 3000 bin yıllık tarihinin kısaca gözden geçirilmesiyle de anlaşılıyor ki 'Kürt' diye bir millet yoktur. Asılları Turanlı olan bu halk...." Biz burda, sadece Türklerin Anadolu'ya geliş tarihlerinin her yıl kutlanan M.S.1071 Malazgirt Savaşı'yla olduğunu anımsarsak, Yukarı Mezopotamya’da 3000 bin yıllık Türk hükümetinin bulunmasının imkansızlığını da kavrarız.

Emekli Jandarma Albayı Nazmi Sevgen İran'ın Kürt tezlerine karşılık Türk devletinin resmi görüşünü, 1970'de askerler için düzenlenen "Doğu'da Kürt Meselesi" adlı konferansta dile getirir:"Ne Asur ne Urartu yazıtları Kardu-Kürdo veya benzeri isimde bir varlıktan söz etmemiştir. Oysa Kürt adına Kurt İlhanı Alp döneminde Elegeş yapıtlarında rastlanır ki, bu Kültlerin aslen Türk olduğunun kanıtıdır..."!!!

Osmanlı Devrinde Dersim İsyanları'nı 1937'de yazan Kurmay Binbaşı Burhan Özkök de "Halk kök itibariyle Türktür. Fakat., siyasal, tarihi ve idari bazı sebepler ve daha doğrusu hatalar yüzünden halkın hakiki benliği asırlarca unutturulmuş ve bunlar (Kürt) tabiriyle başka bir mevcudiyet, başka bir milliyet ve manasız bir varlık atfedilmiştir..." (S.3-4) Bir şey yoktan varedilemeyeceğine ve "manasız bir varlık" diye bir şey olamayacağına göre, Kürt'ün tarih derinlikliklerinden süzüle süzüle günümüze nasıl geldiği sorulabilir, bu iddiayı geçersiz kılmak için.

Biz örneklere dönelim. "Kültlerin tarihinin olmadığı ve halk / ulus olarak yokluğu" yolundaki yanlış tezleri ileri sürmek için Osmanlı yönetimden beri birçok paşa, general, albay, askeri doktor, yarbay, binbaşı vs., çeşitli yazılar yazdı. Bunun bir değerlendirmesini 25 Ağustos 1991 tarihli 2000'e Doğru dergisinde "Subaylar Kürt Dersine İyi Çalışıyor" başlığı altında yaptık.

Ancak konuya el atan sadece askerler olmadı. Siyaset adamları ve devletin sivil kurumları da bu sorunu inkârcılık temelinde ele aldılar. İsmet İnönü, konuyu bilerek çarpıtanlar arasındadır. İnönü Lozan görüşmelerinin (1922) Musul'a ilişkin konusunda İngiliz temsilcisi Lörd Curzon'a yazdığı mektuplardan birinde, şu görüşü ileri sürer: "Yezidiler Kürttür, doğal olarak gelenek ve görenekleri Kürtlerinki gibidir. Aralarında yalnız mezhep aynlığı vardır... Yezidilerle Kültleri birbirinden ayırmak ayn tutmak haksızlık olur.... Kürt halkı İrani değil Turani kökenlidir. ...Tarihin çok eski dönemlerinde Asurların hakimiyetindeki dağılmalarda, Turani kökenli bir halk olan 'Gudu'lar oturuyorlardı. Üstün savaşçı olan bu halkın, savaşçı anlamına gelen ismi Asurcaya çevrildiğinde 'Gardu' ya da 'Kardu' anlamına geliyordu ki bu kurt kelimesinin geldiği yerdir." (Hasan Yıldız, Fransız Belgeleriyle Sevr-Lozan,Musul üçgeninde Kürdistan, Koral Yayınları, Mayıs 1991 s. 138) İnönü, Yezidileri Kürtlere, Kürtleri de Türklere bağlayarak resmi ideolojiye doğru ilk adımını atmaktadır.

Kurtuluş Savaşı boyunca 'Kürt' milleti, 'Kürt' deyimini elverdiğince Osmanlı / İslam unsurları çerçevesinde kullanmaya özen gösteren Mustafa Kemal, taktik bir aldatmaca olan "Kürtlere özerklik" yolundaki vaadini tutmaması bir yana; yavaş yavaş söylediklerinden geri adım atmıştır. Savaş yıllannda "Kültleri, Çerkezleri, Lazları.. vs kapsayan Türkiye milleti" deyinimlerini özel olarak "Kürt-Türk kardeşliği" biçiminde vurgulayan M. Kemal, köprüyü geçtikten sonra "ayıya dayı demekten” vazgeçmiştir. Örneğin 1 Mart 1923 tarihli bir konuşmasında "Türk milleti" ifadesini bilerek kullanır; 29 Ekim 1923'te ise "Türkiye milleti" demekten tümüyle vazgeçer. Artık Kürt-Türk yok, Türk vardır. Nitekim 1923 Diyarbakır konuşmasında, "Diyarbakırlı, Vanlı, Erzurumlu, Trabzonlu, Trakyalı ve Makedonyalı hep bir ırkın evlatlarıdır.."der M.Kemal. Bu ibare, bugün bile Diyarbakır kent girişindeki büyük bir tak üzerinde yazılı durmaktadır.

27 Mayıs lideri Cemal Gürsel de, hızlı Atatürkçü, milli inkarcı ve tarihsel bilgisi dar gözlemlere dayanan ve ortaokul kültürünü aşmayan dönek Kürt M. Şerif Fırat'ın "Doğu İlleri ve Varto Tarihi" adlı kitabının 4. baskısına 1961'de yazdığı sunuşta, "Dünya üzerinde Kürt diye adlandınlabilccek müstakil hüviyetli bir ırk yoktur" demektir.
Ünlü Türk-İslam sentezinin mimarı Cuntacı Kenan Evren'in 1980-81 yılları arasındaki söylev ve demeçleri de farklı değildir: "Kürller, Orta Asya'dan gelen Türk kavimlerinin bir koludur."

Dönek M. Şerif Fırat ise Kürtlerin sadece Türk değil, "Türkoğlu Türk" olduğunu ileri sürerek, Erzincan tarihini yazan Vali Ali Kemali'nin görüşlerini eleştirir: "Erzincan Valisi Ali Kemali; bu eserini, yabancı bir silah gibi Dersim halkı üzerine uzatmış, onları Kürt Kızılbaş diye vasıflandırıp Türklük duygularını tamamen silmiş, yanlış duygularını kabartmış ve belki de bu halkın son felakete sürüklenmelerine sebep olmuştur." (s.27)... İyi mi?

Faik Bulut

Belgelerle Dersim Raporları

Yön

Yön Yayıncılık
Yön Yayıncılık : 026
Araştırma-inceleme :06
Belgelerle Dersim Raporları
Faik Bulut

Birinci Baskı Ekim 1991

Yön Yayıncılık Ltd. Şti.
Cağaloğlu Yokuşu, Evren Han, 29/30
Cağaloğlu - İstanbul
Tel: 5117916

Kapak: Arslan Kılıç
Dizgi-Baskı: Yön Matbaacılık Tesisleri
522 44 97-544 6634
Cilt: Lim Mücellit
Kapak Fotoğrafı: Alişêr ve Zarife Xanım
(Berhem Arşivinden)