Tunceli Yöresi Ağızlarından Derlemeler
Tuncer Gülensoy
Ahmet Buran
Boğaziçi Yayınları
Tunceli ve yöresi Anadolu Türk tarihi açısından oldukça önemli bir yere sahiptir.
Henüz Oğuz boyları bu bölgeyi iskân etmeden çok önceleri, Karadeniz’in kuzeyinden bölgeye inen Saka Türkleri ve onların bir boyu olan Partlar ile Bizans’a paralı askerlik yapan Peçenek ve Kuman-Kıpçak Türkleri’nin yöredeki varlıklarını Arap, Fars, Bizans ve Gürcü kaynakları yazmaktadır.
Eski adı Kalan olan Tunceli ili, coğrafî yerleşim alanı itibariyle dağlık bir bölgedir. Adına efsâne yaratılmış olan «Munzur» dağı ve ırmağı, ilin büyük ilçelerinden Ovacık’ın yakınındadır.
Nazimiye, Pülümür, Pertek, Hozat ve Ovacık, Tunceli’nin ilçeleri olup, tarihî yerleşme alanlarıdır. Nazimiye’deki Selçuklu devrinde yapılmış olan Elti Hatun câmi ve türbesi, bölgedeki eski Türk hâkimiyetinin en önemli sanat âbidele-rindendir.
.....
İçindekiler
Önsöz / 9
Metin Alınan Kaynaklar / 11
Metinlerde Kullanılan Fonetik Transkripsiyon İşaretleri / 12
Giriş / 15
Harita / 19
Metinler
Tunceli – Merkez - Kocakoç Bucağı Erdoğdu:
Yöre halkının etnik kökeni, evlilik ve ölüm ile ilgili gelenekler / 23
Erdoğdu: Düzgün Baba Efsanesi / 29
Tunceli – Merkez - Sütlüce Bucağı
Çıralı: Masal / 32
Gökçek: Hatıralar / 44
Güleç: Hatıralar / 50
Uzuntarla: Evlilik ve ölüm ile ilgili gelenekler. 55
Tunceli – Çemişkezek - Akçapınar Bucağı
Ulukale: Masal / 58
Ulukale: Masal / 61
Ulukale: Masal / 65
Ulukale: Gelenekler / 68
Ulukale: Masal / 71
Ulukale: Masal / 76
Ulukale: Çayın Efsanesi / 80
Ulukale: Masal / 82
Ulukale: Zincirli Taş Efsanesi / 96
Ulukale: Ağuçan (Ağu İçen) Efsanesi / 97
Ulukale: Hatıralar / 99
Ulukale: Doğum ile ilgili gelenekler / 101
Ulukale: Ölüm ile ilgili gelenekler / 103
Ulukale: Maniler-Şiirler-Bilmeceler / 105
Ulukale: Maniler-Şiirler-Bilmeceler / 109
Ulukale: Halk Hikâyesi (Tahir ile Zöhre) / 113
Tunceli - Hozat İlçesi
Hozat: Hayat hikâyesi / 117
Hozat: Masal / 121
Hozat: Türkü / 124
Hozat: Masal / 126
Hozat: Maniler / 129
Hozat: Maniler / 135
Uzundal: Bilmeceler / 137
Gözlek: Rus işgali ve yöredeki insanların etnik kökenleri / 141
Tunceli - Mazgirt İlçesi
Mazgirt: Halk inançları / 144
Mazgirt - Darıkent Bucağı
Anıtçınar: Halk inançları / 146
Aydınlık: Halk inançları / 148
Ortaharman: Halk inançları / 150
Özdek: Halk inançları / 152
Ovacık - Karaoğlan Bucağı
Doludibek: Köy ile ilgili bazı hatıralar / 154
Tunceli - Pertek İlçesi
Pertek: Soğan dolması / 158
Pertek: Sulu kıyma / 158
Pertek: Mercimek kıyması / 159
Pertek: Dut pestili (Bastuh) / 159
Pertek: Orcik / 161
Pertek: Keşkek / 162
Geçitkaya: Ayranlı köfte / 162
Hıdırdamı: Kurut / 163
Hıdırdamı: Tuluk peyniri / 163
Zeverek: Saç kavurması / 163
Pertek - Akdemir Bucağı
Aşağı Gülbahçe: Mercimek çorbası / 164
Yukarı Gülbahçe: Kaymak çökeleği (Tumas) / 164
Sözlük / 165
ÖNSÖZ
Anadolu ağızları üzerine yapılan çalışmalar henüz yeterli değildir. Zaman, emek ve maddî destek isteyen ağız çalışmaları, dil, kültür tarihi, halk edebiyatı ve sözlü etnografya malzemeleri açısından oldukça önemlidir.
Medeniyet, teknolojiyle birlikte ilerlemekte, yol ve elektriğin girdiği köy, mezra ve komlarda yaşayan insanlarımız da bu nimetlerden yararlanma yollarını aramaktadır. Ancak, elektrik, TV ve radyonun ulaştığı pek çok yöremizin insanı, farkına varmadan, yavaş yavaş pek çok değerini kaybetmektedir. Kaybolan bu değerlerin içinde en önemlisi de mahallî dil özellikleridir.
Bir milletin var olmasında en önemli unsur olan dildeki aşınma, beraberinde folklor ve etnografya değerlerine de zarar vermekte, masal, efsâne, destan vb. gibi sözlü ürünler ve âlet-edavat, kap-kacak adı mazinin acımasız derinliklerine gömülmektedir.
İlmî metodlarla araştırıldığında, Anadolu’nun bütün yöreleriyle birbirine sıkı sıkıya bağlantısı olduğu görülür. Doğu ve Güneydoğu’da konuşulan mahallî ağızlardaki zengin kelime hâzinesinin bazı fonetik ve morfolojik değişikliklerle öteki bölgelerde de konuşulması bunun delilidir.
Doğu, Türklerin Anadolu’ya girdikleri kapı ve yerleşip çeşitli devletler kurdukları bölgemizdir. Kars’tan Malatya’ya, Ağrı’dan Van, Tunceli, Bingöl, Bitlis ve Elazığ’a uzanan topraklarda yaşayan insanlarımızın ataları Orta Asya Türk menşelidir. Hattâ, bazılarının soy kütüğü Saka, Peçenek ve Kuman-Kıpçak Türklerine kadar uzanır.
Çalışkan öğrencim ve asistanım Yard. Doç. Dr. Ahmet Buran ile birlikte hazırladığımız bu ikinci kitap, tarihi çok eski bir Türk beldesi Tunceli’nin Horasan’dan göçen halkının ağız özelliklerini vermektedir. Metinler, sevgili öğrencilerim, şimdi değerli birer öğretmen, Gülzemin Ayken, Hıdır Güyildar, Sevinç Karakaç, Ali Kemal Timuroğlu ve İbrahim Tosun’un hazırladığı mezuniyet tezlerinden seçilmiş ve transkripsiyon birliği sağlanarak yeniden düzenlenmiştir.
Çalışmada, ekli haritada da görüleceği üzere üç ilçe ve farklı coğrafyada yer alan onsekiz köyden kırksekiz metin yer almaktadır.
Bu çalışma, Tunceli ve yöresi ağızlarıyla ilgili derli toplu malzeme vermekte, fonetik, morfolojik ve sentaks özellikleri ile de pek çok sorunun cevabını içine almaktadır.
Millî birlik ve beraberliğimizin dayanağını teşkil eden bu tür çalışmaların sürekli olmasını diler, Devletimizin konuya maddî ve manevî sahip çıkması gerektiğini ifade etmek isterim.
Prof. Dr. Tuncer Gülensoy
Girîş
Tunceli ve yöresi Anadolu Türk tarihi açısından oldukça önemli bir yere sahiptir.
Henüz Oğuz boyları bu bölgeyi iskân etmeden çok önceleri, Karadeniz’in kuzeyinden bölgeye inen Saka Türkleri ve onların bir boyu olan Partlar ile Bizans’a paralı askerlik yapan Peçenek ve Kuman-Kıpçak Türkleri’nin yöredeki varlıklarını Arap, Fars, Bizans ve Gürcü kaynakları yazmaktadır.
Eski adı Kalan olan Tunceli ili, coğrafî yerleşim alanı itibariyle dağlık bir bölgedir. Adına efsâne yaratılmış olan «Munzur» dağı ve ırmağı, ilin büyük ilçelerinden Ovacık’ın yakınındadır.
Nazimiye, Pülümür, Pertek, Hozat ve Ovacık, Tunceli’nin ilçeleri olup, tarihî yerleşme alanlarıdır. Nazimiye’deki Selçuklu devrinde yapılmış olan Elti Hatun câmi ve türbesi, bölgedeki eski Türk hâkimiyetinin en önemli sanat âbidele-rindendir.
Büyük bir bölümü Keban baraj gölünün suları altında kalan Pertek, Doğu Anadolu’daki en eski Türk yerleşim bölgelerinden birisidir. Hâlâ ayakta duran Selçuklu ve Osmanlı devri câmi, türbe, medrese ve çeşmeleri Türk sanat tarihinin en güzel örneklerindendir.
Tunceli yöresi sayısız Türk efsânesinin yaşadığı, nesilden ...
Tuncer Gülensoy
Ahmet Buran
Boğaziçi İlmî Araştırmalar Serisi: 14
Tunceli Yöresi Ağızlarından Derlemeler
Boğaziçi Yayınları
Boğaziçi Yayınları
Boğaziçi İlmî Araştırmalar Serisi: 14
Tunceli Yöresi Ağızlarından Derlemeler
Prof. Dr. Tuncer Gülensoy
Yard. Doç. Dr. Ahmet Buran
Boğaziçi Yayınları
İstanbul 1992
Boğaziçi Yayınları A.Ş.
ISBN: 795-451-088-1
Dizgi: Odak Dizgi-513 98 22
Tashih ve Montaj: Bilginer Yayın Organizasyon (Tashih) 528 55 61
Kapak: Hamit Yüksek
Baskı: Bayrak Yayıncılık Matbaacılık
Limited Şirketi 528 39 59
Baskı Tarihi : Ocak 1993
Boğaziçi Yayınları A.Ş. Prof. İsmail Gürkan Cad.
Ortaklar Han 12 - 25 Cağaloğlu-İstanbul P.K. 1397 – Telefax:
526 09 77, Tel: 520 70 76
