Bir Eylem Felsefesine Doğru
Mihail Mihailoviç Bahtin 16 Kasım 1895'te Orel'de doğdu. Odesya'da Gimnazyum'u bitirip 1913'te yerel üniversitenin tarih ve filoloji bölümüne girdi Kısa bir süre sonra Petersburg Üniversitesi'ne geçti. Klasik felsefe ve Alman Felsefesini öğrendi. 1918'de okulu bitirerek Nevel kentine taşındı, burada iki yıl öğretmenlik yaptı' 1920'de Vibetsk'e taşınır. 1921'de Elena Aleksandrovna Okoloviç'le evlenir. Aynı yıl bir kemik hastalığına yakalanır (bu yüzden 1938'de bir bacağı kesilir). Bahtin'in ilk yapıtları zaman zaman talihsizlikten zaman zaman da resmi baskıdan dolayı yayımlanamaz. Yine de bu yıllar verimli yıllardır Bahtin için. İlk önemli yapıtı Dostoyevski Sanatının Sorunları adlı kitabı 1929'da yayımlanır. Kitap iyi karşılanır ancak yayımlanmasının hemen ertesinde Bahtin tutuklanır ve altı yıllık süreyle Kazakistan bozkırlarına sürülür. Altı yıl Kustani adlı küçük kasabada kütüphaneci olarak çalışır. Kustani'de çalışmalarını sürdüren Bahtin en önemli yapıtlarından bazılarını kaleme alır, bunlardan biri "Roman'da Söylem" adlı çalışmasıdır. 1936'da Saransk'ta Mordova Pedagojik Enstitüsü'nde ders verir, 1940'ta doktora tezini bitirir ancak çeşitli çekişmelerden sonra tezi reddedilir. Aslında doktora tezi olan Rabelais ve Dünyası adlı kitabı 1965'te yayımlanır. 1969'da sağlığının iyice bozulmasının ardından Moskova'ya taşındı Son yıllarını Moskova yakınlarındaki Klimofsk yaşlılar yurdunda geçirdi. Mihail Bahtin Mart 1975'te seksen yaşında öldü. Cenaze töreni Ortodoks mezhebinin kurallarına uygun olarak gerçekleştirildi. Ölümünün hemen ardından Bahtin'in edebiyat kuramıyla ilgili birçok çalışması yaymılanır' Çalışmaları arasında Bir Eylem Felsefesine Dogru, Sanat ve Karşılık-verebilme, Estetik Etkinlikte Yaza, ve Kahraman, içerik, Madde ve Biçim Sorunu, Epik ve Roman, Roman Söyleminin Tarihöncesinden, Romanda Zaman ve Kronotop Biçimleri, Romanda Söylem, Konuşma Türleri ve birçok başka yazı bulunmaktadır.
Bahtin'in ölümünden sonra basılan Estetika slovesnogo tvorchestva (Sözsel Yaratımın Estetiği) adlı toplu denemeleri içinde en önemli metin "Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahraman" adlı denemedir. Bahtin 1920'lerin başında bu deneme üzerinde çalışmıştı' Ancak bu çalışmasını bitirmedi; çalışma, diğer çalışmaları arasında (ne yazık ki tamamlanmamış bir biçimde) saklanan elyazmaları üzerinden yayımlandı' Bahtin'in çalışmaları arasında sorunsalları, temel düşünceleri ve dili açısından "Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahraman" ile oldukça benzerlik gösteren başka bir felsefi çalışmanın da elyazmaları bulunuyordu. Burada K filosofii postupka (Bir Eylem Felsefesine Doğru) başlığı altında yayımladığımız bu elyazması da tamamlanmamış biçimde korunmuştu'
Elinizdeki metinde erken dönem Bahtin'le, yaşamının ilk dönemindeki Bahtin'le karşılaşıyor; yarım yüzyıldan fazla bir dönem boyunca etkin bir düşünürün geliştirdiği belli başlı düşüncelerin kaynaklarını buluyoruz.
Çevirenin Notu
Bahtin Çevresi, Rus düşünür Mihail Mihailoviç Bahtin'in (1895-1975) çalışmaları çevresinde yoğunlaşan çağdaş bir Rus düşünce okuludur. Çevre Ekim Devriminin ortaya çıkardığı sorunlar ve devrimin Stalin diktatörlüğü biçiminde soysuzlaşmasının yol açtığı toplumsal ve kültürel konularla ilgilenmiştir. Çalışmaları, genelde toplumsal yaşayışta özgüllük, özelde "sanatsal yaratı sorunları" çerçevelerinde yoğunlaşmıştır; burada dilin toplumsal topluluklar arasındaki çatışmaları ifade etme biçimleri değerlendirilmektedir. Çevrenin düşüncelerini açıklaması anlamında temel kavram, dilin özünde diyalojik olduğu, toplumsal etkileşim sürecinde oluştuğu, bunun da ötekilerin konuşınalarında yeniden seslemlendirilen toplumsal değerlerin etkileşimlerine yol açtığıdır. Egemen kesim tek bir söylemi doğru olarak empoze etmeye, ancak alttaki sınıflar bu tehsesli örtüyü yırtmaya çalışırlar. Yazın alanında, şiir ve epik kültür alanında merkezçek kuvvetleri temsil ederler, romansa popüler ideologiekritik'in yapısal olarak en inceltilmiş ifadesiclir. Çevrenin önde gelen üyeleri şunlardı: Matevi İsaeviç Kagan (1889-1937), Pavel Nikolaeviç Medvedev (1891-1944), Lev Vasilieviç Pumpianski (1891-1940), İvan İvanoviç Sollertinski (1902-1944), Valentin Nikolaeviç Voloşinov (1895-1.936)'
Bahtin ve çevresi Beyaz Rusya'daki Nevel ve Vibetsk kentlerinde 1918'den önce bir araya gelmeye başladılar, daha sonra 1924 yılında Leningrad'a taşındılar. Topluluk üyelerinin çoğunun 1929'da tutuklanması sonucunda çevre üyelerinin görüşmeleri sona erdi. Bu tarihten ölümüne dek Bahtin, "çevre"nin uğraştığı birçok konu üzerinde çalışmalarını sürdürdü. Bu arada 1930-36 yıllarını Kazakistan'da sürgünde geçirdi, 1937-45 yılları arasında Moskova'nın 100 km uzağındaki Savelovo kentinde yaşadı, 1936-37 ile 1945-69 yılları arasında Mordovia'daki Saransk kentindeydi ve 1969'dan ölümüne dek Moskova'daydı. Saransk'ta -şimdilerde üniversite olan- Mordov Pedagoji Enstitüsü'nde çalıştı ve 1961'de emekli oldu.
Bahtin "Çevresi"nin toplantılarının Kagan tarafından başlatıldığı düşünülmektedir. Kagan, Almanya'nın Leipzig, Marburg ve Berlin kentlerinde felsefe eğitimi görmüş yeni-Kantçı Cohen'in öğrencisi olmuş ve Ernst Cassirer'in derslerine katılmıştır. Kagan felsefi, dinsel ve kültürel konuların tartışıldığı bir "Kantçı Seminer" düzenlemiştir. Kagan, Sosyal Demokrat Parti üyesi bir Rus Yahudi aydınıydı, Cohen etiğinin Marx'a yakın olduğunu ve onunla hiç çelişmediğini öne sürmesinden dolayı Cohen'in felsefesine yönelmiş olabilir, ancak Bolşeviklerin ateizmini reddetmiştir. Gerçek ne olursa olsun apaçık olan konu, çevre üyelerinin kendilerini akademik felsefi tartışmalarla sınırlamayıp dönemin kültürel etkinliklerine ciddi biçimde katılmalarıdır. Bu etkinliklerin iç savaşın yol açtığı kıtlıktan kaçmak için Maleviç ve Şagal gibi öncü sanatçıların bulunduğu Vibetsk'te başlaması da bunun bir göstergesidir. Çevre üyelerinden Medvedev Vibetsk işçi Üniversitesi rektörü ve kentin Iskusstvo (Sanat) adlı kültür dergisinin editörüydü. Voloşinov ve Medvedev bu dergide yazılar da yayımladılar. Bahtin ile Pumpianski ise çeşitli felsefi ve kültürel konularda genele açık seminerler düzenliyorlardı; bu derslerin ders notları yakın zamanda yayımlandı. Pumpianski, hiçbir zaman Petrograd Üniversitesi'ndeki eğitimini tamamlayamadı, Bahtin'in ise bütün iddalarına karşın herhangi bir yüksek eğitimi olduğu kuşkuludur. Öyle görünüyor ki akademik çevrelerde kabul görmek amacıyla Mihail Bahtin, ağabeyi Nikolay Bahtin'in üniversite derecesini kendisininmiş gibi göstermeye çalışmıştır. Nikolay Bahtin, ünlü Kalsik Dönem uzmanı Zelinski'nin öğrencisiydi ve iyi bir eğitim aldı. Petrograd Üniversitesi'nden mezun oldu. Ağabeyi sayesinde Mihail Bahtin de oldukça küçük yaşta felsefi düşüncelerle tanışma olanağı buldu. Nikolay Kırım'a taşındıktan sonra Kagan, onun yerine Bahtin'in gayri resmi öğretmeni konumuna geldi. 1921 yılında Bahtin evlendikten sonra ve yolları ayrılana kadar onu büyük ölçüde etkiledi.
Kagan daha sonra yeni kurulan üniversitede hocalık yapmak üzere Orel'e taşındı' Burada çevrenin 1920'lerin sonundan önceki biricik geniş kapsamlı felsefi çalışması olan Kak vozmozhna istoria'yı (Tarih Nasıl Olanaklıdır?) 1922'de yayımladı. Aynı yıl Cohen felsefesi üzerine çalışmalar yaptı ve bu çalışmalarda Cohen felsefesindeki tarihsel ve toplumsal ögelerin altını çizdi, ayrıca yayımlanmayan başka yapıtlar da kaleme aldı. 1922 yılında Pumpianski'nin Dostoevskii i antichnost (Dostoyevski ve Antik Dönem) adlı makalesi yayımlandı. Bu izlek yıllar boyu Bahtin'in çalışmalarında da yinelendi. Bahtin 1929'a kadar belirgin bir yapıt yayımlamadı ancak yeni-Kantçılık ve yazar sorunuyla ilgili konular üzerine çalıştığı bilinmektedir.Bahtin'in bilinen ilk yayını 1919 tarihli iki sayfalık Iskusstvo i otvetstvennost (Sanat ve Karşılık-verebilme) adlı makale ve daha geniş kapsamlı; ahlak felsefesiyle ilgili olan ve 1920 ile 1924 yılları arasında kaleme alınan bir çalışmanın K filosofii postupka (Bir Eylem Felsefesine Doğru) adlı parçasıdır.
Topluluğun en belirgin yapıtları 1924 yılında Leningrad'a taşındıktan sonra yayımlandı. Topluluk üyelerinin Saussurecü dilbilimin ortaya attığı sorunlar ve biçimcilerin çalışmalarında gittikçe derinleşen etkileriyle uğraştıkları görünmektedir. Bundan dolayı dil felsefesi ve poetikanın önemine ilişkin bir bilinç geliştirmeye başladılar. Dil felsefesiyle ilgili en belirgin çalışma 1926-30 yılları arasında Voloşinov tarafından kaleme alınan bir dizi makale ve Marksizm ve Dil Felsefesi (1929) adlı kitaptır. Simgeci şair Aleksandr Blok arşivinden sorumlu Medvedev Marksist ve Biçimci eleştirmenler arasındaki hararetli tartışmalara bir dizi makale ve 1928 yılında yazdığı Formal `lnyi metod v literaturovedenii (Yazınsal Çalışmalarda Biçimsel Yöntem) adlı kitap ve Blok üzerine kaleme aldığı kitap boyutunda makalesinin birinci bölümüyle katıldı. Voloşinov 1925 ve 1926 yıllarında Fruedçulukla ilgili o dönem oluşmakta olan tartışmaya bir makale ve Fruedçuluk: Marksist bir Eleştiri adlı kitabıyla katkıda bulundu. 1929'da Bahtin, Dostoyevski ile ilgili ünlü çalışması Problemy tvorchestva Dostoevskogo'yu (Dostoyevski'nin Yapıtları Sorunu) yayımladı. Ancak 1924 ile 1929 arasında yazılan birçok yapıt yayımlanmadan ve bitirilmeden kaldı. Bunlar arasında Biçimcilikle ilgili eleştirel bir deneme olan ve 1924'te kaleme alınan Problema soderzheniia i formy v slovesnom khudozhestvennom tvorchestve (Sözsel Sanatsal Yaratıda İçerik, Madde ve Biçim Sorunu) ve kitap boyutunda bir çalışma olan "Avtor i geroi v esteticheskoi deiatel nosti" (Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahraman) (1924-7) yer almaktadır.
1928'de Sovyetler Birliği'nde resmi çizgiye uymayan aydınların tasfiye edilmesi Bahtin çevresinin dağılmasına neden oldu. Ciddi sağlık sorunlarıyla boğuşmakta olan Bahtin St. Petersburg Dini-Felsefi Cemiyeti ile olan ilişkisinden dolayı tutuklandı ve Solovetski adasındaki çalışma kampında geçirilmek üzere 10 yıl hapse mahkum oldu: Bahtin'in dostlarının çabaları ve o dönemde Aydınlanma Komiseri olan Lunaçarski'nin Dostoyevski çalışmasına ilişkin övgü dolu bir makalesi ve Maksim Gorki'nin kişisel dilekçesi sonucunda bu mahkumiyet Kazakistan'da altı yıllık sürgün çevrildi. Sansürün ağırlaşması sonucunda Voloşinov neredeyse yazamaz hale geldi. Medvedev ise yazarlık kuramlarıyla ilgili bir kitap -V laboratorii pisatelia (Yazarın Laboratuarında)- ve dönemin resmi ideolojisine uygun hale getirilmiş Biçimcilikle ilgili kitabının yeni bir baskısını yapıldı (1933, 1934). Medvedev Leningrad Tarih-Filoloji Enstitüsü'ne kadrolu profesör olarak atandı ancak 1938 Stalin terörü döneminde tutuklandı ve kayboldu. Voloşinov Leningrad'daki Herzen Pedagoji Enstitüsü'nde çalıştı, 1934'te vereme yakalandı ve iki yıl sonra bir sanatoryumda öldü. Ardından Cassirer'in Simgesel Biçimlerin Felsefesi adlı kitabının birinci bölümünün yarım kalmış bir çevirisini bıraktı, bu kitap çevrenin düşünsel çalışmalarında oldukça etkili olmuştu. Kagan yıllarca Sovyetler Birliği enerji kaynakları adası ansiklopedisi editörü olarak çalıştıktan sonra 1937'de anjinden öldü. Pumpianski Leningrad Üniversitesi'nde edebiyat profesörü olarak başarılı bir kariyer elde etti ancak yalnızca kısa makaleler ve Rus yazarların, özellikle Turgenyev'in yapıtlarına önsözler yazdı. Sollertinski 1927'de okutman olarak Leningrad Filarmoni'ye katıldı ve kısa sürede iki yüz üzerinde makale, kitap ve eleştiri yazarak en önemli Sovyet müzikologlardan biri olarak ün yaptı. 1944 yılında, büyük olasılıkla Leningrad kuşatmasının yol açtığı kıtlık nedeniyle kalp krizi sonucunda yaşamını yitirdi.
Aynı yıllarda Bahtin, Kazakistan'da şimdilerde ünlü olan roman kuramı üzerine çalışmaya başladı. Bu yıllarda Slovo v romane (Romanda Söylem, 1934-5), Iz predystorii romannogo slovo (Roman Söyleminin tarihöncesinden, 1940), Epos i roman (Epik ve Roman, 1941), Formy vremeni i khronotopa v romane (Romanda Zaman ve Sürebilim Biçimleri, 1937-8) adlı çalışmaları kaleme aldı. 1936 ile 1938 yılları arasında Bildungsroman ve bunun gerçekçilik tarihindeki yeri üzerine bir kitap tamamladı ancak bu çalışma 1941 Nazi işgali döneminde bulunduğu yayınevi Almanlarca tahrip edildiğinde kayboldu. Bahtin'in geniş kapsamlı birçok yapıtı halen yayımlanmamış durumdadır. Bunların bazı kısımları kayıptır çünkü Bahtin'in bu çalışmanın yapraklarını savaş dönemi kağıt kıtlığında tütün sarmak için kullandığı bilinmektedir. Kangren ve ostemyelitis hastalığı ardından bacağını yitirmesine karşın 1940 yılında Rabelais üzerine tezini Gorki Dünya Edebiyatı Enstitüsü'ne sundu. Dönemin baskıcı atmosferinde bu yapıt oldukça tartışmalı bir yapıdaydı ve 1951'e kadar Bahtin kandidat derecesini alamadı. Bu yapıt kitap biçiminde ancak 1965 yılında yayımlanabildi.
Rabelais üzerine çalışmasının tamamlanması ve Dostoyevski üzerine kitabının ikinci baskısının yayımlanması (1963) arasındaki dönem Bahtin'in yaptığı çalışmalar açısından en az bilinen dönemidir. Bu döneme ait en önemli yapıtı Problema rechevykh zhanrov (Konuşma Türleri Sorunu) adlı çalışmadır. Bu çalışma belli ki Stalin'in Marksizm ve Dil adlı broşürü çerçevesinde yeniden biçimlenmekte olan Sovyet dilbilimine bir yanıt niteliğindeydi. Bu döneme ait birçok başka not ve parça bulunmaktadır, bunlar arasında Mayakovski ile ilgili bir makalenin parçaları ve roman eleştirisinin yöntembilimiyle ilişkili notlar bulunmaktadır.
Sağlığı bütünüyle kötüleşen Bahtin 1969'da hastaneye kaldırıldı. 1970 yılında eşiyle birlikte Moskova'nın dışındaki halk evlerine taşındı. 1971'de Bahtin'in eşi öldü. Bahtin 1975 yılında ölümüne kadar çalışmayı sürdürdü, bu dönemde temelde yöntembilimsel karakterli yapıtlar verdi' Ölümünden sonra çok sayıda yapıtı Rusçada yeniden basıldı. Yapıtları birçok başka dile çevrildi.
Bahtin'in Bir Eylem Felsefesine Dogru adlı yapıtını İngilizceden Türkçeye çevirdik. Bu çerçevede ikinci bir dilden yapılan çevirinin yaratabileceği sıkıntıların bilincindeyiz. Yine de temel kavramları, terimleri Rusça asıllarıyla karşılaştırarak Türkçeleştirdik. Rusça kavramların Türkçe karşılıklarını bulmada yardımlarını esirgemeyen Doç. Dr. Süreyya Agayeva'ya ve Nazım Aliyev'e teşekkürlerimi sunuyorum. Türkçe metni okuyarak düzeltilmesinde yardımcı olan İsmail Serin'e de teşekkürlerimi sunuyorum' Yine de metnin çevirisindeki tüm yanlışların ve aksaklıkların sorumluluğunun bana ait olduğunu bildirmem gerek.
Notlar konusunda İngilizce çevirenin izlediği yöntemi izledik' Bahtin'in kendi notlarını ilgili sayfanın altına * imiyle göstererek yerleştirdik. Rusça editör ile İngilizceye çevirenin notlarını kitabın sonuna ekledik. Rusça editörün notlarını belirtmek için ilgili dipnot sayısının önüne önce * imi yerleştirdik. Bu notlara İngilizceye çevirenin ekledikleri " [ ] " içinde verilmiştir. Kendi eklediğimiz notları "(T' Ç.)" ile gösterdik.
Siyaveş Azeri
Rusça baskıya önsöz
Bahtin'in ölümünden sonra basılan Estetika slovesnogo tvorchestva [Sözsel Yaratımın Estetiği] (Moskova, Istkusstvo, 1979) adlı toplu denemeleri içinde en önemli metin "Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahraman" adlı denemedir. Bahtin 1920'lerin başında bu deneme üzerinde çalışmıştı. Ancak bu çalışmasını bitirmedi; çalışma, diğer çalışmaları arasında (ne yazık ki tamamlanmamış bir biçimde) saklanan elyazmaları üzerinden yayımlandı. Bahtin'in çalışmaları arasında sorunsalları, temel düşünceleri ve dili açısından "Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahraman" ile oldukça benzerlik gösteren başka bir felsefi çalışmanın da elyazmaları bulunuyordu. Burada K filosofii postupka [Bir Eylem Felsefesine Doğru] başlığı altında yayımladığımız bu elyazması da tamamlanmamış biçimde korunmuştu.1
______________
1'Bir Eylem Felsefesine Doğru"nun Rusçası (SSCB Bilimler Akademisi) Bilim ve Teknolojinin Felsefi ve Toplumsal Sorunları Kurulu'nun yıllığında, 1986 yılında…
Mihail Mihailoviç Bahtin
Bir Eylem Felsefesine Doğru
Avesta
Avesta / Düşünce: 115 / 6
K Filosofii Postupka
Mihail Mihailoviç Bahtin
İngilizceden Çeviren
Siyaveş Azeri
Editör: Abdullah Keskin
Kapak: Ahmet Naci Fırat
Tashih ve Mizanpaj: Avesta
Birinci Baskı: 2001, İstanbul
Baskı: Berdan Matbaacılık
Bu çevirinin yayın hakları Avesta'ya aittir
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında
yayınevinin izni olmadan hiçbir şekilde çogaltılamaz
Avesta basın yayın
Reklam tanıtım müzik dağıtım ltd. Şti.
Meşrutiyet caddesi
Özbek işhanı 136 / 4
Beyoğlu / İstanbul
Tel: (0212) 251 44 80
(0212) 251 71 39
Ekinciler caddesi
Nurlan apt. giriş katı no: 2
Ofis / Diyarbakir
Tel-Fax: (0412) 222 64 91
ISBN: 975-8637-18-5
