Dêrsım de diwayi, qesê pi-kalıkan, erf u mecazi, çıbenoki, xeletnayêni
Mustafa Düzgün, Munzır Comerd, Hawar Tornêcengi
Berhem
Dêrsım de tayê diwayi
Mustafa Düzgün
Mılet ya qomê ke seweta xo u dostanê xo diwayi nêkenê, eke qarıyay zewtan nêdanê u mılqi nêkenê, cayê xo ke ame sond nêwenê u sondro nêdanê dina de era çımi ver nêkunê. Mordem çêr u tersonek o ya kı çımemırrd u pexıl o, zerrevêsayê u zerrehusk o, baqıl u bom (xêx) o, rındek u kıroxın o, zerrehira u zerreteng o, goneşirin u gonetal o... Axırê xêle xısletê mordemi u yê camatê mordemiye estê. Wastenê insanı cıre cıre yê u tım jê zuvin niye. Çıkê xo kemi yo, cırê ke motaz o, eyi wazeno u seweta biyayina eyi diway keno. Hal u tewrê insani, alaqatê wertê insanan, alaqatê insani be dina madi u manewi u hona tayê hal u şertê bini pêro piya raye danê tewr u hereketonê insani u camatê mordemiye. Axırê insani hem jûbini rê, hem ki tebiati rê reaksiyon musnenê. Helvet ya mısbet o, ya ki negatif o.
Vajime domanan zerrê ma u piyê xo kerdo wes, i nêmznê u qesa inan ra nêveciyê, ma u pi tım nê domananê xorê diway kenê. Çı ke çım u nezerê inan de mıqedes o, venga cı danê u cêrenêvero ke tım çêlçukê inan de yar bo, inan u az-uzê inan de xırabiye nêkero, inan u nasdostê inan vıleçewt nêkero u qeda-belayi inan ra duri fiyo... Ni qeseyê ke halê Heqi verocêrayine u çiyo bino mıqedeşi verocêrayine de seweta rındiya insani yênê vatene, ebe qesa diwa name benê. Mesela Heqo tı az u uzê ...
Tedeyi / içindekiler
Dêrsim de tayê diwayi, Mustafa Düzgün / 8 1. Diwayê ke bımbarek, roşjiya ana Fatma tede dekernenê / 11 2. Diwayê ke namê Heqi tede dekernenê / 15 3. Diwayê ke nami Xızıri tede dekerino / 19 4. Diwayêke namê Ehlibeyti, Desu u dı imaman tede dekerino / 21 5. Diwayê ke namê Jiyar-diyaranê Dêrsımi tede dekerino / 22
Tayê gulbangê bini, Mustafa Düzgün / 27
Qesê pi-kalıkan, Mustafa Düzgün / 35 1. Qesê pi-kalıkan ê rasterasti / 38 2. Qesê pi-kalıkan ê ebe qafiya / 73 3. Qesê pi-kalıkan ê ke ebe torê meselan vacinê / 78
Tayê qesê verênê ma, Munzır Comerd / 82 1. Qesê pi-kalıkan ê rasterasti / 82 2. Qesê pi-kalıkan ê ebe qafiya / 91 3. Qesê pi-kalıkan ê ke ebe torê meselan vacinê / 93
Erf u mecazi, Munzır Comerd / 99
Çibenoki, Hewar Tornêcengi / 110
Xeletnayêni, Hewar Tornêcengi / 118
ÖNSÖZ
Halkların düşün, davranış ve yaşam anlayışının biçimlenişini, inanç ve değerler dünyasının izlediği doğrultuyu kavramada folklorun taşıdığı önem yadsınamaz. Dilden dile, çağdan çağa, kuşaktan kuşağa sürüp gelen bu sözlü ürünler, her dönemin dünyasıyla yüzleşmiş, her defasında birşeyler alıp birşeyler bırakmış, derken bin yılların kalıtını alıp getirmişler bugüne. Bu eklektik bir yığılma değil, kaynaşıp bütünleşmiş, kendi içinde belirli bir uyumu olan bir birikim.
Modern toplum ulaştığı bugünkü uygarlık düzeyini geçmiş kültür birikimine borçludur. Masallarını, atasözlerini, mitolojisini, inanç ve töre düzenini, kısaca tarihin içlerinden akıp gelen o kültür dünyasını derleyip devşirerek ulaştı bugünkü düzeyine. Herşeyden önce şu ileri bu geri demeden sözlü folklor ürünleri bir bir ve olduğu gibi derlenip yazılı hale getirildi. Çünkü geçmişinde ne varsa onun bütünüyle bilince çıkarılması, kaybolup gitme tehlikesinden kurtarılması gerekiyordu. Bilimsel yön temlerle tasnif edilip edebiyat, sosyoloji, tarih, etnografya, filoloji gibi bilimlerin hizmetine sunuldu. Böylece verili toplumsal yaşam ve değerlerin izlediği tarihsel evrimin ana ögeleri bir bir aydınlanmaya başladı. Bu olgu geleceğe yönelik tasarımların gerçekçi bir yaklaşımla oluşup biçimlenmesine de etkide bulundu. Bu sayede öncelikle yaşam ve kültür dünyasındaki gelişim ve değişimi yönlendiren dinamikler daha bir açıklık kazandı.
Ne yazık ki biz henüz işin başındayız. Masalı, türküsü, atasözü, mitolojisi, duası, bedduası, bilmecesi, efsane ve rivayetleriyle son derece zengin olan folklor dünyamızın kapısını henüz yeterince aralamış değiliz. Şurada burada karşılaşılan bu ve benzeri çabalarla, henüz istenenin çok gerisinde. Yıllarca süren yasak ve baskı koşullarının bize ve insanlık kültürüne verdirdiği kayıp çok büyük oldu kuşkusuz.
Bu kitap tarihte Dersim diye bilinen, dar anlamda bugünkü Tunceli yöresine ilişkin bazı araştırma ve derlemelerden oluşuyor. Bunlar daha önce Berhem dergisinin çeşitli sayılarında tümüyle olmasa bile ağırlıkla yayımlanmış olan yazılar. Çeşitli yönleriyle gözden geçirildikten sonra kitap haline getirilmesinde yarar görüldü. Daha geniş bir okuyucu kitlesince okunmasını sağlamak isteğiyle özellikle atasözleri, mecazlar, bilmece ve şaşırtmacaların Türkçeleri de yanında verildi.
Bu kitapda yeralan konuların derlenmesinde bizlere yardım eden tek tek her dostumuza candan teşekkür ederiz.
insanlarımızı kendine dönmeye, kendi kültürel değerlerine sahip çıkmaya yöneltmede katkısı olsun amacıyla bu çalışmayı yayımlamakta yarar gördük. Geç kaldığımız doğru, ama hemen işe koyulmamız gerektiği de bir zorunluluktur.
Mustafa Düzgün
Mustafa Düzgün Munzır Comerd Hawar Tornêcengi
Dêrsım de diwayi, qesê pi-kalıkan, erf u mecazi, çıbenoki, xeletnayêni Dersim'de dualar, atasözleri, mecazlar, bilmeceler, şaşırtmacalar
Berhem
Neşriyatê Berheme: 3 Birinci baskı Şubat 1992
Kapak fotoğrafı : Hawar Tornécengi Baskı : ABC matbaacılık 230 3619 Ankara
Yurt dışı temsilciliği : Kotkagatan 15, 6. tr. 164 75 Kista / Sweden
Isteme Adresi : Atatürk bulvarı Sanlıhan 105 - 907 Kızılay / Ankara
