Pirtûkxaneya dîjîtal a kurdî (BNK)
Retour au resultats
Imprimer cette page

Di Sedsala 20'an de Kurdistan û Sînor


Weşan : Azad Tarîx & Cîh : 2013, London
Pêşgotin : Celîlê CelîlRûpel : 682
Wergêr : ISBN : 978-0-9575612-2-9
Ziman : KurdîEbad : 155x230 mm
Hejmara FIKP : Liv. Kur. Kl. Yıl. Sed. N° 4711Mijar : Dîrok

Di Sedsala 20'an de Kurdistan û Sînor

Di Sedsala 20'an de Kurdistan û Sînor

Eslîxan Yıldırım


Azad


Dema mirov li dîroka sînorên di Kurdistanê de dinêre, mirov dibîne ku birîn gelekî kûr e. Hîn berî zayînê bi sêsed salî, gava îskender ji bo Med û Persan ji welatê rojava bi dûr bixe, berê xwe da rojhilat û pê de, nêzikî hezar û pênsed salî Kurdistan bûye qada şer û sînorê di navbera Rojhilat û Rojava de. Tu carî jî şer jê xalî nebûye. Di sedsala 7'an de, bi pêla îslamiyetê re, îcar bi hêzên başûr re jî rû bi rû dimîne. Ji sedsala 11'an û pê de, bi hatina Oguz û Moxolan re jî li erdê Kurdistanê şerê dijwartir çêbûne.
Di serê sedsala 16'an de bi dilxwazî hin mîrekiyên Kurdan û Dewleta Osmanî li ser hevkariyê peymanekê pêktînin. Bi vê pevrebûnê Kurdistan dibe du parçe. Parçeyê mezin bi ser Dewleta Osmanî ve, aliyê din jî bi ser Sefawiyan ve dimîne. Bi Peymana Qesra Şîrîn, rewş di belgeyên navdewletan de fermî dibe. Nêzikî 400 salî ev rewş dom dike. Dûre, di serê sedsala 20'emîn de bi hin peymanên ku piştî Şerê Parvekirinê yê Yekemîn tên morkirin, gelek dewlet li ser perçekirin û behrkirina Kurdistanê li hev dikin.


Eslixan Yıldırım, di sala 1960’î de li Nisêbînê hariye dinyayê. Dibistana seretayî û ya navin li Nisebînê xwendiye. Dûre li Erziromê, Lîseya Mamostehiyê ya Keçikan a Nenehatûnê û dîsa di heman dibistanê de Enstituya Perwerdehiyê qedandiye. Bîst salan li Nisêbînê mamostctî kiriye. Ji sala 1999’an ve li ser dîrok û çandê lêkollnê dike. Di sala 2012’an de li Londonê “Weşanzaneya Azad” ava kiriye. Sê zarokên wê hene. Bi Kurmanci, Tirkî û hincki ji Erebî û Ingilîzî dizane.


Naverok

Pêşgotîn / 17
Pêşek / 23
Destpêk / 33
Cild I

Dîroka Sînorên di Nava Kurdistana Bêsînor de
Heta Sedsala 20’an / 39
Mijarên di hundirê vê semivîsê de:
Împaratoriya ewil a dinyayê
Têkilî û pevçûnên di navbera Rojhilat û Rojava de
Ketina nav hev a çanda Rojava û Rojhilat
Êrîşên Ereban û hatina îslamiyetê
Hatina Mogolan û wêrankirina herêm û çandê
Destpêka bihevrebûna Kurd û Tirkan
Bihevrebûna bi dilê xwe ya Kurdan û Dewleta Osmanî
Rewşa Mîrekiyên Kurdan
Encama cihgirtina di sînor de
Peymana Qesra Şîrîn
Rcwşa di sînor de
Êşa Ehmedê Xanî ya ji ber Peymana Qesra Şîrîn
Qelskirin û ji holê rakirina Mîrekiyên Kurdan
Rewşa piştî hilweşîna Mîrekiyên Kurdan
Peymanên li ser sînor
Hin bandorên din ên sînoran
Rewşa Kurdan a dema dawiya Osmaniyan

Serê Sedsala 20’an û Şerê Cîhanê yê Yekemîn / 81
Mijarên di hundirê vê semivîsê de:
Cihgirtina Kurdan di gelek qadên Dewleta Osmanî de
Di pêla azadiyê de hewldanên cuda
Hevdîtinên peymanê ji bo sînoran didomin
Encama pêşxistina neteweperweriya Tirkîtiyê
Feşkilandina Dewleta Osmanî
Rehberdana Ewrûpiyan a di nav Dewleta Osmanî de
Şerê giran dest pê dike
Çavberdana axa Dewleta Osmanî ya Ewrûpiyan û ji bo paykirina van
erdan sînorên li ser maseyan hatine xêzkirin

Kurdistan Parçe Parçe / 103
Mijarên di hundirê vê semivîsê de:
Di şer de Kurd li hemû cepheyan bûn û xwe ji Tirkan veneqetandin
Tevliheviya piştî şer
Pêşkctina neteweperweriya Kurdan
Di navnetewî de hin gavavêtinên ji bo Kurdan
Baweriya Kurdan bi Ewrûpiyan nehatiye
Hevdîtinên Ewrûpiyan bi hin derdorên Kurdan re dom dike
Ji aliyekî ve pevrebûna Kurd û Tirkan dimeşc
Rewşa Başûr û Şêx Mehmûd Bcrzencî
Ji bo Kurdan ber bi xwe ve Eînin tevgerên derdorên cuda
Biryarê Sewrê û encam
Mîsaqî Milî (Peymana Milî)
Kesek naxwaze Kurdistanê ji dest xwc berde
Tevgera Mustafa Kcmal derdikcvc pêş
Pcymana Sewrê
Alîkariya Yekitiya Sovyctan bi Mustafa Kcmal rc
Pcymana Cewrê tu cih nagirc
Hêdî hêdî hêvî ji Mûsilê tê birîn
Pcymanên hikûmeta Enqcrê bi dewlctan re
êkoşîna Kurdan di asta herî bilin de yc
Pcymana sînorê Tirkiyê û Sûriyê û fcrmîbûna veqetandina Başûrê Biçûk
Cerhildanên Kurdan bi berfirehî dom dikin
Cerkeftinên Smaîl Axayê Şikakî (Simko)
Qanûna medisa Enqcrê ya ku hin heqên Kurdan qcbûl dikir
Hikûmeta Enqerê bcrê xwe dide Başûr
Bombebarandina Ingilîzan bi ser Başûr de
Li ser payêkirina Kurdistanê berbihevçûna dewlctan
Vcgera Şêx Mchmûdê Berzencî ji sirgunê
Têkçûna Kurdan li Lozanê
Tirsa Ingilîzan a ku Mûsilê winda bikin û hewldanên wan ên herêmî
Şîrovcyên nc rast ên der barê têkçûna Kurdan de
Pêvajoya li Başûr li hesabê Dewlcta Tirkiycyê nayê
Têkoşîna ji bo Mûsilê dom dikc
Taqeta tu aliyî, ji bo bidestxistina tevahiya Kurdistanê şer bikc tunc û li
cer paykirinê li hev dikin
Li Lozanê tunebûna temsîlvanê Kurdan ê fcrmî
Tevliheviyên li ser windakirina Mûsilê
Rakirina Xîlafetê, behsa yekneteweyî û serhildana Şêx Ceîd
Nîqaş û lîstikên li ser Mûsilê

Cıld II
Sînoran bixwe re çi anîn?
Sînorên sedsala 20’an / 203
Sînoran dê û weled ji hev qut kirin / 209
Mijarên di hundirê vê semivisê de
Wateya sînor ji bo Kurdan çi ye?
Rewşa Kurdan di dema pêşî a perçekirina welatê wan de
Danîna mayinan û jihevqutkirina xwedî û milet
Dîmenên ber sînoran
Hin serpêhatî û bûyer

Li Kurdistanê Her Tim Şer Heye / 227
Mijarên di hundirê vêsemivîsê de
Bi gelemperî nerînek li sedsalê
Rewşa Heta 1950’yî
Bihevrebûna Kurd û Tirkan heta Peymana Lozanê
Li Tirkiyê bi înkarkirina Kurdan re destpêkirina serhildana Şêx Seîd
Tevger û hewldanên 1926’an
Berdewamiya serhildanên li îranê û qeweta Smaîl Axayê Şikakî
Serhildanên Şêx Mehmûd Berzencî dom dikin
Serhildana Agirî û pêşketina îhsan Nûrî Paşa
Xapandina xelkê û komkujiya Eleqemşê
Şerê giran ê 1930’î û komkujiya Zîlanê
Alîkariya îranê ya bi Tirkiyeyê re û lihevkirina pevguhertina erdên di sînor de
Di heman demê de rewşa li Sûriycyê
Têkiliya pêvajoya li îraqê ya bi Serhildana Agiriyê rc
Domkirina sirgûnan
Rewşa sînorên Kurdistanê
Kurdistana Sor a li Sovyctê
Bingeha serhildana Dêrsimê
Serhildana Dêrsimê
Komkujiyên Dêrsimê
Di dema komkujiyên Dêrsimê de hilweşandina Amûdê
Bi Şerê Cîhanê yê Duyemîn re derketina Frensiyan ji Sûriyeyê û guhertina
rewşa Kurdan a ii Başûrê Biçûk
Li îraqê destpêkirina tekoşîna di bin rêberiyti Mistefa Barzanî de
Tevî hêzên xwe derbasbûna Mistefa Barzanî ya îranê
Damezirandina Komara Kurdistanê ya Mehabadê
Rewşa Dewleta Kurdistanê û xebatên Kurdewarî
Hêza li dijî Komara Kurdistanê û hilweşandina wê
Çûna îraqê ya hêza Barzanî
Rêwîtiya Barzanî û hêza pê re ya ber bi Sovyetê ve
Qewînkirina Sînoran û Bi Dû Wê De
Damezirandina Nato û Pakta Warşovayê û bandora wan a li Kurdistanê
Vegera Mistefa Barzanî ji Sovyetan û bidestxistinên Kurdan ên li Başûr
Qewînkirina sînoran û jihevdûrxistina rêxistinên Kurdan
Dîsa lidijderketina gelek hêzan a li hemberî heqên ku Kurdan li îraqê bi dest xistibûn
Piştî bidestxistina hin mafan a li îraqê rewşa Kurdên li dewletên din
Li Tirkiyeyê biryara tunekirina Kurdan a hişkere û “Doza 49’an”
Li Tirkiyeyê derbeya leşkerî ya 1960’î
Paşde gavavêtina Dewleta îraqê û serhildana Mistefa Barzanî
Derbeyên li îraqê û lihevkirinên bi Kurdan re yên demkî...
Damezirandina PDK-T (Partiya Demokrat a Kurdistan- Tirkiye)
Xurtbûna Çepgiriyê ya li Tirkiyeyê
Mitîng û tevgerên Kurdan
Bidestxistina otonomiyê li Başûr û dîsa derbeya leşkerî ya li Tirkiyeyê
Dîsa destpêkirina têkoşîna çekdarî ya li îranê
Peymana Cezayîrê û têkçûna Kurdên Başûr ên di bin serokatiya Barzanî de
Di dema Mistefa Barzanî de Kurdistana Başûr
Derketina tevgera Celal Talabanî û bi salan domkirina birakujiyê
Li Tirkiyeyê derketina gelek rêxistinên Kurdan
Li îranê destpêka dema Humeynî û bi dû de
Li hemberî Humeynî têkoşîna Kurdan
Di 1980’yî de derbeya leşkerî ya li Tirkiyeyê
Zilm û zordariya di dema derbeyê de
Şerê îran û îraqê û di nîvê agir de mayîna Kurdan
Operasyonên dersînor yên Tirkiyeyê
Destpêkirina têkoşîna çekdarî ya Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK)
Bidestxistinên Kurdên Başûr
Li Viyanayê 13’ê Tîrmeha 1989’an, bi xapandin kuştina sekreterê gişrî yê
PDK-Î Abdurahman Qasimlo
Êrîş û bikaranina çekên kîmyewi yên dema Enfalê
Qetlîama Hêlcpçc
Koçberiya ’ocr bi sinoran vc
Bclavbûna Sovyctan û serxwcbûna gelek xelkan
Pêşketina têkoşîna Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK)
Bilindbûna agirê Newrozê
Berdewamiya êrîşên mezin û koçberiya Başûrê Kurdistanê
Avakirina Herêma Federe ya Kurdistanê
Li hemberî bihêzbûna PKK e zêdebûna kuştinên kiryar nediyar ên li Tirkiyeyê
Di dawiya sedsalê de bi komployeke navnetewî girtin û anîna Tirkiyê ya
cerokê PKK e Abdullah Ocalan (1999)
Bi tevayî rewşa Kurdistanê ya serê sedsala 21’emîn

Asîmilasyon, Sirgûn û Koçberî / 337
Mijarên di hundirê vê semivîsê de
Encama asîmilasyon, sirgûn û koçbcriyê
Kurd û otoasîmilasyon
Asîmilasyon sûcckî mirovahiyê yc
Windahiyên sirgûn û koçbcriyê
Girêdana Milctê Kurd bi axa wî ve
Pcvrcbûna gelan a di dîrokê de û danûstendina çandan
Sirgûn û koçberiyên ku bi Şerê Cîhanê yê Yckemîn re hatin
Bi avakirinên netewedewletan planên asîmilekirina Kurdan ên bi rêk û pêk
Ji aliyê dewleta Tirkiyeyê ve terikandina biratiya Kurd û Tirkan, înkarkirina
ziman, çand, kesayetî û hebûna Kurdan
Xclitiyên di Saziya Dîroka Tirkan û Zimanê Tirkî de hatin mcşandin
Bcrhevkirin û şewitandina pirtûkên Kurdî, derxistina pcyvên ‘Kurd’ û
‘Kurdistan’ ji hemû pirtûkên dersan
Guhertina navên gund û cihan
Rcwşên trajîkomîk ên ji ber înkarkirina Kurdan derdiketin holê
Bandora şerê demdirêj a li ser tundiyê
Li îranê zordariya dema Şah Riza
Asîmilckirina Kurdan a li îranê
Lczgîniya tunekirina Kurdayctiyê û qirkirina Dêrsimê
Mifctişê giştî yên herêmên Kurdan û hewldanên wan
Cczakirina kcsên ku bi Tirkî nediaxivîn
Xwcstina ji Kurdan axweînkarkirinê
Biçûkxistina Kurdan a di nav civatc de
Bayê çepgiriyê û rewşa 196O’an
Domkirina planên asîmilasyonê û rewşa 1970’yî
Bîranîneke min a dema ez li dibistanê bi Kiirdî axivîm
Berevajîkirina dîroka Kurdan
Bi perwerdeya dewletê ya bi planên asîmilekirinê derketina nêrînên xclet
ên li dîrok û şexsiyeta Kurdan
Meşandina heman rewşê ya li îranê
Bi Kurdan re asîmilebûna hemû hemwelatiyan
Li hemberî çewtiyan rewşa zarokên Kurdan
Li îraqê cama bidestxistina mafên çandî û qebûlkirina Kurdayetiyê
Bêencammayina hewldanên hin rayedarên Tirk ên ji bo çareserkirina pirsgirêka Kurdan
Bi israr meşandina polîtîkaya înkarkirina Kurdan
Jihevqutkirina Kurdan bi alfabcyên cihê
Xebatên Kurdewar ên li Ermenistanê
Di bin nîrê xweînkarkirinê de îstatîstîkên xelet ên di derbarê Kurdan de
Mccbûrmayina veşartina nasnameya xwe ya Kurdan
Rewşa Kurdên ku koçberî welatên Ewrûpayê bûnc
Di warê çandî de jihevdûrketina Kurdan
Paşdemayîna dewletên ku Kurdistan di nav xwc de parvc kirine
Di tunekirina Kurdan de rêbazekc din: Sirgûn
Sirgûnên pişrî Serhildana Şêx Seîd
Qanûnên ku ji bo sirgûnê hatine derxistin
Xayintiyên ku bi Kurdan rc hatine kirin
Sirgûnên ku li îranê çêbûne
Guhertinên navên hemû cihên cografîk, taxên di nava bajaran de yên li
Kurdistana îranê
Li îranê qedexekirina cilûbergên kevneşopî yên Kurdan
Sirgûniyên malbatekê
Di seqema zivistanê û germa havînê de berdewama sirgûnkirinan
Li cihê sirgûnê ji hev veqetandina ferdên malbatan
Bi sirgûn û koçberkirinan Kurd koçeke girîng a mejî jî didin
Sirgûnkirina Bedirxaniyan
Helwestên cihê yên miqabilî mihacirên ji derve tên û Kurdên sirgûn dibûn
Sirgûnkirinên beri destpêka Serhildana Dêrsimê, di dema serhildanê de û pişrî serhildanc
Barzanîûsirgûn
Xefikvedan û girtina ber Kurdan a bi mayindanînê
Li sînorê Sûriyeyê danîna Kcmera Erebî û encamên wê
Sirgûnên li Kurdistana Başûr
Zêdebûna sirgûnan a piştî derbeyên leşkerî û guhertinên desthilatdariyan
Koçberiyên mezin ên ji ber zilma Sedam
Di 1991 ’ê de Enver Ozkahraman li sînor çi dîtin
Li Tirkiyeyê ji bilî sirgûniyên mecbûrî, ji ber mercên xcrab koçberiya ber bi rojava ve
Kurd li ku û ku hene
Nêrîneke tcvayî li asîmilasyon, sirgûn û koçberiyê

Hevalbendiya Dewletan a li Hemberî Kurdan û Êrîşên Dersînor / 429
Mijarên di hundirê vê semivisê de
Lihevkirina dewlctan a li cer parkirina Kurdistanê
Li hemberî berxwedana Kurdan pevrcbûna dewletên ku Kurd lê dijîn
Ji bo berjewcndiyan, firehbûna eniya dewletên dijbcrî Kurdan
Rola dewlcmcndiya axa Kurdistanê ya li ser hevkariya dijminên wê
Tirsa ji serî netewandina Kurdan û pêkanîna cepheyên dijberî wan
Sînorguhertin tê de, lihevkirina dewletan li ser her cureyî ya li hemberî Kurdan
Newekheviya tiştên tên xuyakirin û rastiyê
Qelsketina Kurdan li hemberî pevrebûna gelek dewletan a li dijî wan
Şîrovcyên îsmail Bcşikçi yê li ser vê mijarê
Di dema Komara Kurdistanê ya Mehabadê de hêzên ku li dijî Kurdan derketin
Di Mcşa Berzaniyan a ber bi Sovyetê ve xweparastina ji sê dewletan
Pakta Bexdayê
Di sala 1975’an de têkçûna Kurdan a bi lihevkirina dewletan a li cer mcnfactê
Toleransa dewletan a ji bo operasyonên dersînor ên bi ser Kurdan de
Bi operasyoneke dersînor, qetlîama li Qamîşloyê
Di navbera Enqerc û Bcxdayê de ‘Peymana Ewlehiya Sînor û Hevkariyê’
Di bikaranîna çekên kîmyewî de alîkarên Sedam
Bêhijmar operasyonên dersînor ên Tirkiyeyê
Di 1992’yan de bi îlankirina ‘Dewleta Federe ya Kurdistanê’ windahiyên mezin ên PKK’ê
Guhertina sînoran li dinyayê û hesasiyeta dewletan a li hemberî sînorên di Kurdistan de
Di sala 1999’an de girtina rêbctê PKK’ê Abdullah Ocalan a bi hevkariycke navneteweyî
Zêdebûna bi hevkarî operasyonên dersînor ên îran û Tirkiyeyê yên cerê sedsala 21emîn

Mayin û Qaçax / 463
Mijarên di hundirê vê semivîsê de
Di heyamê bcrê de bazirganiya li Kurdistanc
Di navbcra karwanên Rojava û Rojhilat de Kurdistan û mêvanperwcriya wê
Piştî pcrçckirina Kurdistanê jihevdûrxistina bajaran û qclskctina bazirganiyê
Bazirganiya ku navê wê bû qaçaxî
Bîranînên bi qaçaxî derbaskirina sînoran a demên cwil
Mayînkirina sînoran
Hin bîranînên dema ku nuh mayin hatin danîn
Hewcedariya qaçaxvaniyê
Malên ku bi qaçaxî dihatin û diçûn
Bi demê re zêdekirina tedbîrên li ser sînoran
Rcngguhertina qaçaxê û vekirina sûkên qaçaxçiyan a li herêmê sînoran
Têkiliyên qaçaxvaniyan û dinyaya ku bi van têkiliyan ava bû
Li Tirkiycyê di salên 1980’yî de bi destûrdayîna derbaskirina hemû curc
mal a di gumrikan re xelasbûna qaçaxvaniyê
Cudahiya sînoran a li gorî xwezayê
Hakimiycta PKK’ê ya li ser sînoran
Zchmetiya vekolînên li ser sînor
Qaçaxa mazotê
Piştî derbeya leşkerî ya 1980’yi çûna gelck xortan a derveyî wclêt
Vaiakirina gundan a piştî bihêzbûna şerê çekdarî û mayinkirina derdora gundan
Hin dokumanên kuştinên bi mayinan ên Komelcya Mafên Mirovan
Pirbûna mcxdûrên zarok
Hin serpêhatî
Pirsgirêkên kesên ku ji ber mayînan seqet mane
Mayin, li dinyayê tcvî pirsgirêkekc mezin e
Hewldanên rakirina mayinan li dinyayê tevî û Sondxwarina Ottowayê
Dokumanên hin bûyeran
Hin fîlmên li ser mijarê
Di derbarê danheva serpêhatî û bîranînan de
Hin cerpêhatî, bîranîn û hevpeyvînên derbarê sînor de

Her Derên Kurdistanê Bûn Herêmên Sînoran û Ji Hev Hatin Qutkirin / 571
Mijarên di hundirê vê semivîsê de
Cudabûna herêmên sînoran
Her derên Kurdistan bûne herêmên sînoran
Lêkolînên li cer herêmên sînoran û cncam
Cudahiya ncziktêdayînên sînor ên desthilatdariyên cuda
Bandora sînoran a di şeran de cihgirtina Kurdan a di nav hêzên dijberî hevde
Sînor her tim qadên şer in
Windahiyên qadên şer
Di heyama Osmanî û Cefewiyan de hin taybetmendiyên mîrckiyên di sînoran de
Guhertina hevalbcndiya mîrckiyên di sînoran de
Zordariya her du dewletan a li ser eşîrên qels
Têkiliyên Kurdên di sînorên Rûsan de
Destguhertina herêmên sînoran
Bandora çanda her du aliya ya li ser xclkê herêmên sînor
Bixwcreanîna pirsgirêkên nû yên sînorên ku piştî Şerê Cîhanê yê
Yekcmîn Kurdistan parçe kirinc
Cehş û qoricî; birakujî
Rêvcbcriyên rewşên awarte yên herêmên sînoran
Pirbûna polis, csker û biryargchên cskeran ên li sînor û herêmên sînoran
Li himbcri Kurdan saziyên derqanûnî (çctc)
Di bin navê sebeba sînorderbaskirinê de kuştina kcsên bêgunch ku tu cle
qcya wan bi derbasbûna sînor tune ye
Kuştin û şewitandina hespan a di sînor de
Biranîneke Envcr Ozkahraman û rewşa Çelê
Kcmera Erebî ya di sînorê Sûriyeyê de
Pirbûna bûycrên bi felaket ên navçe û bajarên li bcr sînoran
Nivîsên pesindayîna Tirkbûnê li herêmên Kurdan (axilbe ber sînoran)
Ji romana Laleş Qaso rewşa ber sînoran
Ligcl dewlemendiya welatê wan paşdehiştina herêmên Kurdan
Bi hin serpêhatî û bîranînan jiyana ber sînoran
Qaçax gelek derban bi destê wezîfedarên dewletê hatiye kirin
Dîmenên hevdîtinên ber sînoran
Çûn û hatina bi peseportan
Tevgera ji bo mazotê
Bandora têkiliyan li ser deriyê sînor
Texrîbkirina cografyaya Kurdistanê
Dîroka di nav mayinan de
Şewitandina daristanan
Li Tirkiyeyê valaldrina gundan û mayinkirina wan
Sînor gelek cih û war hêsîr girtinc (wek Nisêbîn)
Hin serpêhatiyên kesên ku bi mayinan ceqet bûne
Zchmctiya bisînorkirina tevgera mirovan
Li aliyekî cîhanê rakirina sînor û dîwaran û Ii aliyê din projeyên
avakirinên dîwaran li nav sînorên di Kurdistanê de

Bandorên Li Ser Psîkolojiyê / 633
Mijarên di hundirê vê semivîsê de
Sînorên lîstikên zarokan
Lîstikên zarokên sînoran
Ji hev qutkirina xwediyan û hesrct
Sînorkirina tevgcra mirovan
Di mcjiyan de rûniştina rewşên awarte
Bi cerpêhatiyan ronîkirina rcwşê
Zarokatiycke ku bi dîtina birîndar û kuştiyan derbas bibe
Bandora sînor a li helbcstvan û nivîskarên ji herêmên sînor
Bi hevpeyvîn û bîranînên di beşên din de fêmkirina bandorên
cûr bc cûr ên li cer psîkolojiyê
Kurd li ber bayê netewdewlctê ncpckiyan û sînor ncxistin navbera xwe û
yên din, lê bedelên giran dan

Çend gotınên dawî/653

Çavkanî / 671


PÊŞGOTIN

Pirtûka giranbuha, neynika rastane ya jiyana gelê Kurd
Gelê Kurd tevî rewşa bindestiyê û binpêkirina mafên xwe yên mirovane îro li ber du astengên pir mezin sekiniye. Bi girîngiya xwe çarenivîsa azadiya welêt û jiyandariya gel di bin xetereyeke mezin de ne.

Yek ji wan astengan jiyandariya zimanê Kurdî ye: Rewşa mayin û nemayina wî ye, îro ser zaravayê kurmancî (li îran, îraq, Sûriye û bi taybetî li Tirkiyeyê), zarav ku di zimanê Kurdî de yê herî mezin e, bi dîroka hezaran salan e û pêşketî ye. Kurmancî komponênteke bingehîn e ji bo duaroja nêzik li meşa hevgirtina gelê Kurd û Kurdistanê; ew gencîneyeke çandî ye, ku mafê wî heye zindî bimîne, bê naskirin ne ku tenê ji aliyê hemû Kurdan, lê wisa jî divê bê parastin û bibe milkê şaristaniya navnetewî.

Ya duduyan ew astenga sînordanînê ye, bi têgihîştina naveroka vê peyvê ye herî fireh: Him bi wateya parçekirina Kurdistanê di navbera çar dewletên Rojhilatê de; him bi wateya parçekirin û dabeşkirina çand û hunera Kurdari: Siyaseta xurtkirina bandora çand û hunera gelên dagirker: Tirk, Ereb û Farisan, bi armanca ku di nava xwe de miho bikin (bihelînin) bingeha çand û hunera Kurdîtiyê; sînordanîna navbera hêzên Kurdan a siyasî û civakî; destkariya dagirkeran, bi siyaseta aboriyê, wêrankariyê û zilm û zorê, ji bo xurtkirina nava Kurdan îdêntîtêta ji hev xerîbbûnê û kovîbûnê; piştovanîkirina nava Kurdan mêldariya wan a ser jiyan û aboriya mêtropolên ji Kurdîtiyê û Kurdistanê dûr û biyanî; her wisa jî jiyandarkirin û xurtkirina hisa eşîretiyê, tayifebaziyê, dutîretiya navbera olan û parastina nava Kurdan, xetereyên ku civaka Kurdî têkdidin û ber bi tunebûnê ve dibin. Ev her du pirsên pir ziyankar, ku li ber hêzên Kurdan ên siyasî, rewşenbîran û civakê serî rakirine, divê ji her aliyî ve bên lêkolînkirin, di nava gel de bên gengeşekirin, da ku bikaribin li ser vê rewşa xeter çêtir serwext bibin û strate-jiyeke milî ji bo lihembersekinînê û berxwedanê bipejirînin. Divê Kurd îro ji fitilên van her du ejdîharan, ku welat û gel dorpêç kirine rizgar bibin.

Armanca min li vira ew nîn e, wekî di vê nivîsarê de ez li ser bervedana van her du astengan bi hûrbînî bisekinim, an jî dergehê gengeşekirinê li ser van mijaran vekim. Na. Daxwaza min ne destnivîs-lêkolîna li ser van asten-gan ku li ber destê min e û li ser riya weşandinê ye jê re oxira xêrê bixwazim.

Xwedana destnivîsê Eslîxan Yildirim e, xanimeke Kurd e, ku ji bilindahiya rewşenbîriya xwe, baş têgihîştina rewşa gelê xwe ev berhem bi hêza zanîn û kela dilê welatparêziyê nivîsiye. Berhem bi naverok dagirtî û stûr e. Bi xwe li ser vê mijarê eva cilda duduyan e ku amade dike. Benda pêşî bi navê “Di Sedsala 20’an de Kurdistan û Sînor-I (Dîroka Sînorên di Hundirê Kurdistana Bêsînor de)” di sala 2009’an de hatiye weşandin.

Benda (cilda) duduyan karekî pirbelge û bêguman, berhema xebata Yildirim xanimê ya salên dirêj e, ku wê xerc kiriye û realîteya vê pirsê yek bi yek di ber çavê xwe re derbas kiriye. Ji ber agahdariya xwedanê tu çavkanî, weşanên biçûk û mezin nefilitîne û hatine bikaranîn.
Di dîroka Kurdzaniyê de pirsa sînorkirina Kurdistanê wiha bi giştî, ji her aliyî ve û bi şarezetî, çiqas ez zanim, hê nehatiye lêkolandin û wek pirtûk û lêkolîn li ser maseya xwendevanan nehatiye danîn.

Li ser dabeşkirina Kurdistanê piraniya Kurdzan, siyasetmedar, rewşenbîrên Kurd û lêkolînarên ne Kurd sekinîne, cêribandine bûyera parçekirina Kurdistanê di navbera du dewletan de: împêratoriya Osmaniyê û Iranê û paşê jî piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn çarparçekirina welêt, li ser Tirkye, îran, îraq û Sûriyeyê, binirxînin, lê bi giranî li ser nesekinîne û di ser re derbas bûne.

Parçekirina Kurdistanê ji sala 1514'an û vir ve, heta Şerê Cîhanê yê Duyemîn, rast çarsed salan ji aliyê Kurdan ve nehatiye pejirandin, ew de jûre bûye, lê ne de fakto, ji ber ku binaliyên vê herêmê, gelê Kurd ev parçekirin û sînordanîna navbera her du aliyên çiyayê Zagrosê, li ser xwe nas nekirine. Ev jî bûye sedem, ku di navbera her du dewletên Rohilata Nêzik de her tim û bi awayekî sîstematîk şerên biçûk û mezin çêbûne.

Rûsya û îngiltere tevî îranê û Tirkiyeyê çend caran komîsyonên taybet ji bo sînor eşkere kirine, ava kirine, bi dirêjahiya mehan û salan kar kirine, da ku karibin xeteke şirûştî bibînin û wê raberî her du aliyan bikin, lê ev yek ji wan re li hev nehatiye. Xema Rûsyaya Qeyseriyê û Brîtaniyaya Mezin ne agirbest û aştiya navbera îranê û Tirkiyeyê bûye, her duyan jî xwestiye di vî karî de berjewandiyên xwe yên siyasî, aborî û dagirkeriyê bidin pêş, da ku karibin bandora xwe li wan herêman xurt bikin. Tevbûyên van komîsyonan dîplomat, zanyar û berpirsiyarên leşkeriyê paşwextiyê bîranîn û lêkolînên xwc li ser cografiya, etnîk landşaftê û rewşa civakî û aboriya herêmê pirtûk û lêkolînên xwe weşandine.
Li ser dîroka sînordanîna navbera îran û Tirkiyeyê hêja Eslîxan Yildirim di pirtûka xwe ya cilda pêşî de bi hûrbînî sekiniye. Cilda duduyan ku ji bo çapê amade ye, bi giştî diyari dîroka sedsala XX’an a nûdemê kiriye.

Dîroka Kurdan a sedsala XX’an ji bo Kurdan ber bi çav dikeve bi xwîn-rêjiyên mezin li ser erda Kurdistanê. Sal bi sal li herêmên welatê Kurdan li pey hev agirê serhildanê vêketiye, şoreşên biçûk û mezin li Tirkiyeyê, îraqê, îranê pêk hatine, ew wek zincîreke dirêj bi sedan xelekan ve hevgirtî û hevhû-nayî bûne. Dema serhildanan bi hezaran, Kurd şehîd ketine, gund û bajar wêran bûne, lê agirê hêviyê netemiriye. Welatparêzên Kurd dema ser-hildanan ji her çar parçeyên Kurdistanê gihîştine hawara hev û bi hev re singê xwe kirine mertalê parastina welatê xwe û şehîd ketine. Zindî şikestine ber hêzên leşkeriyên xurt, lê bi ruh neşikestine, ruhê wan, hêvî û armancên wan xurtir bûne ji bo duarojê.
Faktora hevgirtina gel, dijmin hîn devxwîn kiriye, dewletên dagirker jî bi siyaseta bindestkirina Kurdan gihîştine hev, planên têkdayîna serîrakirina Kurdan danîne ber xwe, bûne hevbeş û hevkarên hov.

Di van planên hevkariyê de dagirkeran giraniya xwe danîne ser karê prak-tîk: Bi taybetî ser xurtkirina sînorê nav xwe yên dabeşkirinê bi hêzên leşkerî û têknîka nûjen. Li ser xeta parçekirina gel bi milyonan mayin di erdê de çan-dine, têlên elektrik derbas kirine, serê her 50-70 metreyî qereqolên leşkerî ava kirine, gundên li ser sînor wêran kirine, xelkê wan koçber kirine, dero dero kirine, ji welat xerîb kirine. Ew erda jiyandar û bi ber tijî bûye erdeke mirî, erda bi xwîna Kurdan avdayî, bi laşên şehîdan dagirtî.
Xwedana vê lêkolînê li ser van pirsan yek bi yek radiweste, bi dehan mînakan ve mak dike û li ber xwendevanan radixe. Babatên bingehîn li ser astengiya sînoran, ku xwedana pirtûkê xebata xwe dabeş kiriye, ev in:

a. Sînorên ku piştî Şerê Cîhanê yê Yekemîn di navbera her çar parçeyên welêc de hatine avakirin bêexleqî bûne, bingeha wan a dîrokî, cografî, etnîk ji bo parçekirinê qet bi qet tune bûye; bandora vê parçekirinê negatîf bûye: destê endamên malbetê, xizm û mirovên nêzik ji hev kirine, bingeha aboriyê, milkên wan: Erd û zevî, tarş û zozanên çêrê û hwd. parçe kirine. Xwedanê pirtûkê pêkanîn û lêpoktiya li ser dîroka parçekirina Kurdistanê, li ser sînorên navbera Tirkiyeyê û Sûryeyê -xeta trênê- disekine, ku bi destê welatên Ewropî hatine danîn û ji aliyê wan ve jî hatine naskirin. Ji bo gel û dewletên dinyayê xeta trênê xeta hevgirêdana gund û bajarên gel û welêt bûye, lê bo Kurdan ew bûye xeta ji hev qetandina destê dê û dotan, kûr û bavan, destê bira û pismaman... Dergehê trênê yê destê çepê bûye riya daketi-na Tirkiyeyê, dergehê destê rastê bûye dergehê daketina Sûriyeyê. Pêkanîn û paradokseke wiha gelo mirov dikare li ser rûyê zemînê lê rast bê?
Bandora trajîk li ser jiyana hezaran malên Kurdan ên li ser vê “xetê” xwedana lêkolînê bi mînakan, ji her aliyî ve daye xuyakirin.

b. Sînorên ku Kurdan qebûl nekirine û mecbûr bûne peywendiya xwe ya civakî, mirovî û aborî bi her du aliyên sînor re berdewam bikin, rastî asten-gan hatine û ji aliyê desthilatdaran ve navê qaçax, karê qaçaxçiyê qazanc kirine û bi tundî hatine gunehbarkirin. Sînorê bi hezaran mayin çandî asten-ga mezin bûne li ser riya vê jiyanê, ku her tim bi kuştin û bi teqînên mayinan pêk hatiye. Pirsa çandina mayinan, ku diviyabû baldariya saziyên navnetewî bikişanda ser xwe, hîna jî rastî bêxemiya dewletên Ewropayê tê. Rêjîma Baas a li îraqê, li Sûriyeyê, desthilatdarên îranê û Tirkiyeyê erd û xaliya Kurdistanê bi milyonan mayin çandine, yên ku jiyana bi hezaran mirovên am û tam, zarokan, şivanan, jin û bûkan xwarine, ew seqet kirine. Ev pirsa giring di pirtûka Eslîxan Yildirimê de mijara lêkolînê ya taybet e, ku bi mînakên pir-hijmare dihingêve û bi xemgîniya mezin dagirtî rastî xwendevanan tê. Lêkolîner bi xwe nêzikî van sînoran jiyaye, gelek caran bi xwe şahidê van rastiyan bûye, li gelek deweran jî bi xwe geriyaye û qurbaniya van teqînan, mirovên seqet û birîndar axiviye û gotinên wan civandine, wekî dengê êş û kovaniya wan a neheqiyê û zilmê bigihîne xwendevanan.

c. Siyaseta bindestkirina Kurdan, xên ji parçekirina bi sînoran, bi siyaseta mihokirinê (asîmilyasyon), sirgûnê, koçberkirinê, zîndankirinê zordariyên cur be cur ên hovane hatine meşandin. Mêtodên asîmilasyonê terz bi terz bûne. Mînak, li Tirkiyeyê heyîna gelê Kurd înkar kirine, bikaranîna navê Kurd û Kurdistanê bi dehan salan qedexe bûne, bi sedan kes ji bo van navan çûne ber dadgehê û gunehbariya zîndankirinê qazanc kirine. Xudanê pirtûkê dengê van kesên ku harine guneh-barkirin û bi dehan salan ii zindanan mane; axaftinên karmendên şovenîst û helwesta wan a li dijî mirovahiyê, ku bi konstîtrûsya dewletê “Ana....” piştrast bûne daye xuyakirin. Ev hemû dîroka duh û pêr nebûne, evana îro jî di jiyana praktîk de tên bikaranîn.

d. Xwedana lêkolînê ciyekî serbixwe û taybet veqetandiye ser mijara ban-dora bûyarên ser sînor û siyaseta dewletên zilm û zextiyên li ser psîkolojiya gelê Kurd. Eslîxan xatûnê bi dilekî dayikane nazik û birîndar ev mijar bi mînakên ku dilê mirovan dikizirînin, li ser zarokên Kurdan radiwaste yên ku li ser sînor dijîn û ji telebext re ji destê mayinên li dora gund û nava zeviyan çandî birîndar û seqet bûne. Bandora vê jiyana bi tirs û xeter li ser psîkolojiya zarokan, ku ji salên zarotiyê hetanî xortaniyê dom kiriye, şopaxwe reş hiştiye li ser wan, heta kalbûnê û wek dibêjin heta ber devê gorê bûye rêberê jiyan û dinênasîna wan niştevanên hêrêmên ser sînor. Xwendevan nikare bê his û bê kel bixwîne vê nivîsarê...
Babetên pirtûkê li ser zor û zilma ku salên dirêj gelê Kurd dorpêçkirine, di pirtûka “Kurdistan û Sînor” de bûne îzbatiyên giran û girîng ji bo naskirin û zanîna rastiya pirsa Kurdan bi giştî û rojanebûna helkirina rewşa Kurdan a bindestiyê.
Berî ku ez nivîsa xwe bigihînim dawiyê, dixwazim li ser çend taybetiyên pirtûka berdest ên erênî bisekinim.

1- Berî pêş divê bê gotin, ku piraniya zanyar û rewşenbîrên Kurdan ên bakurî bi taybetî, heta niha ji xwe re kirine adet, berhemên xwe yên lêkolînê yên li ser dîrokê, sosyolojiyê û hwd. bi zimanê Tirkî binivîsin û biweşînin. Sedema vê rewşê xuya ye. Xwedana destnivîsa berdest bi Kurdî fikiriye û berhema xwe jî bi zimanê Kurdî, zimanê dayika xwe nivîsiye, ji ber vê jî zimanê nivîsarê ji bo xwendevanên Kurdîaxêv wê gelekî nêzikî dil be û baş bê têgihîştin. Xwedanê karibûye ramanên zanyarî bi Kurdiya (Kurmanciya) pêşketî û îroyîn bigihîne xwendevanên xwe. Rêzên nivîsarên sade û kamilîn. Sadebûna nivîsê ne ji kîsê qelskirina ziman hatiye pêkanîn. Berovajoya vê. Baş zanîna zimanê gel û edebiyetê diyar kiriye hêz û potansiyela zaravayê kurmancî ya mezin ji bo duarojê.

2- Xwedana pirtûkê bi berhema xwe hêz û şureta xwe bi du awayan daye xuyakirin: a) Wek dîrokzan, ku kare lêkolîna pirsên civakî û siyasî ji xwe re bike hedef û bi hostayî wan bervede û hişkere bike. b) Wek Romannivîs. Di berhemê de gelek caran em rastî hevpeyvînên wê tên tevî Kurdên gundî. Axaftinên wan bi hunera zimanê edebî li ber xwendevanan tên raxistin.
Dîdemên ji zilma li ser Kurdan bi zimanekî wisa dewlemend bi kar aniye, ku tenê nivîsarvana bi tecrûbe kare vê yekê bike.

3- Eslîxan xanim lêkolîna xwe bi bînfireyî, hûrbînî meşandiye, xwe nehêwişandiye ku hemû çavkanî û pirtûk-lêkolînên berî nivîsa wê çapbûyî, çiqas karibûye peyde bike, bona kamilbûna berhema xwe bi kar bîne.

4- Hêjayî destnîşankirinê ye, ku gelek parçeyên destnivîsê bi xwe çavkaniyên nû û giranbuha ne, ku bi hewldana xwedana berhemê hatine zindîkirin. Di vî karî de alîkarê wê bûye, çarenûs, ku malbata wê bineciyê bajarê Nisêbînê bûye û zarotiya wê li ber xeta sînor derbas bûye û hemû bû-yerên trajîk li ber çavên wê û zarokên hevalên wê derbas bûne. Dêmek, ev pirtûk bi xwe dikare bibe çavkanî ji bo lêkolînvanên van mijaran.

5- Destanîneke vê pirtûkê yek jî ew e, ku hemû nivîsên xwe bi dokûmên-tasyona foto-nîgaran mak kiriye. Mezin e, bandora van nîgaran li ser hisa xwendinvanan: Zarokên bêguneh seqet, bêdest, bêling ji ber çevên xwendevanan nikarin bê şopa giran derbas bibin.
Daxwaza min ew e ku ev pirtûka hêja li zimanên Tirkî û Ingilîzî jî bê wergerandin, da ku wêya ne ku tenê xwendevanên Kurd, lê wisa jî yên biyanî bixwînin û li ser rewşa Kurdan a heyî bibin xwedî agahî.

Prof. Dr. Celîlê Celîl



Destpêk

Dema bi gelemperî em li raboriya sînorên dewlctan dinêrin em dibînin ku her çûye sînor hişkeretir bûne, her ku çûye hîn zêde tespîta çiya û keviran, heta bi nuqteya herî biçûk ya di sînoran de hatiye kirin û di sedsala dawî de îcar parastin û vesaziya sînoran roj bi roj pir zêde bûne.

Ji aliyê din ve em dibînin ku sînorên dewlet û împaratoriyan, heya bi cihên ku hêz û qeweta wan digihîştê diçû. Di wan dem û dewranan de, li gorî êrîşên ku dihatin kirin, sînor di hundirê demên kin de dihatin guhertin.

Nifus û hêz çiqas zêde bûye, bi cografyayê ve jî zêdetir girêdan çêbûye. îcar ji ber parastina erdnigariya ku bi hezaran salan gelê wan lê jiyabû, an jî ji ber armanca bidestxistina erdnigariyên nû, şerên ku bedêlên wan pir giran bûn diqewimîn. Ew têkoşînên ku ji bo erdnigariyeke diyarkirî dihatin kirin, bi demê re cîhûwariyek, qedrek ji erdnîgariyê re jî çêdikir û bi zêdebûna nirxên tarîxî yên erdnîgariyê re, sînor û tixûbên miletan û binyata wan jî hêdî hêdî bêhtirîn diyar dibûn.

Kurdistan û Mezopotamya xaka pîroz e, warê pêşketina sivîlîzasyon û landika şaristaniyê ye. Li ser vê xakê gelek dewlet û împaratorî ava bûn û hilweşiyan. Di vê navberê de gelek sînor û tixûb hatin qebûlkirin û dûra jî bêyî ku şopê li dû xwe bihêlin tune bûn. Lê sînorê ku di sedsala 16emîn de Kurdistan kir du parçe ya ku di navbera Dewleta Osmani û ya Sefewiyan de bû heya roja îro, yanî ev nêzîkî 500 salî ye hebûna xwe didomîne. Di sedsala 20’an de jî bê rizamendiya gelê Kurd di hundirê welatê wan de gelek sînor ...


Eslîxan Yıldırım

Dı Sedsala 20'an de Kurdıstan û Sînor I - II

Azad

Weşanxaneya Azad
Dı Sedsala 20'an de
Kurdıstan û Sînor
Cild I-II
Eslîxan Yıldırım

Weşanxaneya Azad
Dîrok 01/03

Editor
Esltxan Yildirim
Sererastkirin
Serwet Denîz
Berg
Şener Özmen
Rûpelsazî
Mîran Janbar
Çapa Yekemîn
Weşanên Azad, 2013

Çapxane
İmaj Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti.
Litros Yolu, 2. Matbaacılar Sitesi, C Blok 2 BC 6
Topkapi-lstanbul
Tel: 00 90 212 501 91 40
Sertifika No: 26954

ISBN: 978-0-9575612-2-9
Company No: 8291088

Navnîşan
Weşanxaneya Azad
41 Handa Walk
London
N1 2RF
www.wesanxaneyaazad.com
info@wesanenazad.com



Weqfa-Enstîtuya kurdî ya Parîsê © 2024
PIRTÛKXANE
Agahiyên bikêr
Agahiyên Hiqûqî
PROJE
Dîrok & agahî
Hevpar
LÎSTE
Mijar
Nivîskar
Weşan
Ziman
Kovar