Kurmancca ile Karşılaştırmalı: Kırmancca Dilbilgisi
M. Malmîsanij
Vate
Kapsamlı bir karşılaştırma yapılmadan, son yıllarda Kırmanccanın (Zazacanın) Kürtçenin lehçesi olmadığını yazanlar oldu. Bunları yazanlar Kırmancca ve Kırmanccanın farklı yanlarını öne sürerken ortak yanlarından pek söz etmemişlerdi. Oysa elinizdeki çalışmada yapılan karşılaştırmada görüldüğü gibi, dilbilgisi bakımından Kırmancca ile Kurmancca arasında bazı farkların bulunmasına karşılık dilbilgisi konularının çok büyük bir bölümünde ikisi ya tamamen veya ufak değişikliklerle aynıdır. Hem dilbilgisinin çok büyük bir bölümünde Kırmancca ve Kurmanccanın aynı özelliklere sahip olmaları hem de Kırmancca konuşanların dillerini Kırmancki ve Kırdki (Kürtçe) biçiminde adlandırıp Kürtçe saymaları, Kırmanccanın (Zazacanın) Kürtçenin bir lehçesi olduğunu gösteriyor.
M. Malmîsanij 1952’de Diyarbekir’de doğdu. İlk ve ortaöğrenimini Diyar-bekir’de, yüksek öğrenimini Ankara’da tamamladı. Fransa’da Sorbonne ve İsveç’te Uppsala üniversitelerinde İrani diller, Linköping Üniveristesi’nde halk eğitimi bölümünü okudu. Göteborg Üniversitesi kütüphanecilik bölümünde master yaptı. Tîrêj, Hêvî, Armanc, Çarçira, Çira ve Vate dergilerinin redaksiyonunda yer aldı. Halen Mardin Artuklu Üniversitesinin Kürt Dili ve Kültürü bölümünde öğretim görevlisi olarak çalışmaktadır.
İçindekiler
Önsöz / 17
Elinizdeki Kitapla İlgili Açıklamalar / 19
Kısaltmalar / 21
Kurmancca ile Karşılaştırmalı Kırmancca (Zazaca) Dilbilgisi / 23
A. Sesbilim / 27
1.Sesler Ve Alfabe / 27
1.1. Kırmancca ile Kurmancca Arasında Ses Değişimi / 32
1.2. Kırmancca İçinde Ses Değişimi / 36
1.2.1. Kırmancca içinde B-V / V-B değişimi örnekleri / 36
1.2.2. Kırmancca içinde C-J değişimi örnekleri / 37
1.2.3. Kırmancca içinde W-H değişimi örnekleri / 38
1.2.4. Kırmancca içinde S-Ş değişimi örnekleri / 38
1.2.5. Kırmancca içinde AN-ON-ÛN değişimi örnekleri / 39
1.2.6. Kırmancca içinde AM-OM-UM değişimi örnekleri / 40
1.2.7. Diftong Örnekleri / 41
B. Biçimbilim / 45
2.Sözcükler / 45
2.1. Eşsesli Sözcükler / 45
2.2. Çokanlamlı Sözcükler / 45
2.3. Zıt Anlamlı Sözcükler / 46
2.4. Eş Anlamlı Sözcükler / 46
2.4.1. Kırmanccada Değişik Bölgelerde Kullanılan Eşanlamlı Bazı Sözcükler / 47
2.4.2. Kırmanccanın Değişik Ağızlarında Değişik Anlamlarda Kullanılan Bazı Sözcükler / 52
2.5.Sözcük Türü (Kelime Çeşidi) / 53
2.6.Yapı Bakımından Sözcükler / 53
2.6.1. Basit Sözcükler / 53
2.6.2. Türemiş Sözcükler / 54
2.6.3. Bileşik Sözcükler / 58
2.6.4. Kırmancca ve Kurmancca Sözcüklerin Aynılığı ve Ayrılığı / 65
3.İsimler / 67
3.1 .Varlıkların Dilbilgisi Bakımından Cinsiyetlerine Göre İsimler / 67
3.2. Varlıkların Niceliklerine Göre İsimler / 70
3.3. Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler / 71
3.4. Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler / 72
3.5. Yapılarına Göre İsimler / 72
3.5.1. Basit İsimler / 73
3.5.2. Türemiş İsimler / 73
3.5.2.1.Sıfattan İsim Türetme / 76
3.5.3. Bileşik İsimler / 76
3.6. İsim Tamlaması / 77
3.6.1. Zincirleme İsim Tamlaması / 79
3.7. İsmin Durumları (İsmin Halleri) / 81
3.7.1.Seslenme Durumu / 81
3.7.2. Eğik (Oblique) Durum / 82
3.7.2.1. Yönelme Durumu (-e) / 83
3.7.2.2. Kalma Durumu (-de) / 84
3.7.2.3. Belirtme Durumu (-i) / 84
3.7.2.4. Çıkma Durumu (-den) / 85
3.3.2.5. Araç Durumu (ile) / 85
3.8. Bazı İsimler / 87
3.8.1 .Vücut Organları ve Bölümlerinin İsimleri / 87
3.8.2. Akraba İsimleri / 88
3.8.3. Renk İsimleri / 90
3.8.4. Gün İsimleri / 91
3.8.5. Mevsim İsimleri / 91
3.8.6. Ay İsimleri / 91
3.8.7. Hayvan İsimleri / 92
4.Zamirler / 97
4.1 .Şahıs Zamirleri / 97
4.1.1. Birinci Grup Şahıs Zamirleri / 97
4.1.2. İkinci Grup Şahıs Zamirleri / 99
4.1.3. Dönüşlü Zamir / 100
4.2. İşaret Zamirleri / 100
4.2.1 .Yalın Durumda / 100
4.2.2. Eğik (Oblique) Durumda / 101
4.3. İşteş Zamirler / 102
4.4. İyelik Zamiri / 103
4.5. İlgi Zamiri / 104
4.6.Soru Zamirleri / 104
4.7 .Belgisiz Zamirler / 106
5.Sıfatlar / 109
5.1.Sıfat Olarak Kullanılan Bazı Sözcükler / 109
5.2.Sıfat Tamlaması / 114
5.2.1 .Yalın Durumda / 114
5.2.2. Eğik (Oblique) Durumda / 115
5.2.3. Belirtisiz Sıfat Tamlaması / 116
5.3.Sıfat Çeşitleri / 116
5.3.1. Anlamları Bakımından Sıfatlar / 116
5.3.1.1. Niteleme Sıfatları / 116
5.3.1.2. Belirtme Sıfatları / 117
5.3.1.2.1.İşaret Sıfatları / 117
5.3.1.2.1.1. Yalın Durumda / 117
5.3.1.2.1.2. Eğik (Oblique) Durumda / 119
5.3.1.2.2.Sayı Sıfatları / 120
5.3.1.2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları / 120
5.3.1.2.2.2.Sıra Sayı Sıfatları / 122
5.3.1.2.2.3. Üleştirme Sayı Sıfatları / 123
5.3.1.2.2.4. Kesir Sayı Sıfatları / 124
5.3.1.2.3.Belgisiz Sıfatlar / 125
5.3.1.2.4.Soru Sıfatları / 127
5.3.2. Yapıları Bakımından Sıfatlar / 128
5.3.2.1. Basit Sıfatlar / 128
5.3.2.2. Türemiş Sıfatlar / 129
5.3.2.2.1.Sıfat Oluşturmakta Kullanılan Öneklere Örnekler / 129
5.3.2.2.2.Sıfat Oluşturmakta Kullanılan Soneklere Örnekler / 130
5.3.2.3. Bileşik Sıfatlar / 132
5.3.2.3.1.Bir Sıfat ile Bir İsmin Birleştirilmesiyle Yapılan Bileşik Sıfatlar / 132
5.3-2.3.2.Pekiştirme Sıfatları / 133
5.4.Sıfatlarda Karşılaştırma / 137
5.4. 1.Eşitlik / 137
5.4.2. Üstünlük Derecesi / 138
5.4.3. En Üstünlük Derecesi / 138
5.5.Sıfatların Diğer Bazı Özellikleri / 139
6. Bağlaçlar / 141
6.1 .Bir Bölümden Oluşan Bağlaçlar / 141
6.2.İki Bölümden Oluşan Bağlaçlar / 142
7. Edatlar (İlgeçler) / 145
7.1. Öned Atlar / 146
7.2. Artedatlar / 151
7.3. Önedat Ve Artedat Birlikte / 154
8. Zarflar (Belirteçler) / 159
8.1. Yer Ve Yön Belirten Zarflar / 160
8.2 .Zaman Zarfları / 165
8.3.Soru Zarfları / 170
8.4. Durum Zarfları (Niteleme Belirteçleri) / 171
8.5 .Nicelik Zarfları / 175
9. Ünlemler / 177
10. Fiil / 181
10.1. Mastar / 181
10.2. Ek Fiil(Copula) / 182
10.3 .Ortaçlar (Sıfat-Fuller / 183
10.3.1. Etken Ortaç / 184
10.3.2. Edilgen Ortaç / 184
10.4.Fiil Kipleri / 185
10.4.1.Bildirme Kipleri (Haber Kipleri) / 186
10.4.1.1 .-Di'li Geçmiş Zaman / 186
10.4.1.1.1. Fiilin Kökü / 186
10.4.1.1.2. Geçmiş Zaman Kökü / 186
10.4.1.1.2.1.Geçmiş Zaman Kökü Ve Emir Kipi Arasındaki Değişme / 186
10.4.1.1.3. Geçişli Fiillerin -Di'li Geçmiş Zaman Çekimi / 189
10.4.1.1.4. Geçişsiz Fiillerin -Di'li Geçmiş Zaman Çekimi / 192
10.4.1.1.5. -Di’li Geçmiş Zamanın Olumsuzu / 197
10.4.1.1.6. Ağızlara Göre Çekimi Farklı Olan Birkaç Fiil / 199
10.4.1.1.6.1. Şayene (Yapabilmek) Fiilinin -Di’li Geçmiş Zamanı / 199
10.4.1.1.6.2. Şayene (Yapabilmek) Fiilinin Şimdiki Zamanı / 200
10.4.1.1.6.3 .Persayene/Persayış (Sormak) Fiilinin -Di’li Geçmiş Zamanı / 201
10.4.1.1.6.4.Persayene/Persayîş (Sormak) Fiilinin Şimdiki Zamanı / 201
10.4.1.1.6.5 .Ewnîyayene/Ewnîyayîş (Bakmak) Fiilinin -Di'li Geçmiş Zamanı / 202
10.4.1.1.6.6. Ewnîyayene/Ewnîyayış (Bakmak) Fiilinin Şimdiki Zamanı / 204
10.4.1.1.6.7. Vazdayene/Vazdayîş (Koşmak) Fiilinin -Di’li Geçmiş Zamanı / 205
10.4.1.2. -Miş’li Geçmiş Zaman / 205
10.4.1.2.1. Geçişli Fiillerin -Miş’li Geçmiş Zaman Çekimi / 205
10.4.1.2.2. Geçişsizfiillerin -Miş'li Geçmiş Zaman Çekimi / 208
10.4.1.2.3. -Miş’li Geçmiş Zamanın Olumsuzu / 211
10.4.1.3. Gelecek Zaman / 211
10.4.1.3.1. Kurala Uygun Olmayan Bazı Fiiller / 214
10.4.1.3.2. Gelecekzamanın Olumsuzu / 214
10.4.1.4. Şimdiki Zaman / 215
10.4.1.4.L.Kırmanccada Şimdiki Zaman Kökü / 215
10.4.1.4.2. Şimdiki Zaman Çekimi / 215
10.4.1.4.2.1. Kırmanccada Şimdiki Zaman Çekimi / 215
10.4.1.4.2.1.L.Modan (Motkan) Yöresi Kırmanccasında Şimdiki Zaman Çekimi / 218
10.4.1.4.2.2. Kurmanccada Şimdiki Zaman Kökü / 220
10.4.1.4.2.3. Kurmanccada Şimdiki Zaman Çekimi / 221
10.4.1.4.2.4. Mastarı Kırmanccada "-Îyayene/-Îyayîş",
Kurmanccada "-În" İle Biten Fiillerin Şimdiki Zamanı / 222
10.4.1.4.2.5. Mastarı Kırmanccada "-Ayenet-Ayîş",
Kurmanccada "-Îyant-În" Soneki İle Biten Fiillerin Şimdiki Zamanı / 224
10.4.1.4.2.6. Mastarı Kırmanccada "-Nayenev-Nayîş",
Kurmanccada "-Andın" İle Biten Fiillerin Şimdiki Zamanı / 226
10.4.1.4.2.7 .Mastarı Kırmanccada "-Tene'7‘-Tış", "-Denet-Dış",
Kurmanccada ”-Tın"/"-Dın", "-Înt-In" İle Biten Fiillerin Şimdiki Zamanı / 230
10.4.1.4.2.8. Çekimde Değişen Bazı Fiiller / 233
10.4.1.4.2.9. ”-Re"Nin Düşmesi / 234
10.4.1.4.2.10. Şimdiki Zamanın Olumsuzu / 235
10.4.1.5.Geniş Zaman / 236
10.4.2.Dilek Kipleri (İsteme Kipleri) (Subjonctif) / 236
10.4.2.1. Emir Kipi / 236
10.4.2.1. L.Dolaysız Emir Kipi / 236
10.4.2.1.2. Dolaylı Emir Kipi / 241
10.4.2.1.3. Emir Kipinin Olumsuzu / 242
10.4.2.2. İstek Kipi / 244
10.4.2.2.1. İstek Kipinin Olumsuzu / 250
10.4.2.3 .Dilek-Şart Kipi / 251
10.4.2.3.1. Dilek-Şart Kipinin Olumsuzu / .....254
10.4.2.4.Gere Klik Kipi / 254
10.4.2.4. L.Gereklik Kipinin Olumsuzu / 256
10.5.Yapıları Bakımından Fiiller / 257
10.5.1. Basit Fiiller / 257
10.5.2. Türemiş Fiiller / 257
10.5.2.1. Bir Sözcüğün Bir Sonekle Birleşmesiyle Meydana Gelen Fiiller / 257
10.5.2.2. Fiil Önekinin Bir Fiille Birleşmesiyle Meydana Gelen Fiiller / 258
10.5.2.2.1. Fiii Önekinin Bir Fiille Birleşmesiyle Meydana Gelen Fiillerin Çekimi / 264
10.5.2.2.2. Fiil Önekinin Bir Fiille Birleşmesiyle Meydana Gelen Fiillerin Olumsuzu / 265
10.5.3. Bileşik Fiiller / 266
10.5.3.1. İsim İle Fiilin Oluşturduğu Bileşik Fiiller / 266
10.5.3.2.Sıfat İle Fiilin Oluşturduğu Bileşik Fiiller / 267
10.5.3.3. Fiil İle Fiilin Oluşturduğu Fiiller / 267
10.5.3.4. Bileşik Fiillerin Olumsuzu / 267
10.6.Çatıları Bakımından Fiiller / 268
10.6.1 .Geçişli Fiiller / 268
10.6.1.1 .Ergatiflik / 269
10.6.1.1.1. Fiil Geçişli, Özne Tekil İse / 269
10.6.1.1.2. Fiil Geçişli, Özne Çoğul İse / 271
10.6.1.1.3 .-DiTi Geçmiş Zamanda / 273
10.6.1.1.4. Şimdiki Zamanda / 274
10.6.2. Geçişsiz Fiiller / 275
10.6.3. EtkenFiiller / 275
10.6.4. Ettirgen Fiiller / 276
10.6.5. Edilgen Fiiller / 277
10.6.6. Dönüşlü Fiiller / 279
10.6.7. İşteş Fiiller / 279
C. Sözdizimi / 283
11.Basit Cümleler / 283
11.1 .Özne ve Yüklemden Oluşan Cümle / 283
1 1.2. Özne, Nesne ve Yüklemden Oluşan Cümle / 284
11.3. Farklı Dizilen Cümleler / 286
11.4.Soru Cümlesi / 287
1 1.4.1-Olumlu Soru Cümlesi / 288
11.4.2.Olumsuz Soru Cümlesi / 288
D. Sonuç / 293
Yararlanılan Kaynaklar / 297
ÖNSÖZ
Batıya göç etmiş, göç etmeye zorlanmış ya da orada mecburi iskana tabi tutulmuş olanlar sayılmazsa Kırmancki lehçesini yani Kırmancca (Zazaca) konuşan Kürtler bugün şu illerin sınırları içinde yaşarlar:
1) Çewlîg (Bingöl)
2) Dêrsim (Tunceli)
3) Dîyarbekir (Diyarbakır)
4) Xarpêt (Elazığ)
5) Erzingan (Erzincan)
6) Ruha (Urfa)
7) Mûş (Muş)
8) Semsûr (Adıyaman)
9) Bidlîs (Bitlis)
10) Sêwas (Sivas)
1 l) Erzirom (Erzurum)
12) Sêrt (Siirt)
Bu illerden Dêrsim ve Çewlig’de nüfusun büyük çoğunluğu; Diyarbekır, Xarpêt ve Erzingan’da nüfusun önemli bir bölümü bu lehçeyi konuşur. Bazı illerde ise denebilir ki Kırmancca sadece birer ilçenin sınırları içinde konuşulur. Ruha’nın Sêwregi (Siverek), Mûş’un Gimgim (Varto), Semsûr’un Alduş (Gerger), Bidlîs’in Modan/Motkan (Mutki) ilçeleri buna örnek verilebilir. Sêwas, Erzirom ve Sêrt illerinde ise Kırmancca konuşanların miktarı azdır. 1950 yılına ait T. C. Genel Nüfus Sayımı sonuçlarından anlaşıldığına göre, yukarıdaki illerden başka, Meletî (Malatya), Qers (Kars), Gümüşhane ve Seyhan [Adana] illerinde de az miktarda Kırmancca konuşan Kürt yaşamaktadır.
Bu lehçeyi konuşan Kürtler, yöreden yöreye Kırd, Kırmanc, Dimili/ Dımli/Dımbıli ve Zaza gibi değişik adlarla adlandırılırlar. Konuştukları lehçe de bunlara bağlı olarak Kırmancki, Kırdki, Dımılki/Dımıli/Dımli veya Zazaki adıyla adlandırılır. Kırmanclar kendilerini daha çok Kırmanc veya Kırd, lehçelerini ise Kırmancki veya Kırdki biçimde adlandırırlar. Biz bu adlardan Kırmancki’nin Türkçesi olan Kırmancca adını tercih ettik.
Kırmancca, yöreden yöreye önemli değişiklikler gösterir. Bugüne dek yazılan Kırmancca dilbilgisi kitapları, genellikle bir bölgenin hatta bazen bir köyün ağzının dilbilgisi özelliklerini kaydetmeye yönelik olmuştur. Bu çalışmalarda dar bir bölgenin ağzının dilbilgisi kurallarının tespit edilmesi elbette Kırmanccanın farklı özelliklerini tanımak için yararlı olmuştur ama bir lehçenin dilbilgisi kuralları, bir köy ya da bir yörenin dilinin özellikleriyle sınırlı kalmamalı, farklı ağızları göz önünde bulunduran daha genel bir bakışla ele alınmalıdır. Bu çalışmada, elimizden geldiğince bunu yapmaya çalıştık.
Elinizdeki kitapta Kırmanccanın dilbilgisi kuralları üzerinde durulmuş ve bunlar Kürtçenin Kurmanci lehçesinin, yani Kurmanccanın kurallarıyla karşılaştırılmıştır. Kitabın sonuç bölümünde, Kırmanccanın neden Kürtçenin bir lehçesi olduğu konusu özetlenmiştir.
Baskıya verilmeden önce bu çalışmayı okuyup Kurmancca bölümle ilgili öneri ve eleştirilerini ileten Reşo Zîlan ve Mahmut Lewendî’ye çok çok teşekkür.
Yararlı olması dileğiyle.
M. Malmîsanij
Dîyarbekir, 22 Haziran 2015
Elinizdeki Kitapla İlgili Açıklamalar
1)Bu kitaptaki Kırmancca (Zazaca) ve Kurmancca sözcük ve cümlelerde, bu iki lehçe arasındaki farklılıklar kırmızı, dikkat çekilmek istenen yerler ise mavi renkle gösterilmiştir.
Örnek:
Kırmancca (Zazaca) Kurmancca Türkçe
Mi ra va "xalo". Min ra go "xalo" / ji min rago "xalo". Bana "dayı" dedi.
Yukarıdaki örnekte "ra" sözcüğüne dikkat çekilmek istendiği için mavi, iki lehçe arasında farklı olan "va" ve "ji" sözcükleri kırmızı renkle gösterilmiştir.
2) Aynı anlama gelen sözcükler, sözcük öbekleri veya cümleler arasına eğik çizgi (/) konmuştur. Hem Kırmanccada hem de Kurmanccada birçok ses değişimi ve buna bağlı olarak sözcüklerin birçok varyantı bulunmaktadır. Yazı dilinde bu varyantlardan birini seçmek gerekmektedir. Aralarına eğik çizgi (/) konan Kırmancca bölümündeki bu tür sözcük varyantlarından ilki yazı dili için tercihimizdir.
Örneğin «şimdi» anlamında, Kırmanccada yöreden yöreye değişen şu varyantlar kullanılmaktadır:
nika/neka/anika/anka/eka/enika/enka/enkê/ika/inika/inikay/inka/inkay/
inkey/inkê/îkê/înkey/înkê/nikê/newke
Yazı dilinde bu varyantlardan birini seçmek gerekmektedir. Biz bunlardan "nika" varyantını seçtiğimizden bunu başta yazdık.
3) Aynı işlevi gören ekler arasına da eğik çizgi konmuştur.
4) Kırmanccada, mastarlar yörelere göre "-iş" veya "-ene" soneki ile yapılırlar (yapmak anlamına gelen "kerdiş" ve "kerdene"de olduğu gibi). Fazla yer kaplamasın diye bu çalışmada sadece mastarların "-ene" eki alan biçimleri kullanılmıştır ("kerdene" gibi).
.....
M. Malmîsanij
Kurmancca ile Karşılaştırmalı
Kırmancca (Zazaca) Dilbilgisi
Vate
Weşanxaneyê Vateyî
Kurmancca ile Karşılaştırmalı
Kırmancca (Zazaca) Dilbilgisi
M. Malmîsanij
Kitap: 92
Dilbilgisi: 1
Kurmancca ile Karşılaştırmalı
Kırmancca (Zazaca) Dilbilgisi
©M. Malmîsanij
Vate Basın Yayın Dağıtım
İstanbul, 2015
Baskı: Berdan Matbaası
Davutpaşa Cad. Güven Sanayi Sitesi
C. Blok No: 239
Topkapı / İstanbul
Tel: 0212 613 12 11
Editör: Deniz Gündüz
Mizanpaj: Minife Yıldızhan
Kapak Çalışması: Minife Yıldızhan
ISBN: 978-975-6278-89-5
Vate Yayınevi
Katip Mustafa Çelebi Mah.
Tel Sok. No: 18 Kat: 3
Beyoğlu/İstanbul
Tel: 0212-244 94 14
E-posta: wesanxaneyevateyi@hotmail.com
