Kürtler: Kökeni ve Tarihi
Kâzım Yeşilgöz
Kalan
Kürtlerle ilgili olarak birşeyler yazmak, öyle pek de kolay olmasa gerek. Buna rağmen olanaksız da değildir. Az çok kafa yoran, araştıran, kaynaklarına inebilenler için, bazı bilgileri yan yana getirmek olanaklı...
Yarınlar. Rahatlarına Kıyabilenlerindir: İnsanoğlu sürekli bir çırpınış içindedir. Bu çırpınış, biryerde diyalektiğin de gereğidir. Değişmeyen tek kural, dünyada herşeyin bir değişim içinde oluşudur. Bu değişim, kişilerin iç dinamizminde vardır. Zaman akıp giderken, kıyısında oturulup dinlenilecek kıyı, soluklanacak gölge yoktur. Peşine düştüğün nesneyi ancak kovalamak zorunluluğu bulunur. Onun için dünya rahatlarına kıyanların ve emekten yana varlığını harcayanlara ait olacaktır.
Elbette, emek ve sermaye çelişkisi derinleştikçe olaylar da ivme kazanır. Varolan bir nesneyi yok saymak, öğle çok da olanaklı değildir.
Kürtlerin ülkesi, daha doğrusu Kürdistan, hayali bir varlık mıdır? Bu kelime ne zamandan beri kullanılıyor? Irkçılık denilen bela ne zamandan beri ağırlığını hissettirmektedir? Bu tür sorulara üstü kapalı olarak yanıt vermek kolay değil. Yine de bu tür soruları yanıtlamak ...
İçindekiler
Sonsöz / 11
Kürtler -Menşei ve Tarihi / 15
Kürtler / 16
İonya ya da Lidya Krallığı / 18
Hurriler / 19
Urartular / 20
Medler ya da Matalar / 20
Babiller / 20
Anadolu’da Lidya Krallığı / 21
İlkçağ Tarihinin Çözdüğü Giz / 21
Araplar ve Kürtler / 24
Osmanlı ve İran Devletleri Zamanında Kürtler / 26
Kürtler ve Araplar / 27
Edebiyatı / 30
Kürtler’de İnanç, Din ve Zerdüştlük / 30
Zerdüşt’ün Portresine Gelince / 32
Arap, Acem ve Türk Üçgeninde Kürtler / 33
Halifeler ve Büveyliler Döneminde Kürtler / 35
Emeviler Döneminde Kürtler’le Araplar / 35
Abbasi Dönemi ve Kürtler / 35
Türkler’in Mezopotamya’da ve Anadolu’da Boy Göstermeleri / 38
Tarihte ilk Olarak “Kürdistan” Tabiri Kullanılıyor / 39
Musul Atabeyleri Dönemi / 40
Eyyubiler Dönemi ve Kürtler / 40
Harzemşah Hareketi ve Celaleddin-i Harizmşah / 42
Moğollar Dönemi / 42
İlhanlilar Dönemi / 42
Memlükler Döneminde Kürtler / 43
Timur ve Türkmen Sülaleleri Döneminde Kürtler / 44
Osmanlılar ve Safeviler Döneminde Kürtler / 45
İran’da Zend Hakimiyeti / 48
Kaçarlar Dönemi / 49
Uzak Şark’ta Beliren San Afât: Moğollar / 50
Timurleng / 50
Iran Bölgesi / 51
Yeni Yeni Kurulan Devletlere Gelince / 51
Bölgede Kurulu Olan Kürt Bölgeleri ve Komşuları / 51
1) Cizre Beyleri / 52
2) Şeref Hanlar / 52
3) Hakkari Beyleri / 53
4) Immadiye Zahn Beyleri / 54
5) Ardelan ve Şehr-i Zor Beyleri / 55
6) Baban Beyleri / 55
7) Musul’da Abdul Celilzadeler / 55
8) Dersim Beyleri / 56
9) Mirdasiler / 57
10) Hizan Beyleri / 58
11) Canpulat Beyleri / 58
12) Şirvan Beyliği / 58
13) Erzakiler ve Zirkan Beyliği / 58
14) Tercil Beyleri / 59
15) Sivediler / 59
16) Süleymaniler / 59
17) Soran Beyleri / 59
18) Lorcan ve Sevi Kürt Beyliği / 59
19) Mukri Beyleri / 60
20) Bradost Beyleri / 60
21) Mahmudi Beyleri / 60
22) Dünbüli Beyleri / 61
23) Kelğur Beyleri / 61
24) Bano (Bana) Beyleri / 61
25) Gelbağı Beyleri / 61
26) Siyah Mansur Beyleri / 61
27) Püzük Beyleri / 62
28) Ruşvan Beyliği / 62
29) Milli Aşireti ve Beyliği / 62
İran’da Kurulan Kürt Hanedanlığı ve Kürt Devleti (1750-1779) / 65
Zend Hanedanlığı / 66
Irak Kürdistan Bölgesi ve Olaylar Zinciri / 66
Molla Mustafa Barzani / 70
Barzani Dönemi Irak Kürt Olayları / 71
Halklardan Kopuk Bir İdare Şekli ve Kasım’ın Devrilişi / 74
Arif Bir Uçak Kazasında Öldürülüyor / 75
Irak’ta İktidar Bir Kere Daha El Değiştiriyor / 75
İran’da Kürtler ve Kürt Hareketi / 76
Mehabat Kürt Cumhuriyeti ve izlenen Yol Haritası / 79
Mehabat Kürt Cumhuriyeti / 80
Kürtler’in azınlık Olarak Yaşadığı Suriye ve Filistin Bölgesinde Azınlıklar Sorunu / 81
Sovyetler Birliği’nde Kürtler / 82
Martin Van Bruinessen Kimdir / 83
Osmanlı Devleti ve Türkiye Kürtleri / 84
Bölgede Oluşan Yeni Dengeler / 85
1) Baban Emirliği / 86
2) Bahdinan Emirliği / 87
Bağdat Valisi Sahnede / 88
3) Soran Emirliği / 89
Son Bölge Beyliklerinden Hakkari Beyliği / 89
Bohtan Beyliği / 90
Soran Beyliğinde Oluşan Gelişmeler / 91
Mir Muhammed’in Kürdistan’da Olan Dağınıklığı Giderme Çabaları / 91
Mir’in Hayatında Top imali / 93
Osmanlı İçyapısı ve Çalkantıları / 94
Berlin Antlaşması / 97
Mir Muhammed’i Bağımsızlığa Götüren Etmenler / 97
Merkezi Hükümet, Merkeziyetçiliği Güçlendirme Uğraşıları / 98
Kürt Bölgesini Genel Görünümü ve Kürtlerin Birbirine Düşürülmesi / 99
Tanzimat Fermanı / 107
Islahat Fermanı / 108
Kürt Coğrafyasında ve Kürt Aydınları Arasında Geniş Hareketlenmeler / 109
Silahlı Eylemler ve Kısa Bir Kronolojisi / 110
Hoybun Örgütü ve Kürt Lider Ihsan Nuri Paşa / 112
Sevr Anlaşması / 112
Ulus-Devlel Oluşmasına Giden Yol ve Halkların Başına Sarılan Kefen / 113
Wilson (Thomas Woodrow) / 113
İnkâr ve imha Hareketleri ve Ulusların Kendi Kaderlerini Tayin Hakkı / 114
Şerif Paşa ve Sevr Anlaşması / 115
İlk istek: Koçgiri Halk Hareketleri ve Sonuçları / 116
Dersim’de Cereyan Eden Olaylar / 117
Koçgiri Bölgesi ve Halkı / 117
Hareket Genişliyor / 120
Nizami Birlikler Hareket Bölgesine Ulaşıyor / 122
Şeyh Sait Hareketi ve Tarihsel Nedenleri / 126
Kürtler’in Dağda Yaptıkları Kongre (Çan Dağı Kongresi) / 126
Ayaklanmanın Erken Başlaması ve Getirdiği Olumsuzluklar / 127
Kürt Hoybun Örgütü / 129
Ağrı İsyanı / 130 .
Dersim Hakkında Resmi Görüşler / 130
Mareşal Çakmak ve Dersim'e Koloni Yönetimi / 132
Koçgiri Olayı Sonrası Dersim İç Yapısı / 132
1938-1960 Yılları Arası Sürede Kürtler’in Durumu / 136
Yeni Bir Uygulama Gizli Nüfusların Sayımı Hakkmdaki Kanun,
İsmet Paşa'nın Yurt Gezisi / 137
Globalleşme, BOP (Büyük Ortadoğu Projesi) ve Avrupa Birliği (AB) / 138
Avrupa Birliği Belgeleri / 138.
Helsinki Sonuç Belgesi / 143
Türkiye’nin Katılım Yolunda Kaydettiği İlerleme ile ilgili Rapor
(Avrupa Parlamentosu Kararı) / 144
Paris Şartı / 145.
AB Komisyonunun Türkiye İlerleme Raporu / 147
Karma Belgeler / 147 r;
Üyelik Kriterleri Yönünden / 149
Demokrasi ve Hukukun Üstünlüğü / 149
İnsan Hakları ve Azınlıkların Korunması / 149
AGİT (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı) / 151
Koruculuk / 151
Hızbullah (Allah’ın Partisi) / 153
Laik Devlet Cihada Çağırıyor / 153
Bu Olayların Kürt Bölgesinde Yansıması / 158
İnatçı Bir Araştırmacı ve Yılmayan Bir Üretken: Cemşit Bender / 159
Eski Çağlardan Günümüze Kadar Kürt Coğrafyası / 160
Okuma Parçaları
Ek I
Bölge Sulara Gömülürken Yitip Giden' Hazineler / 163
Ek II
Zerdüştlük, Şewaz ve Qoçgiri / 168
Ekeyh Sait Efendi’nin idamı / 173
Kaynakça / 175
SONSÖZ
Bir süreden beri cilt hastalığından dolayı rahatsızım. Bu sürenin 8 ayını hastahanelerde yatarak tedavi olmakla geçirdim. Onulmaz bir rahatsızlık... irsi olup olmadığını bilmiyorum, yalnız dedemin de bu hastalıktan öldüğünü benzetmelerle bilmekteyim.
Bir yurtsever arkadaşım, bana tarizlerde bulunarak, "bu kadar kısa aralıklarla" böylesine eser yazmanın zorluğunu ileri sürdü. "Bu tür eserler, ancak bir başkası tarafından yazılmak sureti ile senin onları kendi adına yazmandan oluşmaktadır." gibi bir söylem oluştu. Yazanın kim olduğunu ima etti. Oysa beni bilenler, benim ne çeşit titiz bir çalışma içinde olduğumu bilirler. Varsın yurtsever kardeşim öyle bilsin...
Benim bu eseri yazmama, gelinim Kumru ile oğlum M. Nuri vesile oldu. Bana bir hayli doküman ve tarihi belgeler buldular. Hele bunların başında Wiliam H. Mc. Neill'in Dünya Tarihi... Bu eseri inceden inceye okudum. Gerekli notlar aldım. Çocuklarımı sevgi ve şevkatle anıyorum.
Size, burada bir portreden sözaçmak istiyorum. Jean Paul Marat (Paris 1743-1793)... Bu zat, Fransız Devrimi sırasında önemli işlevler görmüş, yazdıkları ile kitleleri hareketlendirmiş bir cilt hastası. O kornede oturur, tabure üzerinde yazan bir hamam mahkumu... Çünkü, ancak böyle yaşamını sürdürmektedir. Ayrıca O'nun için MONTAGNARD'ların (Dağlıların sözcüsü) sesi olarak nitelerler. Bu kişilikli adam, aynı zamanda bir uzman hekimdir. Önceleri kral taraftarı iken, sonradan kralın halkın gereksinimlerini gözardı ettiğini kitleye duyurdu. O, yanlışı gördüğü yerde hemen dönüş yapabiliyordu. Hem fikirlerinden dolayı, hem de hastalığından dolayı sürekli uçta bulunmaktaydı. Bu hareketi ile kitleyi yönlendirebiliyordu. 1792 tarihinde Avusturya, kral lehine Fransa'ya savaş açınca cilt hastası bu zat, en sert yazılarını yazmayı ihmal etmedi.
Kendisinden medet uman bir Normandiyalı (Charlotte Carday), bazılarına göre saç örgüsü içinde, bazılarına göre de koynunda sakladığı bir bıçakla kalbinden vurarak, O'nu 1793 yılında öldürdü. Yine de bununla "Dağlıların sesi” kesilmedi. Bugünkü saygın Fransa, tüm haşmeti ile yaşamaktadır.
Niçin Marat, ben de cilt hastasıyım... "Her can biter bin derd ile / Yaşayan her beden ile / Gâh germ ile gâh serd ile / Ölümlü dünya neyleyeceksin" Hacettepe Üniversitesi uzman doktorlarından Özge Küpeli (Gündüz) (Dermatoloji Anabilim Dalı), güç denemesine girişmiş, felekle çekişmektedir. Şimdilik, Dr. Özge Hanım'ın elinde kaldım. Neyleyeceksin ki yine de kaide asla bozulmaz. Ama ben bu saygı değer doktora yaşadığım süre için can borçluyum.
Bana, Avrupa Birliği belgelerini internetten çekerek getiren ve yararlanmamı sağlayan Kayhan Özkul'u da saygı ile anıyorum. Uğraşı sonunda kıymetli belgeler getirip verdiği için...
Bu ara, iki basın kuruluşundan da sözetmek yerinde olur. "Dersim'de İklim Gazetesi" ve "Munzur -Dersim Etnografya Dergisi"... Bu iki kuruluş dolu dolu. Hüseyin Akar'ın "Suyuma Dokunmayın" ile Munzur Dergisi'nde "Laik Devlet Cihada Çağırıyor" yazılarına omuz vermek, değerlendirmek gerek. Yukarıda sayılan bu basın kuruluşları yeni yeni ufuk açmakta ülkemizde. Aynı zamanda elit bir kısım yazar-çizer, tarihçi ve etnografik düşünür, burda kümelenmiş. Gönlüm bunlarladır.
Uluslaşma, kültürle doğru orantılıdır. Kürt kültürüne hizmet eden üç mümtaz kişiden söz etmek her halde yerinde olsa gerek. Doç. İsmail Beşikçi, Mehmet Bayrak ve Dr. Cemşit Bender... Bunlar, Kürt kültürüne yeni yeni ufuk açan, ömürlerini bu ufka adayan şahıslardır. Kültür alanında bir o kadar daha emin adımlarla yürüme fırsatı oluşmaktadır.
Tarihi bilinç, hiçbir.kültür erkine benzemez. Uzun süreden beri, "Tarihini bilmeyenlerin coğrafyasını başkaları belirler" özdeyişini kullanmaktayım. Ancak gördüm ki, bu özdeyişi Cemşit Bender Usta da kullanmış. Ben, hakkınıdan feragat ediyorum. Bu tabir Usta'mızın olsun. Evet, "Tarihini bilmeyenlerin yeri yurdu olmaz." Kültür, tarihle birleşmedikten sonra, kültürünü geliştirmek için eğitim yapılmadıktan sonra bir yere varılmaz. Kimliğin tanınması, kültürünü geliştirmek ancak eğitimle olur.
Yıllardır birlikte olduğumuz ve tarih bilgisini takdirle karşıladığım Bedri Bilginoğlu, bana bir suçlama getirdi. Her ne olursa olsun, onun haklılığına inandım. Ancak, ben hiçbir zaman halklara ters düşme gibi bir tavır aldığımı hatırlamadım. Halklara inanmayan, Hak'ka inanmaz. Ben bu inançtayım.
Ozan, "Biz gider olduk, sen şen kal Halep şehri" demiş. Sanıyorum, bu deyim bana da uyar. Karınca kararınca faydalı olabildimse, eh, ne mutlu... Şunu da belirtmekte yarar görüyorum. Çoğu zaman beni ufalttılar, noktalaştım. Ama, Tanrı şahidimdir ki hiçbir zaman kimsenin karşısında eğilip virgülleşmedim. Bu da benim avantajım.
Kâzım Yeşilgöz
18 Ağustos 2004 / Ankara
Kürtler
-Menşei ve Teırihi-
Kürtlerle ilgili olarak birşeyler yazmak, öyle pek de kolay olmasa gerek. Buna rağmen olanaksız da değildir. Az çok kafa yoran, araştıran, kaynaklarına inebilenler için, bazı bilgileri yan yana getirmek olanaklı...
Yarınlar. Rahatlarına Kıyabilenlerindir: İnsanoğlu sürekli bir çırpınış içindedir. Bu çırpınış, biryerde diyalektiğin de gereğidir. Değişmeyen tek kural, dünyada herşeyin bir değişim içinde oluşudur. Bu değişim, kişilerin iç dinamizminde vardır. Zaman akıp giderken, kıyısında oturulup dinlenilecek kıyı, soluklanacak gölge yoktur. Peşine düştüğün nesneyi ancak kovalamak zorunluluğu bulunur. Onun için dünya rahatlarına kıyanların ve emekten yana varlığını harcayanlara ait olacaktır.
Elbette, emek ve sermaye çelişkisi derinleştikçe olaylar da ivme kazanır. Varolan bir nesneyi yok saymak, öğle çok da olanaklı değildir.
Kürtlerin ülkesi, daha doğrusu Kürdistan, hayali bir varlık mıdır? Bu kelime ne zamandan beri kullanılıyor? Irkçılık denilen bela ne zamandan beri ağırlığını hissettirmektedir? Bu tür sorulara üstü kapalı olarak yanıt vermek kolay değil. Yine de bu tür soruları yanıtlamak sureti ile olayların temeline inmek gerekir. Yoksa, oturup beklemekle arpa boyu yol alınamaz.
Istan Eki ve İyelik Ekleri: "Bana ait" ya da "Bunlara ait"... Türkistan (Türklerin oturduğu yer), Kırgızistan, Hindistan, Moğolistan, Bluçistan, Afganistan... Bu tabirlerin Asya'da ne anlama geldiğini bilmeyen yoktur. İsmi geçen toplulukların oturduğu yer, anlamındadır. Bu, Asya'da böyle de Avrupa'da başka bir anlamı mı var sanki? Orada da aynı anlamı taşır. Yunanistan, Sırbistan, Macaristan... Bu kelimeler de Asya'da ne ise, Avrupa'da anlam olarak aynıdır.
.....
Kâzım Yeşilgöz
Kürtler: Kökeni ve Tarihi
Kalan
Kalan Yayınları
Kürtler: Kökeni ve Tarihi
Kâzım Yeşilgöz
Bu kitabın tüm hakları yazanna aittir.
Birinci Basım: Eylül 2004
Kapak Fotoğrafı:
Araştırmacı Yusuf Zerrinin arşivinden alınmıştır.
Temmuz 2003, Sewaz
Teknik Hazırlık: Kalan Yayınları
İsteme Adresi: Kalan Yayınları
Tel: (0.312) 434 08 47
Baskı: Öztepe Matbaacılık
