Gravürlerle Kürtler & Bi Gravûran Kurd
Mehmet Bayrak
Özge
Navdarê kurd yê xweyî dewlet Selahaddînê Eyûbî bi minasebeta Seferên Xaçperestan tekoşîneke tûj li dijî neteweyên Rojavayê bi dar xist. Paşê Rojavayê bi taybetî piştî ku Reform û Rönesans pêk anîn, bi metodeke cuda berê xwe da Rohilatê. Bêguman dê vê çerxê de yek ji wan xalên here balkêş: Mezopotamya ku bûye dergûşa pir medeniyetan û neteweyên ku mîratxwarê van medeniyetan bûn. Ji ber vê yekê ji serê sedsala 16’an heta niha de em rastî gemameyên gerokên Rojavayê tên, Di sedsalên din de hejmara gernameyên ser Anadoliyê ya ku di lîtteratura Rojavayê de Asya Pêşîn hatiye bi nav kirin, ser Mezopotamyê û ew deverên ku bi Pira Qewman batine nav kirin, wek Qefqasya, îran û Kurdistanê her diçin zêde dibin û di sedsala 19’an hejmara wan dighêje dereceke teqînê. Di nîvê duwemîn yê sedsala 19’an de ev gerok û gername êdî cîhê xwe didine xebatên lêkolîn û lêgerînê.
Ji aliyê din, çawa tê zanîn împaratoriya Osmanî bi dirêjahiya dîroka xwe ya 600 salan di gelek minasebatan de bi neteweyên Ewrûpavê ve ketive têkiliyan. Ew dokumentên nivîskî ku pêwendî ...
İçindekiler - Naverok
Batılı gezginlerin seyahatlerini gösteren bir yol haritası -
Xerîteyeke ku rêyên gerokên Rojavayê nişan dide / 21
Renkli Gravürer - Gravûrên Bireng
Milattan önceki Kiirtler’i tasvir eden çağdaş minyatür portresi –
Portreke minyatür ya ku kürden beri bûyîna îsa nişan dide / 25
Geçmiş çağlarda Mezopotamya’da kadın - erkek ilişkilerini yansıtan minyatür portre -
Portreke minyatür ku kurdên sedsala 4’an pişti bûyîna îsa nişan dide / 26
Bir Kürt Süvarisi - Siyarekî kurd / 27
Kürt aşiret reisi Şemdin Ağa - Serokeşîrê kurd Şemdin Axa / 28
Ermenistan Kürdü Ibo Mehmet Oğlu - Kürdeki Ermenîstanê îbo, kurê Mehmed / 29
Kürt Resul Ağa - Resûl Axayê Kurd / 30
Bir Kürt-Kurdek / 31
Bir Kürt Savaşçı - Şervanekî kurd / 32
Mukri Kürdü - Kürde Mûkrî / 33
Kürt Prensesi Kara Fatma - Prensesa Kurd Qara Fatma / 34
Kürdistan Kahramanı Kara Fatma - Qehremana Kurdistanê Qara Fatma / 35
Haremde Kürt Kadını - Jina kurd li hareme / 36
Kürt Savaşçılar - Şervanên kurd / 37
Yozgat’lı bir Kürt - Kurdekê Yozgatê / 38
Yozgat’lı Kürt kadını - Jineke kurd ji Yozgatê / 39
Sarıkaya’lı Kürt kadını - Jineke kurd ji Sarikayayê / 40
Kürt ve Ermeni - Kurd û ermeni / 41
Kürtler - Kurd / 42
Tiflis’ti kadınlar, Kürt süvarisi, Pers ve Çerkeş - Jinên Tiflîsê, siyarê kurd, faris û çerkez / 43
Van çevresinden Kürdistan’lı çoban - Ji derdora Wanê şivanekî Kurdistanê / 44
Kürt portreleri, tipleri ve kostümleri - Portreyên kurd, tip û kincên wan / 45
Ermeni ve Kürt yerlileri - Bineciyên ermeni û kurd / 46
Van - Çatax yöresinden bir Kürt aile - Malbateke kurd ji devera Wan - Çataxê / 47
Kürt reisleri - Serokên kurdan / 48
Kürt ve tran’lı süvariler çatışma halinde - Di navbera siyarên kurd û faris de şer / 49
Persler’le Kürtler arasında çatışma - Şerê faris û kurdan / 50
Keban - Maden ve Van yöresinden insan tipleri –
Tîpên mîrovan ji devera Keban - Maden û Wanê / 51
Kürt Tipleri Ve Giyim - Kuşami - Tîpên Û Q0stumên Kurd
Bir Kürt - Kurdek / 55
Kiirtlerden bir tip - Tîpekî kurd / 56
Kürt aşiret reisi - Serokeşîrê kurd / 57
Saucbulak'lı Kürt - Kurdê Saûcbûlaxê / 58
Silahlı Kürt - Kurdê çekdar / 59
Kürt aşiret şefi - Şefê kurdan / 60
Saucbulak Kürdü - Kürdeki Saûcbûlaxê / 61
Bir Kafkasya - Karabağ Kürdü - Kürdeki çiyayî (Qarabaxî) li Qafqasan / 62
Kürt aşiret reisi Hesso Xan - Serokeşîrekî kurd Hesso Xan / 63
Deybokri Kürdü - Kurdê Deybokrî / 64
Bir Hakkari Kürdü - Kürdeki Hekkarî / 65
Van Kürtleri-Kürden Wanê / 66
Van yöresinden keçesiyle bir çoban - Şivanek bi kulavê xwe va lı hêla Wanê / 67
Caf aşiretinden bir adam - Mirovek ji êşira Caf / 68
Süleymaniye’den bir subay - Zabitekî Sile man iye / 69
Sincar’dan bir Yezidî erkek ve kadın - Mêr û jineke êzîdî ji devera Sincarê / 70
Hakkari'den bir Nesturi ailesi - Malbateke nesturî ji Çölemergê / 71
Avroman’ın Kürt askerleri - Leşkerên kurd ji Avromanê / 72
Bir Nesturi evi - Maleke nestûrî / 73
Silahlı Kürt askerleri bir Nesturi evinin önünde –
Leşkerên çekdar yên kurd li pêşiya maleke nestûrî / 74
Kürt tipleri - Tîpên kurdan / 75
Zerdeşt’te Kürt eşkıyaları - Rêbirên kurd li Zerdeştê / 76
Ataç Kürdü ve oğlu - Kurdê Ataçê û kurê wî / 77
Hazrolu Kürtler - Kurdên Hazroyê / 78
Kürt tipleri - Tîpên kurdan / 79
Kürt tipleri ve kostümleri - Tipên kurdan û kincên wan / 80
Ava çıkan Kürt süvarisi - Siyarê kurd ku derketiye nêçîrê / 81
Selahaddin Eyyubi’nin askeri - Leşkêrekî Selahaddin Eyûbî / 82
Doğanla avlanan Kürt - Nêçîrvanê kurd bi baz ve / 83
Urmiye Valisinin (Kürt) avcısı - Nêçîrvanê kurd yê waliyê Urmiyê / 84
Muş’lu süvari - Siyarê Muşê / 85
Kürt süvarisi - Siyarê kurd / 86
Kürt süvarileri - Siyarên kurd / 87
Diyarbekir'den “başıbozuk” gönüllüler - “Başıbozuk” û dilxwazên Diyarbekirê / 88
Avdan dönen Kürt beyleri - Beğen kurdan ji vegera nêçîrê / 89
Bir Kürt “yardımcı” - “Alîkarekî” kurd / 90
Kürt Beyi - Begê kurd / 91
Köylü Kürt savaşçısı - Şervanê kurdî gundî / 92
Kuzey Suriye’den bir Kürt - Kurdek ji bakura Suriyê / 93
Kürt çadırının içi - Hundirê konekî kurd / 94
Çeşitli bölgelerden Kürt tipleri - Kurdên ji deverên cüda / 95
Yezidî Kürdü - Kurdê êzîdî / - 96
Yezidî Kürt şeyhi Nasır 1849 yılında - Şêxê kurdên êzîdî Naşir, di sala 1849’an de / 97
Yezidiler’in dini önderi Şeyh Nasır - Mezinê dînê êzidîya Şêx Naşir / 98
Nesturi lideri Mar Şimun - Seroke Nesturî Mar Şimun / 99
Yezidî Kürt Mîri Hüseyin Bey ve kardeşi Abdi Bey 1849 yılında –
Mîrê kurdên êzîdî Husên Beg û birayê wî Abdi Beg di sala 1849’an de / 100
80 yaşındaki Kürt Selman Petto - Selman Petto kurdekî 80 salî / 101
Bir Kürt- Kurdek / 102
Kürt mıllası - Melayekî kurd / 103
Akdağ’dan Burukî Kürdü - Kurdekî Birûkî ji Aqdaxê / 104
Saucbulak Kürdü - Kurdê Saucbulaxê / 105
Kürdistanlı bir erkek - Mêrek ji Kurdistanê / 106
Bitlis’ten Türk (Kürt) Beyi - Begeki kurd - tirk ji Bitlisê / 107
Diyarbekirli arabulucu - Kesekî ku li Dîyarbekirê navçîtiyê dike / 108
Kürt çobanlar - Şivanên kurd / 109
Kürt tipleri - Tîpên kurd / 110
Ararat yöresinden bir Kürt kızı ve Kürt erkekleri - Keçek û mêrên kurd ji devera Agiriyê / 111
Tarihi bir kalıntının başında Kürtler - Kurd li ser abîdeyeke dîrokî / 112
Âmâ bir Yezidi müzisyen - Muzîsyenekî êzîdî yê kor / 113
Urfa’lı Kürt dervişi - Derwêşekî kurd ji Rihayê / 114
Celâli Kürtleri- Kurdên Celalî / 115
Urfa’dan derviş tipleri - Li Rihayê tîpên derwêşan / 116
Kürdistan’ın Asuri Hırıstiyanları - Xiristiyanên asûrî li Kurdistanê / 117
Savaş ve müzik âletleriyle Kültler - Kurd bi hacetên müzik û şer / 118
Kürt Şefleri (reisleri) - Şefên kurdan / 119
Kafkas ırkının tipleri - Tîpên nijadê Kafkasyê / 120
Kürt tipleri ve kostümleri - Tip û kincên kurdan / 121
Kürt dansı - Dansa kurdan / 122
Ava çıkan Kürt beylerine müzik yapan müzisyenler - Muzîkvan / 123
Yezidî kavvallar (çalgıcılar) - Muzîkvanên êzidî / 124
Mezopotamya’da müzisyenler - Muzîkvan li Mezopotamyê / 125
Kürdistan’da Baiz Ağa’nın çadırı - Çadira Baiz Axa li Kurd istanê / 126
Caf Kürtleri - Kurdên Caf / 127
Kürtler - Kurd / 128
Kürtler-Kurd / 129
Kürt Savaşçı - Kurdekî şêrvan / 130
Kürter’den ve diğer haklardan asker tipleri - Tîpên leşkeran ji kurd û ji gelen mayîn / 131
Ermenistan’da Kürt aşireti - Eşîra kurd li Ermenîstanê / 132
Çerkesler ve Kürtler - Çerkez û kurd / 133
Savaş sonrası Bitlis’te açlık - Piştî şer li Bitlise xela / 134
Kürt Beyleri (Reisleri) - Beğen kurdan / 135
Kürt süvariler - Siyarên kurdan / 136
Bir Kürt aşireti sefer esnasında - Eşîreke kurd di dema seferberiyê de / 137
Kürtler’den ve diğer haklardan asker tipleri- Tîpên leşkeran ji kurd û ji gelen mayîn / 138
Pers askerleriyle Kürtler arasında çatışma - Di navbera leşkerên faris û kurdan de şer / 139
Bir Kürt’le Pers arasında çatışma - Di navbera kurdekî û faris de şer / 140
Bir Kürt savaşçı - Şervanekî kurd / 141
Av gereçleriyle Kürtler ve Persler - Kurd û faris bi hacetên nêçîrê / 142
Av esnasında - Avlanan Kürtler - Kurd di dema nêçîrê / 143
İran halklarından tipler - Tîpên gelên îranê / 144
Toroslar’da yaşayan ahali - Şêniyê ku li Torosan dijî / 145
Süryani ve Kürt kostümleri - Kincên kurdan û surîyan / 146
Koyuncuk bölgesinden bir Nesturi aile - Malbateke Nesturi li Koyuncukê / 147
Süryani papazı ve eşi - Keşeyekî suryanî û jina wî / 148
Kaideliler - Kaldeyan / 149
Ninova kazılarında çalışan Kaideli iki dağlı –
Du kaldeyiyên çiyayî di erdkolanên Nînova da dixebitin / 150
Şark’ta “başıbozuk" gönüllüler - Dilxwazên “başîbozuk”li Rohilatê / 151
Anadolulu tipler-Tîpên Anadoliyê / 152
Suriye’den tipler ve kostümler - Tıp û kine ji Suriye / 153
Celâlî aşiretinden Kürtler - Kurd ji eşîra Celalî / 154
Kürt tipleri - Tîpên kurdan / 155
Ararat’da Kürt Celalî aşireti - Eşîra Celaliyan li Araratê / 156
Pîrdelan Beyi Şakir Ağa adamlarıyla - Begê Pîrdelanê Şakir Axa bi mirovên xwe ve / 157
Kürt kadınları çeşme başında - Jinên kurd li ser kaniye / 158
Kürt kadın ve erkekleri toplu halde - Jin û mêrên kurd bi tevayî / 159
Bir Yezidî grubu - Komek êzidî / 160
Sikünis köyü sakini Kürtler - Kurdên gundê Sikunûsê / 161
Kadir Ağa, Saucbulak’da hükümet konağı önünde maiyetiyle –
Qadir Axa digel maîyeta xwe va li ber qonaxa hükümete / 162
Midyatlı Süryaniler- Suryanîyên Mîdyatê / 163
Bitlis’te bir kahve - Qawexaneke kurd li Bîtlisê / 164
Van’da bir çalgıcı kahvesi - Qawexaneke bi hacetên muzîkî li Wanê / 165
19. Yüzyılda Bitlis’te Şerif Bey - Şerif Beg li Bîtlisê / 166
Celepçibaşı ve Kürt çobanı - Serokê celeb û şivanê kurd / 167
Siverekli Zazalar - Dugerli Kültleri - Zazayên Sîwerekê kurdên Dugerlî / 168
Kürt Kadını-Jinên Kurd
Tanbur çalan kadın - Jina ku tembûrê dixe / 171
Tipik başlığıyla bir Kürt kadını- Jina kurd bi kofîya xwe ya tîpîk / 172
Kürt kızı - Keça kurd / 173
Evli Kürt kadını - Jina kurd ya mêrkirî / 174
Bir Kürt kadını - Jineke kurd / 175
Palu’lu Kürt kadını - Jina Kurd ji Palûye / 176
Sivas dolaylarında bir Kürt kadını - Jina Kurd ji Sivasê / 177
Diyarbakır’lı Hınstiyan kadın - Jina Xiristiyan ji Diyarbekirê / 178
Bir Süryani kız - Keçeke suryanî / 179
Muş yakınlarından bir Kürt kadını - Jineke kurd ji dorberê Muşê / 180
Ip eğiren Kürt kadını - Jineke teşîris / 181
Çadırda yabancı konuğuyla Kürt kadını - Jina kurd di mala xwe de bi mêvanê xerîb re / 182
Kürt kadını Fatma Hanım - Jina kurd Fatma Xanim / 183
Kürt kadını Güllü Hanım - Jina kurd Gullî Xanim / 184
Çiçanlı Kürt kadınlan - jmên kürü ii Çiçanê / 185
Peçara Kürt kadınları - J inen kur d li Peçara / 186
Radki Kürt kadınları I Jinên kurd yiın Redkî / 187
Kürt kızlan - Keçên kurd / 188
Senlarbulaklı Genç Kızlar - Keçen civan li Serdarbuiake / 189
Ararot yakınlarında Serdarbulak’da Kürt kızları –
Keçen kurd li dorberê Araratê li Serdarbulakê / 190
Amuda’dan bir Kürt kadını - Jineke kurd ji Amuda / 191
Örtülü bir Kürt kadını - Jina kurd ya xwe pêşayî / 192
Kürt prensesi Kara Fatma - Prensesa kurd Kara Fatma / 193
Kürt amazonu Kara Fatma - Amazona kurd Kara Fatma / 194
Kiirdistan kahramanı Kara Fatma İstanbul’da –
Qehremana Kurdistanê Kara Fatma li îstenbole / 195
Kürdistan kahramanı Kara Fatma ve Kürt süvarileri –
Qehremana Kurdistanê Kara Fatma bi siyarên xwe ve / 196
Kara Fatma Hanım, Kürt süvarileriyle İstanbul’da –
Xanima Kara Fatma bi siyaren xwe ve li îstenbole / 197
Kürt süvariler - Siyarên kurd / 198
Davulcular öncülüğünde saldırıya geçen Kürtler (Kara Fatma ve adamları) –
Kurdên ku bi pêşengiya defçiyan eriş dikin / 199
Kürt kadın ve erkek tipleri - Tîpên jin û mêran yên kurd / 200
Kürtler - Kurdan / 201
Takı özellikleriyle Kürt kadınları - Kurd bîtaybetimendiyên xwe yên xişran (zêr û zîv) / 202
Kürt kadınları - Jinên kurd / 203
Yezidî kadınları - Jinên êzîdî / 204
Kürt kadınları - Jinên kurd / 205
Kürt kadınlan - Jinên kurd / 206
Çeşme başında Kürt kadınları - Jinên kurd li ser kaniye / 207
Çadır önünde tereyağı üreten Buruki aşiretinden Kürt kadınlan –
Jinên kurd li ber kon ku rûn çedikin / 208
Yaylada keçi sağan Kürt kadınları - Jinên kurd ku li zozanan bizinan didoşin / 209
Bir düğünde kült kadınlarının dansı - Danseke jinên kurd di dilanekê de / 210
Kürt kadınlarının dansı - Danseke jinên kurd / 211
Doğa ve İnsan - Xwezayî û Mirov
Küıdistan’dan bir görünüm-Ji Kurdistanê dîmenek / 215
Kürt köyü - Günde kurdan / 216
Ağrı Dağı önlerinde insanlı bir görünüm - Dîmeneke mirovî li dora Çîyayê Araratê / 217
Ağrı Dağı önlerinde insan manzaraları -I - Manzarayên mirovî li dora Çiyayê Araratê - I / 218
Ağrı Dağı önlerinde insan manzaraları - II - Manzarayên mirovî li dora Çiyayê Araratê - II / 219
Saucbulak yakınlarında Kürt yerleşimi - Cîwarbûneke kurd li nêzîkî Saucbulakê / 220
Kürt çadırları - Konên kurdan / 221
Kürt çadırları - Konên kurdan / 222
Urfa-Diyarbakır arasında Kürt çadırları - Di navbera Dîyarbekir û Rihayê konên kurdan / 223
Bii' Kürt çadırı - Konekî kurd / 224
Serdarbulak’da Celâlî Kürtleri’nin kampı - Kampa kurdên Celalî li Serdarbulakê / 225
Peçara’da Kürt kampı - Kampa kurdan li Peçara / 226
Bir göçebe Kürt çadırı - Konekî kürden koçer / 227
Milli aşireti reisinin çadırı - Konê reisê eşîra Millî / 228
Bitlis yakınlarında tarla sürümü - Li nêzîkî Bitlîsê çandina zeviyan / 229
Urmiye Gölü çevresinde dört çift manda eşliğinde çift süren köylüler
Lı dorhêla Gola Urmiye gundîyen ku bi çar cot gamêş şov dikin / 230
Sincar Bölgesi’ndeki Bukıa’da bir Yezidî evinin içi - Hundire maleke êzidî li Bukraye - mintiqa Sincarê / 231
Hill’deki bir yazlık çardak - Sibereke havingêhê li Hill’ê / 232
Koyuncuk’tan insanlı bir görünüm - Di dîmenê da hin mirov li Koyuncukê / 233
Bitlis Çayı önünde insanlı bir gölünüm - Di dîmênê da hin mirov li ber çemê Bitlîsê / 234
Keban - Maden’de Fırat nehri - Çemê Firatê li keban - Madenê / 235
Fırat nehrinden geçmeye hazırlanan bir kervan - Kerwanekî ku xwe amade dike ji çemê Firatê derbas dibe / 236
Diyarbakır yakınlarında Dicle nehrini geçen süvariler - Siyarên ku li dorbarê Diyarbekirê çemê Dîcleyê derbas dibin / 237
Dicle’de kelekle taşımacılık ! Li ser Dicieyê birin-anîna kelekan / 238
Urfa-Birecik’te Fırat nehrinde kayıkla taşımacılık - Li ser Firatê bi geştiyan ve birin-anîn / 239
Birecik önlerinde Fırat’ı geçiş - Li pêşberî Bîrecîkê li ser Firatê re derbasbûn / 240
Fırat nehrinde kelekle taşımacılık - Li ser Firatê bi kelekan ve birin-anîn / 241
Keban - Maden dolaylarında Fırat’ta kelekle taşımacılık –
Li derdorê Keban Madene li ser Firatê re bi kelekan ve birin anîn / 242
Kayıkla Fırat’tan geçiş - Bi geştiyan ve li ser Firatê re derbasbûn / 243
Dicle nehri kaynağından insanlı bir görünüm - Ji çavkaniya Dîcleyê manzareke mirovî / 244
Fırat’ta hayvan taşımacılığı - Li ser Firatê re binin - anîna heywanan / 245
Dicle’de sepetle taşımacılık - Li ser Dîcleyê re bi zembîlan ve birin - anîn / 246
Dicle’de kelekle taşımacılık - Li ser Dîcleyê re bi kelekan ve birin - anîn / 247
Botan suyunda hayvan taşımacılığı - Li ser ava Botanê birin - anîna heywanan / 248
Nemrud önlerinde - Li pêşberî Nemrudê / 249
Nemrud önlerinde insanlı bir görünüm - Li pêşberî Nemrudê dîmeneke bi mirov / 250
Nemrud tapmağı yakınında Kiirtler- Kurd li nêzîkî zîyareta Nemrudê / 251
Nemrud’da çadır kampı - Li Nemrudê kampa konan / 252
Şeyh Adi Türbesinde Yezidî Kiirtler - Li tirba Şêx Adi kürden êzidî / 253
Yezidî Tapmağında Kürt ziyaretçiler - Di zîyaretgeha êzîdiyan de kurd / 254
1850’de Laliş’deki Yezidî tapmağı - Ziyaretgaha êzîdiyan li Laleşê di sala 1850’an de / 255
Şeyh Adi Türbesi önünde bir Yezidî Kürt - Li ber tirba Şêx Adi kurdekî êzîdî / 256
Vadi’de Şeyh Adi Türbesinden insanlı bir görünüm - Tirba Şêx Adî ya dı gelî da û hin mirov / 257
Şeyh Adi Türbesinde Yezidîler’in dansı - Sema kurdên êzîdî li ber tirba Şêx Adî / 258
Mardin - Diyarbakır arasında bir kır eğlencesi –
Di navbera Merdîn û Dîyarbekirê de gereke çolê / 259
Urfa’da bir piknik - Piknîkek li Rihayê / 260
Kervancılar Urfa’da dinlenmede - Kerwankar li Rihayê dema bînderxistinê / 261
Musa Bey Kasn’ndan insanlı bir görünüm - Ji Qesra Musa Begê - dîmeneke bi mirov / 262
Nizip Savaşı - Şerê Nîzîbê / 263
Kürt - Arap çatışması - Şerê kurd û ereban / 264
Sincar - Musul arasında çarpışma - Di navbera Sîncar û Musilê de şer / 265
Kürt avcılar eşliğinde şahinle ceylan avı –
Bi baz ve nêçîra xezalan bi beşdarbûna neçîrvanên kurd / 266
İran ve Kürdistan'da şairinle ceylan avı - Nêçira xezalan bi baz ve li Kurdistan û Iranê / 267
Cirit Oyunu - Lîstika cirîdê / 268
Bir Kürt ahırının içerden görünüşü - Ji hundur ve xuyabûna tewleke (axwûr) kurd / 269
Şehir ve İnsan - Bajar û Mirov
Besni Kalesinden insanlı bir görünüm - Ji Qelaya Besniyê dîmeneke bi mirov / 273
Bitlis’ten insanlı bir görünüm - Ji Bitlise dîmeneke bi mirov / 274
Bitlis’ten başka bir insanlı görünüm - Ji Bitlîsê dîmeneke mayîn ya bi mirov / 275
Bitlis’ten canlı bir görünüm - Ji Bitlîsê dîmeneke jindar / 276
Urfa - Birecik önlerinde kervan katarı - Li pêşberi Birecik - Rihayê rêzeke kerwanan / 277.
Diyarbekir Pazarı - Bazara Diyarbekirê / 278
Hasankale’den insanlı bir görünüm - Ji Hesenqelê dîmeneke bi mirov / 279
Erzurum’dan insanlı bir görünüm - Ji Erzirmê dîmeneke bi mirov / 280
Erzurum Kalesi önlerinde insan görüntüleri - Li pêşberi Qelaya Erzirmê dîmenên bi mirov / 281
Erzurum’da bir sokaktan insan manzaraları - Ji ktıçeke Erzirmê manzarayeke bi mirov / 282
Erzurum’da pazar-' Sûk li Erzirmê / 283
Hakkari (Çölemerik) şehrinden insanlı bir görünüm –
Ji bajarê Hekkariyê (Çolemerg) dîmeneke bi mirov / 284
Türkiye - İran sınırındaki Bayazıd'dan bir görünüm –
Dîmeneke ji Bazidê ku li ser sînorê Tirkiye - îranê ye / 285
Dogubayazıt’tan insanlı bir görünüm - Ji Bazîdê dîmeneke bi mirov / 286
Doğubayazıt’tan başka bir insanlı görünüm - Ji Bazidê dîmeneke bi mirov ya mayîn / 287
Doğubayazıt önlerinde süvariler - Siyarên li pêşberî Bazîdê / 288
Doğubayazıt önlerinde insan manzaraları - Li pêşberî Bazîdê dîmenen bi mirov / 289
Doğubayazıt- İshakpaşa Sarayı önlerinde atlılar –
Siyar lı pêşberî Qesra Ishak Paşa - Bazîde / 290
Doğubayazıt- İshakpaşa Sarayı’ndan insanlı bir görünüm –
Li pêşberi Qesra Ishak Paşa - Bazîdê dîmenên bi mirov / 291
Gerger Kalesi ve yerli halktan bir görünüm - Ji Qela Gergerê û ji şêniyê binecî dîmenek / 292
Laviasena’dan insanlı bir görünüm - Ji Lavîasanayê dimeneke bi mirov / 293
Mardin’den canlı bir görünüm - Ji Merdînê dîmeneke bi jîndâr / 294
Mardin’den canlı ve ilginç bir görünüm - Ji Merdînê dîmeneke bi jindar / 295
Nizip önlerinde insanlar - Mirov li pêşberî Nîzibê / 296
Nizip’teki Yunan ve roma kalıntıları önlerinde bir süvari –
Siyarek li pêşberî bermahiyên Yunan û Romayê li Nîzîbê / 297
Nusaybin’den insanlı bir görünüm - Ji Nisêbînê dîmeneke bi mirov / 298
Revanduz'da bir sokak - Zigagek li Rewandize / 299
Molke’nin gezdiği İç Toroslar’da bir Kürt köyü –
Gundekî kurda li Torosên navîn, cîye ku Moltke lê geriyaye / 300
Kürdistan’da bir vadiden insanlı bir görünüm - Ji Ku rd istanê dîmeneke bi mirov / 301
Saucbulak’tan insanlı bir görünüm- Ji Saucbulakê dîmeneke bi mirov / 302
Sinna’dan insanlı bir görünüm - Ji Sinnayê dîmeneke bi mirov ya mayîn / 303
Urfa’dan insanlı bir görünüm - Ji Rihayê dîmeneke bi mirov / 304
Urfa - Balıklıgöl çevresinde insanlar - Li derborê Gola Masiyan - Rihayê mirov / 305
Urfa - Rıdvaniye Camii çevresinde insan görüntüleri –
Li dorberê Camiya Ridvaniye - / Rihayê dîmenên mirovan / 306
Urfa’da dam başlarında konaklayan insanlar - Li Rihayê mîrovên ku li ser xaniyan dihêwirin / 307
Van Kalesi’nden insanlı bir görünüm - Ji Qela Wanê ji dîmeneke bi mirov / 308
Van'da ulu Cami çevresinde insanlı bir görünüm –
Li dorberê Ulu Camiye dîmeneke bi mirov / 309
Kuzey cephesinden Van Kalesi - Qela Wanê ji aliyê bakûrê / 310
Van Kalesi ve Gölünden insanlı bir görünüm - Ji Qela û Gola Wanê dîmeneke bi mirov / 311
Van önlerinde süvariler - Sîyarên li pêşberî Wanê / 312
Van - İskele Kapısı’ndan insanlı bir gürünüm –
Dîmeneke bi mirov ji Wanê - Deriye İskeleye / 313
Van - Tebriz Kapısı’ndan insanlı bir görünüm –
Dîmeneke bi mirov ji Wanê - Deriye Tebrîzê / 314
Van Kalesi’nden insanlı bir görünüm - Dîmeneke bi mirov ji Qela Wanê / 315
Van Kalesi önünde insanlı bir görünüm - Li pêşberîyê Qela Wanê dîmeneke bi mirov / 316
Van Kalesi önünde insanlı bir görünüm - Li pêşbêrîyê Qela Wanê dîmeneke bi mirov / 317
Van şehrinden ve Kalesinden bir görünüm - Dîmenek ji bajar û Qela Wanê / 318
Van Pazarı - Bazarê Wanê / 319
Zarnov - Sifla’dan insanlı bir görünüm - Ji Zarnov - Siflayê dîmeneke bi mirov / 320
Kürtler’e İlişkin Batı Seyahatnameleri Bibliyografyası –
Bibliyografyayê Gernâmeyen Rojava Li Ser Kurdan / 321
ÖNSÖZ
Ünlü Kürt devlet adamı Selahaddin Eyyubî'nin, Haçlı Seferleri dolayısıyla Batılı milletlerle yoğun bir mücadeleye girişmesinin ardından, Batı özellikle 16. yüzyılda reformunu ve rönesansını gerçekleştirdikten sonra farklı bir yöntemle yönünü Doğu'ya çeviriyordu. Kuşkusuz bu çevirişte, en büyük ilgi odaklarından biri, birçok uygarlığa beşiklik yapmış olan Mezopotamya ve bu uygarlıkların mirasçısı halklardı.
Bundan dolayıdır ki, 16. yüzyıldan başlayarak Batılı gezgin Seyahatnamelerine rastlıyoruz. Batı literatüründe daha çok Önasya olarak nitelenen kavimler kapısı Anadolu ve Mezopotamya ile kavimler köprüsü Kafkasya, İran ve Kürdistan'a ilişkin bu seyahatnameler, sonraki yüzyıllarda artarak devam ediyor ve nihayet 19. yüzyılda bir patlamaya dönüşüyor. 19. yüzyılın ikinci yarısı, bu seyahatnamelerin doruk noktasına vardığı bir dönemdir. Bu dönemden sonraysa, seyahatnameler artık yerini inceleme-araştırma çalışmalarına da bırakıyor.
Öte yandan, Osmanlı İmparatorluğumun 600 yıllık tarihi boyunca çeşitli vesilelerle Avrupa'daki uluslarla ilişkilerde bulunduğu biliniyor. Savaş ya da barış dönemlerindeki bu ilişkileri bugün bize aktaran yazılı kaynaklar, çoğunlukla resmi anlaşma metinleri ve tarihler oluyor. Bunlar kuşkusuz toplumların tarihlerini yansıtan önemli kaynaklardır. Ancak bu resmi belgeler dışında kalan öyle kaynaklar vardır ki, bunlarda olayların perde arkasını daha iyi yakalayabiliriz. Batı kaynaklı bu tür yayınlar, çoğu kez resmi Osmanlı tarihiyle de çelişir. Sözgelimi Kanuni döneminin birçok önemli olayını ve Osmanlı toplumunun çeşitli özelliklerini, Hoca Saadeddin ya da Celâlzâde Mustafa tarihlerinden çok, Fransız Sefiri Busbecq'in mektuplarında görebiliyoruz. Örneğin Şehzâde Mustafa'nın, babası Kanuni tarafından boğdurulması olayını, Düzmece Mustafa ayaklanmasının perde arkasını, İstanbul'da köle ticaretini; Osmanlı tarihlerinde göremeyeceğimiz çarpıcılıkta izleyebiliriz bu mektuplarda.
Busbecq gibi doğrudan gözleme dayanan ve Osmanlı Sarayının güdümünden uzak kalan kimi Batılı yazarlar, Osmanlı toplumu konusunda bize ilginç bilgiler sunuyorlar. Bilimsel ve nesnel düzlemde yapılacak toplum yapısı araştırmalarında da bu kaynakların önemli işlevi bulunuyor.
Yukarda da vurgulandığı gibi, Batıkların Osmanlı toplumu ile ilgilenmeleri, OsmanlIların Batıya açılmalarıyla bir paralellik gösteriyor. Örneğin Batılılaşmaya yönelen III. Selim ve II. Mahmud dönemleri, bu doğrultudaki inceleme gezilerinin, dolayısıyla gezi kitaplarının da artmaya başladığı dönemlerdir. Fransa ve İngiltere gibi Batılı devletlerin de doğrudan katıldığı 1853 - 1856 Osmanh-Rus Savaşı, bu konuda bir dönemeç oluşturur. Kuşkusuz bu yönelişte, Batılılar'ın "Doğu"yu yeniden keşfetme ve Doğu'ya açılma düşünceleri de önemli rol oynamaktadır.
Açıktır ki bu seyahatnameler, başka halkların yanısıra Kürt coğrafyası, tarihi, sanat tarihi, sosyolojisi, etnolojisi ve kültürü açısından da büyük önem taşımaktadır. Çoğu kez egemen düşünceyi yansıtan Osmanlı ve Safevi kaynaklarının ötesinde bir anlamı ve önemi vardır dış gözleme dayalı bu ürünlerin. Bu nedenle, araştırmacılar için vazgeçilmez kaynaklardır bunlar. Ancak büyük bölümü misyoner seyahatnamesi türünden oldukları için, ilginç gözlemlerin ve bulguların yanında bu özellikleri de gözönünde bulundurularak bilimsel eleştiri süzgecinden geçirilmeleri zorunludur.
Buna karşın, tarihçiliği "vak'a-nüvis'tik olarak algılayan ve resmi "günah" sayan bir anlayış karşısında bu Seyahatnameler ve Albümler, halkların yazılı ve görsel tarihleri açısından bir hazine değeri taşımaktadır.
Yakın tarihe kadar bu alandaki yüzlerce Seyahatname ve Tarih'ten yalnızca birkaçı Türkiye'de yayımlanmışken, son yıllarda bu eserlerin yavaş yavaş Türkçeye kazandırıldığı görülüyor. T.C. Kültür Bakanlığı ile bazı Üniversitelerin de, son yıllarda gravür çalışmalarına yer verdikleri gözlemleniyor. Batılılann daha 19. yüzyılda Osmanlı'ya ilişkin birçok Albüm yayımladıkları gözönüne alınırsa, bu konuda çok geç kalındığı kendiliğinden anlaşılır.
Biz ise tüm bu çalışmalara katkı sunmak ve yeni bir halka eklemek amacıyla "Gravürlerle Kürtler" albümünü hazırladık. Albümde, özellikle portrelerle ve sınırlı sayıda insanlı doğa gra-vürleriyle yetinildi, insansız şehir ve doğa gravürlerine ise yer verilmedi.
Bilindiği gibi fotoğraf sanatının henüz gelişmediği dönemlerde bu işlevi gravürler görüyordu. "Çizgi resim" ya da "desen" olarak da adlandırabileceğimiz gravürler; sözgelimi minyatürlerle kıyaslanmayacak derecede gerçekçi görsel ürünlerdi ve halkların tarihi, coğrafyası, sosyolojisi ve etnolojisi açısından büyük önem taşıyordu.
Türkiye geneli bakımından bu tür albüm çalışmaları yeni olduğu gibi, Kürtler açısından da son derece yenidir. İlhami Yazgan'ın 1997'de Almanya'da yayımlanan "Batılı Gezginlerin Se-yahatnamelerinde Kürtler"adlı Albüm çalışması, bildiğimiz kadarıyla bu alandaki ilk çalışmaydı. Ve kuşkusuz her ilk çalışma gibi onun da birçok eksiği bulunuyordu.
Daha donanımlı olarak hazırlanan elinizdeki "Gravürlerle Kürtler" albümünün, bu nedenle önemli bir boşluğu dolduracağına inanıyoruz.
Albümün sonuna eklenen "Kürtler'e İlişkin Batı Seyahatnameleri Bibliyografyası"ise, bildiğimiz kadarıyla bu konuda yapılmış en kapsamlı denemedir. Bu çalışmada; İngilizce, Fransızca, Almanca ve İtalyanca seyahatnameler yer alıyor.
Bibliyografva'da yer verilen eserlerin tamamı; gezi, izlenim, anı ve gözlemlerden kaynakla¬nan Seyahatnameler den oluşuyor. Bunlardan bir bölümü Mezopotamya, Küçük Asya, Kafkasya, Ermenistan va da Persia yani İran üzerinde yogunlaşsa da; bunlar aynı zamanda Kürtler açısından önem taşıdığından bibliyografyada yer verilmiştir. Bibliyografyada yer verilen çok az sayıdaki eserler de. Edmonds'un Kurds, Tıırks and Arabs" türünden daha çok gözleme ve incelemeye dayalı çalışmalardır. Diğer seyahatnamelerin tümü ya doğrudan Kürtler'i konu almakta ya da bunları da içerecek biçimde birden fazla ülke ve halk üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Kürdoloji biliminin, Batılılardan sonra doğrudan Kürt bilimadamı ve araştırmacılarının ellerinde yeniden şekillendirildiği bir dönemde böyle bir bibliyografya çalışmasının hem Kürdoloji, hem de bir bütün olarak Doğu bilimlerine ve Türkiye kültürüne katkı sunacağına inanıyoruz.
Mehmet Bayrak
PÊŞGOTIN
Navdarê kurd yê xweyî dewlet Selahaddînê Eyûbî bi minasebeta Seferên Xaçperestan tekoşîneke tûj li dijî neteweyên Rojavayê bi dar xist. Paşê Rojavayê bi taybetî piştî ku Reform û Rönesans pêk anîn, bi metodeke cuda berê xwe da Rohilatê. Bêguman dê vê çerxê de yek ji wan xalên here balkêş: Mezopotamya ku bûye dergûşa pir medeniyetan û neteweyên ku mîratxwarê van medeniyetan bûn. Ji ber vê yekê ji serê sedsala 16’an heta niha de em rastî gemameyên gerokên Rojavayê tên, Di sedsalên din de hejmara gernameyên ser Anadoliyê ya ku di lîtteratura Rojavayê de Asya Pêşîn hatiye bi nav kirin, ser Mezopotamyê û ew deverên ku bi Pira Qewman batine nav kirin, wek Qefqasya, îran û Kurdistanê her diçin zêde dibin û di sedsala 19’an hejmara wan dighêje dereceke teqînê. Di nîvê duwemîn yê sedsala 19’an de ev gerok û gername êdî cîhê xwe didine xebatên lêkolîn û lêgerînê.
Ji aliyê din, çawa tê zanîn împaratoriya Osmanî bi dirêjahiya dîroka xwe ya 600 salan di gelek minasebatan de bi neteweyên Ewrûpavê ve ketive têkiliyan. Ew dokumentên nivîskî ku pêwendî û têkiliyên dewrên şer îi aşîtiyê dighînin me, ji tekstên lihevhatinê û dîrokê pêk tên. Ev dokumentan bêguman çavkaniyên giring in ku serboriya civatan eks dikin. Lê belê ji der van dokumentan, berhemên çavnêrînê (observasiyon) yên wusan hene ku bi saya wan em dikarin sedemên paş bûyeran baştir binasin. Ev weşanên ji çavkaniyên Rojavayê pêkhatî gelek caran bi çavkaniyên resmî yên Osmanî ve hev nagrin. Wek mîsal em hin rûçik û aliyên cuda yên Dewra Qanunî û hin bûyerên giring yên vê dewrê, ne di dîrokên Hoca Saadettin an jî Celalzade Mistefa de, zêdetir di nanteyên sefîrê Fransiz Busbecq dibînin. Wek mîsal em bûyera xeniqandina Şehzade Mistefa (ji aliyê bavê wî Qanunî de), sedemên Serhildana Mistefê ya tertîpkirî û bazirganiya dîlan (köle) li Istenbolê ne di dîroka Osmanî de, zelatir di van nameyan de dibînin.
Hin nivîskarên Rojavayê wek sefirê fransî yê bi navê Busbecq ku ji bandûra Qesra Osmanî dûr maye û tenê tiştên ku dîtine nivîsîye, derbarê civata Osmanî de gelek tiştên balkêş pêşkeşî me dikin. Ji bo lêkolînên zanistî û bêalî ku derbarê avahiya civatê de tên kirin, fonksiyona giring ya van çavkaniyan hene.
Wek li jorê jî em li ser sekinîn di navbera baldariya Rojavayê derbarê Civata Osmanî û seferên Osmanî yên berbi Rojavayê de paralelîk heye. Wek mîsal di dewra Selim III û Malımud II de hejmara gernameyan zêdetir in. Ew Şerê Osmanî-Rûs yê salên 1853-1856'an ku dewletên Rojavayê wek Îngîltere û Fransê raste-rast tev bûnê, çivanekekê (veger) pêk fine. Bêguman di vê seferê de, nûkeşfkirina Rojavayê ya "Rohilatê" de û dîtinên derbarê herikîna berbi Rohilatê jî roleke giring lîstîye.
Tiştekî vekirî ye ku ev gername him ji bo neteweyên din him jî derbarê coxrafya Kurdistanê, dîrok, dîroka hüner, sosyoloji, etnoloji û çanda kurdan gelek giring in. Pir caran ev berhem ji çavkaniyên ku dîtinên hakim yên osmanî û safavî eks dikin, ji wan girintgir in û maneya wan ya mezin heye. Ev berhemên ku ji nêrîn û dîtinên balkêş pêk tên, ji ber vê yekê ji bo lêkolîneran çavkaniyên hewcedar in. Lê belê gelek ji \van dişibînin gernameyên mîsyoneran, li rex zaniyarî û agahdariyên balkêş, divê mirov van aliyên wan jî bide ber çavan û wan ji bêjinga rexneyan ya zanistî re derbas bike.
Dîsa jî ev gername û albüm li dijî dîtinên ku dîrokê wek "vak’a-nuvis" û "gunehên resmî" dihesibînin, ji bo dîroka neteweyan ya nivîskî û ya bi çavan tê dîtin hêjayî definekê ne.
Heta demeke nêzîk ji sedan van gername û xebatên dîrokî gelek kêm li Tirkiyê hatibûn weşandin. Di van salên dawîn de hêclî hêdî çawa tê dîtin ev berhem tercimeyî tirkî dibin. Mirov dibîne ku Wezereta Çandî û hin unîversîte jî di van salên dawîn de cîh didin xebatên gravuran. Dema mirov van xebatên Rojavayê yên sedsala 19’an dide ber çavan, tê dîtin ku mirov dereng maye.
Ji bo ku alikariya van xebatan bikin û wan dewlemend bikin, me bi navê "Bi Gravûran Kurd" albûmek amade kir. Di albûmê de bi taybetî portre û hin gravurên tebiyetê yên bi mirov hene, gravûrên bajar û tebiyetê yên bê mirov têda cîh negirtine.
Çawa tê zanîn, di salên ku hê hunerê sûretkişandinê pêşta neçûbû, vê fonksiyonê gravûran bi cîh dianî. Ew gravûrên ku mirov wek "sûretên bi xet" an jî "desen" bi nav dike, eger em wan bi mînyatûran ve bidin ber hev, wek mîsal ew gelek nêzîkî rastîyê ne. Ev berheman wek çavkanî di dîroka gelan de, di coxrafya, sosyolojî û etnolojîya wan de xweyê giringîke mezin in.
Ev tehrên albûman çawa bi giştî li Tirkiyê, wusan jî ji bo kurdan gelek nû ne. Ew albûma ku Îlhamî Yazgan di sala 1997’an de li Almanyê bi navê "Di Gernameyên Gerokên Rojavayê de Kurd" hat weşandin, tiştê ku em pê dizanîn di vî warî de xebata yekemin e. Bêguman çawa kêmasiyên her xebateke yekemin hebin, gelek kêmasiyên vê xebatê jî hebûn.
Ji ber vê yekê em bawer dikin ku ev albûma me ya dewlemendkirî ya bi navê "Bi Gravûran Kurd" ku li ber destê we ye, wê valahîke mezin tijî bike.
Ew beşa bi navê Derbarê Kurdan de Gernamayên Rojavayê ku di dawiya albûmê de cîh girtiye; qasî ku em pê dizanin di vî warî de ceribandineke here fireh e.
Di vê lêkolînê de gernameyên îngîlîzî, fransî, almanî û îtalyanî cîh girtine.
Hemû çavkaniyên ku di bîblîyografyayê de cîh girtine, ji gernameyên bîranîn û çavnêriyan pêk hatine. Ji wan hinek her çiqas li ser van welatan: Mezopotamya, Asya Piçûk, Qefqasya, Ermenistan an jî Persiya ango îranê bin jî, ji ber ku ji bo kurdan giring in, di bîblîyografyayê de cîh girtine. Hin kêm çavkaniyên ku di bîblîyografyayê de cîh girtine, wek pirtûka Edmonds (Kurds, Turks and Arabs) ji lêkolîn û çavnêriyan pêk tên. Hemû gernameyên mayîn, ya raste- rast ser kurdan in an jî li ser zêde welat û neteweyan tîr dibin.
Kurdnasî wek zanîstîkê piştî Rojavayê ji nû ve raste-rast ji aliyê zane û lêkolînerên kurd de formekê dibîne. Di dewreke wusan de, em bawer dikin ku ev albüm û xebata bîblîyografyayê wê him alikariya kurdnasiyê û him jî wê alikariya rohilatnasiyê û çanda Tirkiyê bike.
Mehmet Bayrak
…..
Mehmet Bayrak
Gravürlerle Kürtler
Bi Gravûran Kurd
Özge
Özge Yayınları
Özge Yayınları 28
Gravürlerle Kürtler
Bi Gravûran Kurd
Mehmet Bayrak
Meşrutiyet Caddesi 17/19
Kızılay / Ankara
Tlf:(0312) 418 22 96
Fax: (0312) 419 92 04
ISBN 975-7861-08-1
Dizgi
İkramettin Oğuz
Kapak ve Grafik Tasarım
Süleyman Yurdakul
Grafik Uygulama
Sema Kahraman
Baskı
ABC Matbaacılık Ltd. Şti.
Tlf: (0312) 385 43 54 pbx
Ankara – 2002
Ön Kapak
Fransız ressam Jules Laurens’in
“Kürt portreleri, tipleri ve kostümleri”ne ilişkin
1847 tarihli renkli gravürü.
Portreyên kurd, tîp û kincên wan
[Kaynak: Haute Armenie, Paris 1847]
Arka Kapak
Kürdistan kahramanı Kara Fatma İstanbul’da.
Qehremana Kurdistanê Kara Fatma li îstanbulê
[Kaynak: L’lUustration,Joumal Üniversel 15-04.1854]
