Üçüncü Öğretmen Xanî H. Mem İstanbul Kürt enstitüsü
Elinizdeki kitap, yazar üyelerimizden H. Mem’in Ahmede Xanî üzerine yazdığı ve enstitümüzce yayımlanan üçüncü kitabıdır. Yazarı Ahmede Xanî üzerine yoğunlaşmaya, araştırmaya sevk eden duygu, yalnızca bu Kürt bilgesine yönelik kişisel hayranlığı değildir: H. Mem, haklı olarak, Ahmede Xanî üzerine örtülen bir tür ‘örtü’nün kaldırılmasını arzuluyor ve bu doğrultuda çaba sarf ediyor. Gerçekten de Xanî coğrafyamızda yeterince tanınmıyor. Dahası, kimi çevrelerce de dar bir alanda değerlendiriliyor. Örneğin medrese geleneği onu salt bir dinsel kimlik olarak tanımlıyor, entelektüel kimi kesimler ise bu tür algılamaları temel veri olarak kabullenip ona “dinci” etiketi vurmaya çalışıyor. Oysa Xanî çok yönlü bir düşünürdür ve bölgemizde hatta dünyamızda bilimsel olarak ancak onun çırağı sayılabilecek birçok diişünür/fılozof için yapılan araştırmalardan çok daha fazlasını hak etmektedir. Yainış algılamalar, lehçe sorununu ya da yapıtlarının anlaşılmasındaki ‘zorluk’, bu gerçeği örtmemelidir; adına enstitüler, vakıflar kurulması ve bilimsel araştırmalara konu olması gereken bu Küıt şahsiyeti hak ettiği tanınmışlığa ulaşmalı ve özellikle yeni kuşaklar onu tüm boyutlarıyla inceleyebilmelidir. Bu, yalnızca halkımızın değil tüm insanlığın düşünce dünyasının zenginleşmesi adına, bir gerekliliktir de. H. Mem’in, Xanî’yi Aristo ve Farabi’den sonra, insanlığın üçüncü öğretmeni olarak tanımlayan ve Xanî’nin büyük yapıtı Mem û Zîn’i değişik bir tarzda yorumlayan ‘Üçüncü Öğretmen Xani’ kitabını bu duygularla sunuyoruz.
İçindekiler
İkinci Baskıya Önsöz / 7
Giriş / 9 Xani’nin Beşeri Kimliği / 19 Xani’nin Bilimsel Kimliği / 25 Mem û Zîn’de Allah ve İnsan / 51 Xani’nin Felsefesi ve Düşüncesindeki Temel Yapıtaşları ile Kişilikler / 61 Kürt Halkının O Dönemdeki Sosyal Durumu ve Sebebleri / 87 Birliğin ve Dirliğin Destanı / 101 Mirza Bey / 109 Saray Ehli: Zeydin Bey, Kız Kardeşleri Sıti ve Zin / 125 Sıti ve Zin Sultanlar / 130 Sultan Newroz’un Bereketiyle Destanın Sahnelenmesi: Newroz’un Astronomik ve Kültürel Boyutu / 152 Newroz’un Etkinlik Alanı ve Kutlanışı / 154 Newroz’un Cızira Botan’da Kutlanışı / 156 Memo ve Tacdin’in Kıyafet Değiştirerek Newroz Şölenine Katılmaları / 157 Tacdin ile Memo’nun Sıti ve Zin’le İlk Karşılaşmaları / 159 Newroz’un Bereketi Olan Buluşmanın Sarhoşluğunda Ayılan Tacdin, Memo ve Sıti, Zin’in Birbirlerini Tanıma Arayışları / 168 Dadı Heyzebun’un Zin ve Sıti’nin Newroz Serüvenini Öğrenmesi / 179 Heyzebun Xani’ye Başvurur / 189 Xani Heyzebun’u Doğrulara Davet Eder / 191 Heyzebun’un Lokman Hekim Kılığında Halk İçine Girmesi /195 Dadı’nın Saraya Dönüşü, Sıti ve Zin’i Aydınlatması / 202 Talepkâr Gençler Kararlarını Halka ve Dünürlere Bildirip, Elçilerini Gönderirler / 215 Sıti ve Tacdin’in Nişan Töreni / 216 Sıti ve Zin’i Gözden Geçirip Süslemeleri / 225 Saray Dışına Giden Gelin Sıti’nin Hak, Hukuk Olduğunun Açıklanması / 227 Otoritenin Hukuk ile Yoğrulması; Tacdin-Sıti Vuslatı ve Gerdek Macerası / 243 Karşı Güçlerin Harekete Geçişi, Kapıkulu Beko’nun Tanıtılması / 252 Memo ve Zin’in Yalnızlığa Düşmeleri, Özlemleriyle Baş Başa Kalmaları / 262 Zin’in Olgunlaşıp Aşka Dönüşmesi / 271 Memo’nun Çileli Eğitiminin Serüveni; Aşkın Hicran Okuyla Yaralanması, Çevresini Algılaması / 280 Memo’nun Mekânıyla Buluşması / 282 Memo’nun Botan Saba Yeliyle Tanışması / 284 Ve Memo’nun Kendisini Tanıması, Kendisiyle Barışık Hale Gelmesi / 287 Memo Teoriyle Tanıştı, Pratikle Yoğrulacaktır / 295 Beyin Avdan Dönüşü, Ansızın Saraya Girişi; Memo’nun İkinci, Tacdin’in Birinci Sınavının Sergilenişi / 316 İyi Unsurun Başarısı, Karşıtı Kötü Unsurun Harekete Geçişi. Ulusçu Tacdin’in ve Himayesindeki Memo’nun Başarılı Hamlesine Beko ve Beyin Karşı Hamle Hazırlığı / 326 Memo’nun Zindan Pratiğiyle Eğitimini Tamamlaması ve Olgunlaşması / 342 Tacdin’in Adaletsizliğe Başkaldırması ve Memo’nun Ebedi Özgürlüğe Kavuşması / 354 Memo’nun Çileli Eğitiminin Sona Ermesi; Bağımsız İrade ve Ruha Kavuşması / 377 Zin’in Gelinlik-Çeyiz Hazırlığı, Vuslat Mutluluğu / 392 Destandaki Memo’nun Kimliğinin Makber Taşına Yazılması. Gelecek Devranda Mem û Zîn Kavuşmasının Müjdelenmesı / 434 Veda Sahneleri. Xani’nin Duası / 444 Gelecek Zaman Boyutunda Memo, Zin ve Bekir’in Gözlenmesi / 446 Gelecek Zaman Düzeninde Hukuklu İrade Tacdin ile Muhafız Bekir’in Gözlenmesi / 448 Evrenin Parçası İnsan. İnsan; Ölüme Yenik İhsan, Sıradan İnsan, Bilge İnsan, Duaya Muhtaç İnsan / 465 Kalemine Sitemi ve Vedası / 476 Xani’nin Sorumlu Olduğu Rabbma Savunması / 482
SUNU
Büyük deha filozof Xanî üzerine son 15-20 yıl içinde birçok çalışma yayımlandı. Elbette bu çalışmaların her birinin bir değer ve önemi vardır. Ancak daha önce Enstitümüz tarafından yayınlanan ve şimdi ikinci baskısı yapılan bu çalışma, filozof Xani’yi birçok açıdan ele alan ve onun bilinmeyen birçok özelliğini açığa çıkaran, kısaca bu alanda yeni bir çığn açan bir çalışmadır. Elinizdeki bu çalışma, Xanî'nin üzerindeki 300 yıllık siyah örtüyü kaldırıyor ve onun gerçek kimliğini açığa çıkarıyor.
Çok değerli olan bu büyük eserin yazarı sayın H. Mem, Xanî ile ilgili olarak oldukça mütevazi bir dille "Önce elimdeki yetersiz ilim fırçamla, üzerinde biriken yıllanmış tozu sildim, sildikçe tablonun matematik bir temele dayandığını gördüm, çok iyi bir düşünce mühendisi-mimarı olduğunu keşfettim. Kimlik tablosunun incilerle beyaz, mercanlarla kırmızı olan ana yapı taşlarını kazıyıp parlattım. Temel unsurların sayısal yapısını, simgesel rollerini yerli yerine oturtunca, Xanî'nin dahi bir toplum mühen-, dişi olduğuna cezbe ile hayran kaldım" diyor. Doğu ve Batı felsefesini çok iyi irdeleyen, Aristo ve Farabi'den sonra üçüncü öğretmen sıfatmı filozof Xanî'ye veren sevgili hocamız H. Mem diyor ki "Xanî tek gerekli aracın bilim olduğunu öğütledi. 'Eğitimin teorisi özgürleşmedir. Özgürlükçü ve hukukun üstünlüğünü esas alan toplumlarda sanat, felsefe ve edebiyat çok gelişir, ekonomik verim bollaşır. Verimin hakça bölüşülmesi, eşitliği sağlar. Birey aydınlandıkça adaletin eşsiz çehresine sevdalanıp aşka ulaşır, özgürlüğüne kavuşup bağnazlığı ve tutsaklığı dışlar, bu uğurda bedel ödemeye talip olur. Tez ile antitezin sonucu sentezdir, ikisi arasındaki savaş, barışla noktalanır. Hedef barıştır. İyi ve kötü sonuçta barışık halde cennetlerinde beraberce yaşayacaklardır."
Kürt aydınlanmasının ve Kürt dilbiliminin mimarı büyük deha filozof Xanî'yi çok yönlü olarak işleyen bu eseri tekrar basmaktan mutluluk duyuyoruz.
Xanî'yle ilgili bize yepyeni bilgiler verdiği ve bu konuda ufkumuzu genişlettiği için sevgili hocamız H. Mem'e müteşekkiriz.
Şefik Beyaz İstanbul Kürt Enstitüsü Başkanı
İkinci Baskıya Önsöz
Üçüncü Öğretmen Xanî kitabınm yurtiçinde 2. baskısıyla tekrar görücüye çıkmasının onuru hepimize hayırlı olsun. Dahi filozof Xanî’ye sahip çıkan aydınımıza, okuyucumuza, halkımıza içtenlikle sevgi, şefkat ve saygılarımı sunuyorum.
Kitabın 1. baskısında bilgi ve belge noksanlığından dolayı yapılan hatalar düzeltilmiş, ifade özensizliği aza indirilmiştir. Yayınlandığı andan beri bu çalışma üzerine çok olumlu tepkiler aldım. Diğer taraftan kitapla ilgili çeşitli analizler yapılıp çeşitli yayın organlarında yayınlandı. Tüm kalemşörlere, Dr. Cemşit Bender ağabeyimize, İstanbul Kürt Enstitüsü başkan ve çalışanlarına Yüce Xanî’nin “Kâbem evlatlarımın” sedası armağan olsun.
H. Mem
Giriş
Zaman, mekân ve insan geçmişimizin temel öğeleridir. Bunlardan zaman ve insan unsurları değişen iken, diğeri ise yaşam tarihimizde hep aynıdır. İnsan kaybolurken soyuyla, bıraktığı izlerinin derinliğiyle anılır; bunlar onun ölmezliğini sağlar.
İnsan, zamanı ve mekânı anlamlandırandır. Her iki öğeye damgasını vurandır. İradesinin zenginliğine kavuşamadığı ilkçağlarda ne zamanını ne de mavi çark dünyamızı kavrayamamış, doğal yaşamında kalmıştır. Atalarımızın irade ve duygularım anlatacak izler bırakmamıştır. Bulunan fosilleri, diğer canlılann-ki ile eşdeğerdedir.
İnsan, aklı ve duygularıyla olgunlaşmaya başlaymca zaman boyutunda, mekân sahnesinde sergilediği rolünü önemsemiş, önce mağara duvarlarına resim ve işaretlerle, daha sonra çizgilerle anlatmıştır. Geçmişimiz dediğimiz tarih yazıtlarım miras bırakmıştır. Giderek toplu yerleşim, toplum hayatım pekiştirmiştir. Evrimlerle, devrimlerle çağımız uygarlığına erişmiştir. İnsanı insan yapan iradesi ve duygulandır. Bu iki özelliğe hükmeden zaman ve mekâna ilave olan, toplumlardır. İnsanın akıl ve duyumlarını şekillendiren, yönlendiren yaşadığı ...
H. Mem Üçüncü Öğretmen Xanî
İstanbul Kürt Enstitüsü
İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları / 40 Araştırma Dizisi /11 Üçüncü Öğretmen Xanî H. Mem
ISBN: 975-6282-34-7 Zend Bilim Kültür Eğitim Basın Yayın Limited Şirketi Namık Kemal Cad. İnkilap Sok. Genç-oğlu İş Merkezi No: 19/6 Aksaray – İstanbul
