Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi

Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi [Türkçe, Spånga, 1998]

Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi [Türkçe, İstanbul, ]

Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi

Malmîsanij

Avesta

1908'de Meşrutiyetin ilan edilmesiyle daha önce sürgüne gönderilmiş olan bazı Kürt aydınları, tekrar İstanbul'a dönerler. Meşrutiyeti destekleyen aydınlar aynı yıl bir de dernek kurarlar: Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti. Kurucuları arasında Emin Ali Bedirhan, Seyid Abdülkadir gibi şahsiyetlerin de yer aldığı cemiyet, ilk Kürt örgütü olarak kabul edilir. Kısa sürede yaygın bir örgütlenme ağı oluşturan, Kürdistan'ın birçok yerinde şubeler açan cemiyet, kültürel çalışmalara da ağırlık verir; "Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi" adlı bir gazete çıkartır, Kürt çocukları için okul açar, basımevi kurar, bir banka kurmak için çalışmalar yapar.

Kürt ulusal hareketi içinde öncü bir konuma sahip olan Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti'nin ayrıntılı bir biçimde tanıtıldığı kitapta, cemiyetin yayın organı Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi'nin dokuz sayısından yazıların yer aldığı geniş bir seçki de bulunuyor.

Malmîsanıj - 1952, Diyarbakır doğumlu. İlk ve orta öğrenimini Diyarbakır'da, yüksek öğrenimini Ankara'da tamamladı. Sorbonne ve Uppsala üniversitelerinde Irani dilleri okudu. Göteborg Üniversitesi Kütüphanecilik bölümünde master yaptı. Linköping Üniversitesinde Halk Eğitimi bölümünü bitirdi. "Hevî", "Armanc", "Çarçira'' ve "Çira" dergilerinin redaksiyonunda yer aldı, "Vate" dergisinin şef redaktörlüğünü üstlendi. Kitapları:
- Yüzyılımızın Başlarında Kürt Milliyetçiliği ve Dr. Abdullah Cevdet (1986)
- Zazaca - Türkce Sözlük / Ferhenge Dimilkî - Tirkî (1987)
- Herakleitos (1988)
- Li Kurdistana Bakur û li Tirkiye Rojnamegeriya Kurdî (1908-1992) Malımûd Levvendî'yle birlikte (1. cilt 1989, 2. cilt 1992)
- Said Nursi ve Kürt Sorunu (1991)
- Folklore Ma ra Çend Numuney (1991)
- Abdurrahman Bedirhan ve ilk Kürt Gazetesi Kürdistan Sayı 17 ve 18 (1992)
- Bitlisli Kemal Fevzi ve Kürt örgütleri içindeki Yeri (1993)
- Cızira Botanlı Bedirhaniler ve Bedirhani Ailesi Derneği'nin Tutanakları (1994)
- Kırd, Kırmanc, Dimili veya Zaza Kürtleri (1996)
- Ferhengeke Kirdkî-Pehlevvkî-Kurmanckî (1997)
- Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi (1998)
- Kurdiskt Författarskap och Kurdisk Bokutgivning, bakgrund, villkor, betydelse (1998)

İçindekiler

Önsöz / 7

1. Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti / 9
1.1. Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti'nin kuruluşu / 15
1.2. Cemiyet merkezinin yeri / 19
1.3. Amacı / 19
1.4. Kurucuları / 23
1.5. Yönetim organları ve yöneticileri / 25
1.6. Üyelik koşulları ve bazı üyeleri / 27
1.7. Çalışmaları / 30
1.7.1. KTTC ve Kürt dili ve edebiyatı / 30
1.7.2. Kürt çocukları için açılan okul ve Cemiyete bağlı Kürt Basımevi / 37
1.7.3. Ermeniler ve Kürtler arasındaki ilişkilerin düzeltilmesi çabaları / 38
1.7.4. Muhtıra ve bildiriler / 42
1.7.5. KTTC ve siyaset / 44
1.7.6. KTTC’nin banka kurma girişimi / 44
1.8. Şubeleri / 45
1.8.1 Bitlis Kulübü / 46
1.8.2. Muş Kulübü / 49
1.8.3. Diyarbekir Şubesi / 49
1.8.4. Musul Şubesi / 50
1.8.5. Hınıs'ta / 51
1.8.6. Erzurum ve Bağdat'ta / 51
1.9. İstanbul'daki merkezin kapatılması / 52
1.10. Sonuç/53

2. Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi / 55
2.1 Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi'nde Yazanlar / 65
2.1.1 Pîremêrd (Süleymaniyeli M. Tevfik) / 67
2.1.1.1. Kısaca yaşamı / 67
2.1.1.2. Yazılarında veya şiirlerinde kullandığı imzalar / 69
2.1.1.3. Çalıştığı Kürt örgütleri / 71
2.1.1.3.1. Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti’nde / 71
2.1.1.3.2. Hevî Cemiyeti ile ilişkileri / 73
2.1.1.3.3. Kürt İstiklâl Komitesi'nde / 73
2.1.1.3.4. Cem'îyetî Kurdistan'da / 73
2.1.1.3.5. Cem'îyetî Zanistî'de / 74
2.1.1.4. İstanbul'dayken / 75
2.1.1.5. Eserleri / 79
2.1.1.5.1. Yazdığı kitaplar / 81
2.1.1.5.2. Çevirdiği kitaplar / 82
2.1.1.5.3. Yayımladığı gazete ve dergiler / 83
2.1.1.5.4. Yazı yazdığı bazı Kürt gazete ve dergileri / 84
2.1.1.5.5. Yazı yazdığı Türkçe ve Farsça gazete ve dergiler / 85
2.1.1.5.6. Hikâyeleri / 89
2.1.1.6. Şiirlerinden birkaç örnek / 89
2.1.1.7. Oğulları / 96
2.1.1.8. Vasiyetnamesi / 97
2.1.1.9. Hakkında yazılanlar / 99
2.1.1.9.1. Hakkında yazılan kitaplar / 99
2.1.1.9.2. Hakkında bilgi veren bazı kaynaklar / 100
2.1.2. Malatyalı Bedri / 102
2.1.3. Ahmet Cemil [Asena] / 104
2.1.4. Babanzade İsmail Hakkı / 107

3. Kürt Teavûn ve Terakki Cemiyeti Nizâmnâmesi / 109

4 Kürt Teavûn ve Terakki Gazetesinden seçmeler / 117
4.1. Nivîsarên kurdî (kürtçe yazilar) / 117
4.2. Türkçe yazılar / 134

Yararlanılan kaynaklar / 188

ÖNSÖZ

Kürt tarihinin diğer birçok konusu gibi Kürt örgütlerinin tarihi de henüz derli toplu bir biçimde yazılabilmiş değildir. Konuyla ilgili eserlerde çoğu kez ikinci, üçüncü kaynaklara dayanılarak “bilgi" verilmektedir. Ama bir yandan da konuyla ilgili birincil kaynaklar ve belgeler de ard arda gün yüzüne çıkmaktadır. Kuşkusuz sağlıklı tarih yazımı için bu tür kaynak ve belgeler kaçınılmaz bir öneme sahiptir.

İlk legal Kürt örgütü olarak Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti’nin Kürt örgütleri içinde elbette ki ayrı bir yeri vardır. Bu örgüt hakkında bilgilerimiz arttıkça yüzyılımızın başında oluşturulan diğer Kürt örgütlerini tanımak daha kolaylaşır. Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti’nin bir özelliği de, en az dokuz sayısının çıktığını bildiğimiz Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi adlı bir yayın organına sahip olmasıdır. Bu örgütü tanımak için yararlanılabilecek önemli bir kaynak olduğunu düşünerek bu yayın organını bulmak için uzun bir süre uğraştım. Nihayet ancak dört sayısını bulabildim. Bu sayılardan ikisini sağlayıp bana gönderen değerli İsmail Beşikçi’ye ve Nurettin Elhüseyni’ye bu vesileyle teşekkür ediyorum.

Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ile ilgili olarak burada okuyacaklarınızı yazarken Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi’nden hayli yararlandım. Kuşkusuz bu gazetenin diğer sayıları da incelenebilirse bu konuda daha fazla bilgi edinmek mümkün olacaktır.

Daha önce de fırsat buldukça bu konu üzerinde çalışırdım, fakat Paris III Sorbonne Nouvelle Üniversitesi, INALCO (Doğu Dilleri ve Uygarlıkları Ulusal Enstitüsü), Utrecht Üniversitesi ve Paris Kürt Enstitüsü’nün birlikte 19-21 Eylül 1996’da Sèvres’de düzenledikleri Les kurdes et la cité (Kürtler ve Şehir) konferansına bu konuda bir tebliğ sunmak üzere davet edilince bu çalışmamı hızlandırıp son şeklini verdim ve sözkonusu konferansa bir tebliğ sundum. Konferansta konuşmacıların zamanı belli bir süreyle sınırlı olduğundan orada sunulan metin bu çalışmamın Fransızca özeti niteliğinde idi. İlk Kürt gazetesi olan Kürdistan gazetesinin çıkışının yüzüncü yıldönümü olan bu yıl, bu çalışmayı ve Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi’nden seçip Arap harflerinden Latin harflerine çevirdiğim metinleri* birlikte okuyucuya sunmaya karar verdim.
Yararlı olması dileği ile.

10 Şubat 1998
Malmîsanij

* Arap harflerinden Latin harflerine çevirdiğim metinlerle ilgili bir hususu burada hatırlatmak istiyorum: Osmanlıcada Arap harfleriyle “Kürd“, “Ittihâd ve Terakki“, “Ahmed“ biçiminde yazılan sözcükleri, Latin harflerine çevirirken bunları bugünkü Türkçedeki söyleniş biçimleriyle, yani “Kürt“, İttihat ve Terakki", “Ahmet" biçiminde yazdım.

1. Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti

Zınar Silopi’nin sözünü ettiği fakat hakkında yeterli bilgi bulunmayan “Kürt Azm-i Kavi Cemiyeti** sayılmazsa, Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti (Kürt Yardımlaşma ve İlerleme Derneği) ilk Kürt örgütüdür. Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti (KTTC)'nin yayın organı olan gazetenin ilk sayısında, Kürt “erbab-ı fikir ve kalemine" hitabeden bir çağrıda, bu cemiyetin şubelerinden “Kürdistan’ın ilk kulübleri" diye sözedilir. Diğer bazı kaynaklarda da OTC'nin ilk Kürt örgütü, “ilk yurtsever Kürt örgütü" ya da “ilk siyasi Kürt cemiyeti" olduğu belirtilir1. Gerçekten de bu cemiyet Küıdistan’da şubeleri açılan ilk çağdaş Kürt örgütü olup Kürtlerin demokratik ve siyasal mücadelelerinin ilk adımları onunla atılmıştır. Bazı konularda o, sonraki Kürt örgütlenmelerine örnek olmuştur. Bu cemiyetin ömrü kısa da olsa, halk kitleleri ...

1 Messoud Fany. La nation kurde et son évolution sociale, Labrairie L. Rodstein, Paris, 1933, s. 141
- Sureya Bedr Khan. The Case of Kurdistan Against Turkey, by authority of Hoyboon Suprême Council of The Kurdish Government, Philadelphia, 1928
- Mihemed Emîn Zekî, Kurd û Kurdistan, e. I, Bağdat, 1931, s. 314

Malmîsanij

Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi

Avesta

Avesta Yayınları
Avesta / Araştırma: 49 / 10
Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi
Malmîsanij

Editör: Abdullah Keskin
Kapak Tasarımı: Ahmet Naci Fırat
Kapak Fotoğrafları: E. A. Bedirxan, Pîremârd, S. Abdulkadir
Tashih ve Mizanpaj: Avesta
Birinci Baskı: 1998, Stockholm
İkinci Baskı: 1999, İstanbul
Baskı: Gülen Ofet

© Malmlsanij

Avesta Basın Yayın Reklam Tanıtım
Müzik Dağıtım Ltd. Şti.
Aşmalı Mescit Sokak
Şahin Han 35 / 403
Beyoğlu / İstanbul

Tel-Fax: (0212) 251 71 39

ISBN: 975-7112-59-3