Cızira Botanlı Bedirhaniler

Cızira Botanlı Bedirhaniler
ve Bedirhani Ailesı Derneğı'nın Tutanakları

Emir Bedirhan, Botan'ın son beyi. 1835'te "Hakimê Kurdistan" oldu, giderek güçlendi, adına hutbeler okundu, Cizre'de barut üretimi için fabrika kurdurttu, savaş ve silah uzmanı yetiştirmek için Avrupa'ya öğrenci gönderdi, Van Gölü'nde gemi yapım çalışmalarına başladı, "Kürt hükümeti" kurdu, Cizre'yi başkent yaptı, adına sikkeler basıldı. Merkezi hükümete başkaldırdı. Osmanlı, yandaşlarından bir kısmını yanına çekti, zorlandı, Ewrex Kalesi'ne sığındı, aylarca direndikten sonra kale düştü, teslim alındı. İstanbul'a götürüldü. Girit'e sürüldü, Şam'da öldü.

Ve Mîr'in ailesi... Bedirhaniler. "Kürt ulusal hareketinin babası" olarak nitelenen Bedirhan Paşa'nın ailesi, Kürtlerin modern tarihine damgasını vurmuştur. Kürt tarihindeki birçok "ilk"i onlar gerçekleştirmiştir. Malmîsanij kitabında Bedirhanilerin soyağacını çıkarıyor; Kürtlerin efsanevi önderi Mîr Bedirhan'dan ilk Kürtçe gazeteyi çıkaran Mikdad Midhat'a, balerin Leyla Bedirhan'dan Cumhuriyet'in ilk maarif bakanlarından Vasıf Çınar'a, Emin Ali Bedirhan'dan Tahir Kutay'a, Kürtçenin "Hawar"ı Celadet Ali Bedirhan'dan Osmanlı-Rus Savaşı'nda vücudunda 25 yara açılan Ali Şamil Paşa'ya yakın tarihimizin önemli aktörlerini tanıtıyor.

Bedirhani Ailesi Derneği'nin tutanaklarıyla 1920'lerin İstanbul'undan bir kesitin sunulduğu kitabın sonunda küçük bir albüm de yer alıyor.

İçindekiler

Önsöz Joyce Blau / 9
Yazarın önsözü / 13

Birinci bölüm
1)Bedirhani ailesi ve Kürt ulusal hareketi / 15
2)Bedirhani Ailesi Derneği ve tutanakları / 17
a-Tutanaklar, derneğin kurulduğu dönem ve kurucuları / 17
b-Toplantılara katılan kişiler / 21
c-Toplantılarda görüşülen konular / 23
3)Bedirhani Ailesi Dernegi tutanaklarının metni / 28

İkinci bölüm
Bedirhan bey / 45
Bedirhan bey hakkında yazılanlar / 73
Kürdistan madalyası / 74
Bedirhanilerin soyağacı / 86

Üçüncü bölüm
Bedirhanlardan bazıları / 97
1) Abdurrahman Sami Bedirhan / 97
2) Abdülkadir Bedirhan / 97
3) Abdürrezak Bedirhan / 98
4) Ahmet Bedirhan / 98
5) Ahmet Süreyya Bedirhan / 99
6) Akid Bedirhan / 116
7) Ali Bedirhan 116
8) Ali Şamil Paşa / 117
9) Asal Bedirhan / 12b
10) Bedirhan Ali Bedirhan / 127
11) Bedri Paşa / 127
I2) Emin Ali Bedirhan / 129
13) Esat Çınar / 146
14) Faiz Bey / 146
15) Ferit Bey / 147
16) Hakkı Bedirhan / 147
17) Halit Scyfulah Bedirhan / 148
18) Hasan Fevzi Bedirhan / 149
19) Hasan Hüsnü Paşa / 152
20) Haydar Çınar / 153
21) Hikmet Çınar / 153
22) Hüseyin Avni Bey / 153
23) Hüseyin Kenan Paşa / 154
24) Kamil Bedirhan / 170
25) Leyla Bedirhan / 180
26) Mahmut İzzet / 184
27) Meziyet Ali Çınar / 185
28) Mikdad Midhat Bedirhan / 187
29) Muhammed (Mehmet) Ali Bedirhan / 198
30) Bedirhan Muhammed (Mehmet) Osman / 199
31) M. Salih Bedirhan (Salih Avni Bey) / 205
32) Murat Remzi Çınar / 206
33) Mustafa Ali Paşa / 209
34) Necip Paşa / 210
35) Revşen (Rewşen) Bedirhan / 211
36) Rıza Bahri (Bahri Rıza Bey, Bahri Paşa) / 221
37) Safder (Safter) Ali Bedirhan / 226
38) Süleyman Bedirhan / 226
39) Tahir Muhlis (Kutay] / 229
40) Tevfik Ali Çınar / 229
41) Teli (Telli) Hamid / 230
42) Hüseyin Vasıf Çınar / 231
43) Yusuf Bedirhan / 232
44) Zübeyir Avam / 232

Ekler
I: Edirne sukutunun içyüzü / 235
II: Nohut yakısı... Dr. Abdullah Cevdet / 242
III: Kürdistan Teali Cemiyeti Beyannamesi / 244
IV: Kürtler tarihi ve ictimai tetkikat.. Kamuran Ali Bedirhan / 248
V: Sayın Hetawi Kurd gazetesi kurucularına... Mevlanzade Rıfat / 254
VI: Hetawî Kurd gazetesi yazarlarına... Dr. Abdullah Cevdet.... / 257
VII: Tayin / 260
VIII. Nesturiler... Süleyman Nazif / 261
IX: Kürt sorunu... Dr. Kamuran Ali Bedirhan / 266
X: Bir Kürt hisarının kuşatılması...H. von Moltke /
XI: B. Ailesi Dernegi tutanaklarının Osmanlıca metni / 291

Yararlanılan kaynaklar / 307
albüm / 313

ÖNSÖZ

Bir ulusa, bir halka mensup olmak asla özel bir yetenek gerektirmez eğer bu ulus, başkaları tarafından inkar edilmiyorsa, eğer varolma hakkı bu halktan esirgenmiyorsa. "Kürt olmak zor zanaat" diye haykırırdı bazen Emir Kamuran Ali Bedirhan. Ve bu aydınlık bakışlı nazik görünümlü adam, son derece kibar olan bu eski soylu Doğulu aristokrat, birçok dil bilen eski Osmanlı seçkin tabakasında geçerli olup artık biraz eskimiş ama duygulandırıcı olan bu nezakete doğal bir biçimde başvururken neden söz ettiğini bilirdi.

1947'den 1970'e dek Kürt dili ve edebiyatı derslerini verdiği Paris'teki Yaşayan Doğu Dilleri Ulusal Okulu'nda (L'Ecole Nationale des Langues Orientales Vivantes) hocamdı. Emir Kamuran. 21 Ağustos 1895'te Şam'da doğmuş, kardeşleri Celadet ve Süreyya gibi o da büyükbabası Cızira Botanlı ünlü Bedirhan Beye duyulan derin saygı ortamında yetişmiş; saygın ama taşınması zor bir adi miras almıştı. Bugünkü Suriye sınırında bulunan Cızir bölgesinde tımar sahibi olan büyükbaba, Kürt beylerinin mücadelelerine ulusal içerik kazandıran ilk kişilerden biriydi. O, Kürt topraklarını birleştirmek, Kürt halkının yürekten dilediği büyük Kürdistan'ı kurmak istiyordu. Fakat 1847'de Sultan bütün ordusunu onun atlılarının üzerine gönderdi. Bey Girit adasına, sonra da Suriye'ye sürüldü, beyliği de Osmanlı İmparatorluğu'na katıldı.

Genç yaşlarından itibaren, günün birinde onun yaptığı gibi yapmayı düşleyen oğulları ve torunları da büyük bir Kürdistan kurmayı denediler. Malmîsanij'ın haklı olarak belirttiği gibi, hepsi değil ama bunlardan birçoğu Kürdistan ulusal hareketinin acılar dolu değişik aşamalarına katıldılar. Bedirhanilerin adı, ilk Kürt gazetesi olan Kurdistan'ın (1898-1902) kurucuları arasında yer alır. Yüzyılımızın başlarında İstanbul'daki ilk Kürt dernek ve politik örgütlerinin kurucuları yine onlardır.
1919-1920'de Versailles Antlaşması'nda bağımsız Kürdistan projesi Başkan Wilson tarafından tasarlanır. Fakat bu hiçbir zaman arşivlerden çıkmayacaktır. Türkiye'de iktidarı ele geçiren Mustafa Kemal, orduyu Kürdistan'ı harabeye çevirmeye yollar ve onbinlerce Kürt sürgün edilir. Emin Ali Bedirhan'ın oğulları da sürgün yolculuğuna çıkarlar. Süreyya Mısır'a, Celadet Suriye'ye yerleşir, Kamuran ise Leipzig Hukuk Fakültesi'nde doktora tezi hazırlamak için Almanya'ya gider.

Daha önce Kemalist Türkiye'de yaşamış olan seçkin Kürt aydınları, artık Fransız mandası altındaki Suriye'de Emir Celadet ve Kamuran Bedirhan'ın çevresinde toplanırlar. Bu dönem Kürt edebiyatının rönesans ve aydınlanmasına damgasını vurur. Emir Celadet Bedirhan tarafından yönetilen "Şam Okulu'nun parıltısı, bu entelektüellerin yanında Kürt dili ve kültürünü öğrenen Pierre Rondot, Roger Lescot, Peder [Papaz] Thomas Bois gibi Fransız doğubilimcilerini de kendine çeker. Bu yıllarda örülen ilişkiler sürekli bir nitelik kazanırlar.

Batı kültürüne açık olan Emir Celadet, Kürtçe okuma ve yazmaya pek uygun olduğu ortaya çıkacak olan Latin harflerine dayalı bir alfabe hazırlar. 1932 ve 1946 yılları arasında basılan Hawar, Ronahî, Roja Nû, Stêr dergileri, Kürt edebiyatının anıtlarını, Kuzey Kürtçesini konuşan Kürt edebiyatçıları tarafından çabucak benimsenen bu alfabeyle yayınlarlar.

İkinci Dünya Savaşının ertesinde, Emir Kamuran Ali Bedirhan, uluslararası kamuoyu ve büyük devletlçrin hükümetlerinin duyarlığını sağlayabilmek için Paris'ten yürüteceği bir çalışmayla Doğu'ya oranla Avrupa'da daha yararlı olabileceğini düşünür. 1947'de Yaşayan Doğu Dilleri Ulusal Okulu'nda Kürtçe dersleri vermek için Paris'e gelir. Kürt İncelemeler Merkezi'ni (Centre d'Etudes Kurdes) kurar ve Kürtlerin mücadelesi hakkında bir enformasyon dergisi yayınlar. 1948'de Amerika Birleşik Devletleri'ne giderek Birleşmiş Milletler Örgütü Sekreteri'ne, Kürtlerin genel durumu üzerine, -ölü bir belge olarak kalacak olan bir Memorandum- sunar.

1961'de çalışmalarını, Irak ordularını güç duruma düşüren Molla Mustafa Barzani'nin mücadelesini desteklemekte yoğunlaştırır. Kamuoyunun dikkatini Bağdat ordularınca Kürdistan köylerinde yapılan soykırım ve canavarlıklar üzerine çeker. Batılı gazetecilerin kurtarılmış bölgelere geçişini organize eder, Kürt direnişçilerinin sesini duyurmak için yine Birleşmiş Milletler'e gider.

1970'te, savaş alanına, peşmerge yaşamına katılmaya ve bir kez olsun diğer mücadeleyi, yani silahlı olanını görmeye gider. Molla Mustafa onu övgülere boğar ve mücadele içindeki Kürdistan'ın her tarafından şefler ve peşmergeler onu selamlamaya koşarlar.

Bedirhanlar hanedanlığı, parlaması, zekası ve cesaretiyle kendi zamanlarına damgasını vuran, mensuplarının nicelik ve niteliği bakımından Kürt ailelerinin en saygınlarından biridir. Malmîsanij, Kürt halkının haklarına ve kimliğinin tanınması uğruna yeteneklice mücadele eden bu şahsiyetlerin yaşamlarının tanıtılmasına katkıda bulunarak kuşkusuz mükemmel bir tarihçi çalışması yapmıştır.

Joyce Blau
Paris, 14 Nisan 1994

YAZANIN ÖNSÖZÜ

Geniş ve etkili bir aile olarak Bedirhani ailesi birçok yönden incelenmeye değer. Düşününüz ki Bedirhan Bey'in oğullarından yedi tanesi Osmanlı İmparatorluğu döneminde paşa rütbesine sahipti (Osmanlı İmparatorluğu'nda -ve başka devletlerde- yedi kardeşin paşalığına fazla örnek olmasa gerek). Bu aileye mensup kişilerden bir bölümü, Kürtlük ve Kürdistan adına ya da başka nedenlerle zaman zaman devlete başkaldırmış, onunla çatışmışlardır. Bu çalışmaya başlarken benim asıl olarak ilgi duyduğum, Bedirhani ailesine mensup bazı kişilerin bu özelliği ve bu aileye mensup birçok kişinin yazılı Kürt kültürüne katkılarıydı.

Bedirhani ailesinin Kürdistan ve Osmanlı-Türk tarihinde önemli bir rol oynadığı bilinmekle birlikte bu aileye ve aileye mensup kişiler hakkında yeterli düzeyde çalışmalar yapıldığı söylenemez. Bu konuda birinci elden yazılı kaynaklar ortaya çıkarıldıkça hem Bedirhaniler hem de Kürt hareketi hakkında daha sağlıklı bilgiler edinmek . mümkün olacaktır.

Elinizdeki çalışmada bu türden birkaç belgeye yer verilecek, bunlar üzerinde durulacaktır. Bunlardan özellikle Bedirhani kardeşlerin Istanbul'da oluşturdiıkları bir aile derneğine ait tutanaklar, birçok yönden önemli bilgıler içeriyor. 1920'de el yazısıyla yazılmış olan bu tutanaklar, Celadet Bedirhan'dan eşi Revşen (Rewşen) Bedirhan'a kalmış ve onun vefatından sonra Suriye'de K. Reş adındaki bir Kürt yurtseveri tarafından titizlikle korunmuştu. Tutanakları ve bu kitapta yer verilen fotoğraflardan birkaçını oradan sağlayıp bana veren arkadaşım Mahmüd Lewendî'ye müteşekkirim.

Bu çalışmanın ilk bölümünde bu dernek üzerinde durulmuş, aslı Arap harfleriyle ve Osmanlı dönemi Türkçesiyle olan tutanakların metni, dili sadeleştirilerek verilmiş, kitabın sonunda aynı tutanakların Osmanlıca metni de Arap harflerinden çevrilerek aktarılmıştır.

Bedirhan bey ve önderlik ettiği ayaklanmaya ayrılan ikinci bölümden sonra üçüncü bölümde Bedirhani ailesine mensup olan bazı kişiler hakkında biyografik bilgiler verilmiş, bunlardan bir bölümüne ait bulabildiğim yazı ve şiirler aktarılmıştır. Kuşkusuz burada, hayli geniş olan bu ailenin tümü üzerinde değil sadece bir bölümü üzerinde durulmuştur (Celadet Ali Bedirhan, Kamuran Ali Bedirhan, Abdürrezak Bedirhan gibi bu aileye mensup diğer bazı kişilerin yaşam ve çalışmaları konusunda da ayrı kapsamlı çalışmalar yapılması gerektiği kanısındayım). Görüleceği gibi bu bölümde, Bedirhanilerden sadece yurtsever olanlara değil, Osmanlı yönetiminin veya Kemalist yönetimin yanında yer alan ya da suya sabuna dokunmayan birkaçına da yer verilmiştir. Kanımca Kürt ulusal hareketinin, yurtsever Kürt aydınlarının yanısıra, kendi ulusuna uygulanan bunca baskıya rağmen bu baskıyı uygulayanlara hizmet eden böylesi Kürt kökenli kişileri de tanıması, bunların da özelliklerini irdelemesi gerekiyor. Zaten Kürt ulusal hareketinin tarihi, böylelerinden de sözedilmeden yazılabilir mi?
Bu çalışmanın Ekler bölümünde ise birkaç yazılı belge sunulmuştur.

Başta Kürt ulusal mücadelesi içinde yer alanları olmak üzere, Bedirhaniler hakkında yapılacak olan araştırmaların tarihimizin unutulmaya terkedilmiş olan birçok olayını aydınlatacağı muhakkaktır. Elinizdeki çalışmanın bir amacı da bu konuda çalışacak olanlara bazı belge ve ipuçları sunmaktır. Yararlı olursa sevineceğim.

3 Nisan 1994
Malmîsanij

Malmîsanij

Cızira Botanlı Bedirhaniler
ve Bedirhani Ailesı Derneğı'nın Tutanakları

Avesta yayınları

avesta | İnceleme: 61 | 11
Cizira Botanlı Bedirhaniler ve Bedirhani Ailesi Derneği'nin Tutanakları
Malmîsanij

Editör: Abdullah Keskin
Kapak: Ahmet Naci Fırat
Tashih ve mizanpaj: Avesta
Birinci baskı: 1994, Stockholm
İkinci baskı: 2000, Istanbul
Baskı: Berdan matbaası

© Malmîsanij

Avesta basın yayın reklam tanıtım müzik dağıtım ltd. şti.
Asmalı Mescit sokak
Şahin han 35 / 403
Beyoğlu / İstanbul
Tel-fax: (0212) 251 71 39

İstasyon Caddesi, K. İsmail paşa 2. sokak
Abdi Paşa apt. giriş katı
Ofis / Diyarbakır
Tel-fax: (0412) 222 64 91

ISBN: 975-7112-71-2

Malmîsanij — 1952, Diyarbakır doğumlu. İlk ve orta ögrenimini Diyarbakır'da, yüksek ögrenimini Ankara'da tamamladı. Sorbonne ve Uppsala üniversitelerinde İran dilleri okudu. Göteborg Üniversitesi Kütüphanecilik bölümünde master yaptı. Linköping Üniversitesinde Halk Eğitimi bölümünü bitirdi. "Hêvî", "Armanc", "Çarçira" ve "Çira" dergilerinin redaksiyonunda yer aldı, "Vate" dergisinin şef redaktörlügünü üstlendi.

Kitapları:
— Yüzyılımızın başlarında Kürt milliyetçiliği ve Dr. Abdullah Cevdet (1986)
— Zazaca-Türkçe sözlük / Ferhenge Dimilkî-Tirkî (1987)
— Herakleitos (1988)
— Li Kurdistana Bakur û li Tirkiyê rojnamegeriya Kurdî (1908-1992) Mahmûd Lewendî'yle birlikte (1. cilt 1989, 2. cilt 1992)
— Said Nursi ve Kürt sorunu (1991)
— Folklore ma ra çend numuney (1991)
— Abdurrahman Bedirhan ve ilk Kürt gazetesi Kürdistan sayı 17 ve 18 (1992)
— Bitlisli Kemal Fevzi ve Kürt örgütleri içindeki yeri (1993)
— Cızira Botanlı Bedirhaniler ve Bedirhani Ailesi Derneği'nin tutanaklan (1994)
— Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri (1996)
— Ferhengekê Kirdkî-Pehlewkî-Kurmanckî (1997)
— Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi (1998)
— Kurdiskt Författarskap och Kurdisk Bokutgivning, bakgrund, villkor, betydelse (1998)