İçtoroslar'da Alevi-Kürt aşiretler
Mehmet Bayrak
Öz-ge
Batı literatüründe Anti-Toroslar (Karşı - Toroslar) , İçtoroslar veya Orta İçtoroslar olarak adlandırılan bölge; gerek coğrafik özellikleri, gerek tarihi, gerekse dinsel - kültürel yapısı dolayısıyla son derece ilginç bir konuma sahiptir. Maraş ili merkezli bu bölge, bir yandan Malatya'nın Darende, Akçadağ ve Doğanşehir ilçelerini; bir yandan Adıyaman'ın Gölbaşı ve Besni ilçelerini; bir yandan Antep'in Islahiye, Yavuzeli ve Araban ilçelerini; öte yandan Adana'nın Kadirli, Kozan, Saimbeyli , Tufanbeyli ve Bahçe ilçelerini; Kayseri'nin Sarız ve kısmen Pınarbaşı - Zamantı ilçeleriyle Sivas'ın Gürün ilçesini içine alan geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır.
Nur (Gavur) Dağları'ndan başlayarak, Berit, Engizek, Nurhak, Binboğa, Delihöbek ve Ahır Dağları, bölgenin başlıca dağlarıdır ki, bu dağlar 16. yüzyıldan itibaren birçok halk hareketine yataklık etmiş ve geçmişte çok sayıda halk şiirine, günümüzde de modern edebiyat ürünlerine kaynaklık etmiştir.
.....
İçindekiler
Önsöz / 13
I. Kesim
İçtoroslar' da Alevi- Kürt aşiretleri
I. Bölüm - İçtoroslar' da Alevi-Kürt aşiretleri / 19
II. Bölüm - XIX VE XX. Yüzyıllarda İçtoros aşiretleri / 45
III. Bölüm - Maraş yöresinden bir Kürt amazonu: Kara Fatma / 60
IV. Bölüm - İçtoroslar'da Kürt aşiretleri dökümü / 80
V. Bölüm - Devletin gizli belgelerine göre İçtoroslar'da Kürt aşiretleri / 99
II. Kesim
Batılı seyahatnamelerde içtoros aşiretleri
I. Bölüm - Poujoula'nın Seyahatnamesi'nde Anti-Toros Kürtleri / 121
II. Bölüm - Moltke'nin Mektupları'nda Orta Anadolu Kürtleri / 133
III. Bölüm - Ramsay ve Orta Anadolu Kürtleri / 144
IV. Hogarth'ın anlatımıyla İçtoroslar'da tarihsel kalıntılar ve halklar / 147
V. Bölüm - Hugo Grothe'nin Seyahatnamesi'nde İçtoros Kızılbaş Kürtleri / 158
Vı. Bölüm - Binbaşı Noel'in İçtoroslar gezisi ve Kürt aşiretleri hakkında gözlemleri / 174
III. Kesim
Yazılı ve sözlü kaynaklarda İçtoros aşiretleri ve edebıyat
I. Bölüm - İçtoroslar yöre tarihi ve kültürü üstüne / 247
II. Bölüm - bir Osmanlı subayının anlatımıyla 20. yüzyıl başlarında İçtoroslar'da asayış sorunları / 279
III. Bölüm - İçtoroslar'da bir 150'lik: Fânizâde Ali İlmî Bilgili / 298
IV. Bölüm - Maraş yöresinden bir çağdaş şair / ağıtlama - şiirin sesi: Bejan Matur / 307
V. Bölüm - Ağitlama- türkülerin yakılışı ve derlenişi üstüne / 310
VI. Bölüm - İçtoroslar Avşar ağıtlarında Kürt motifleri / 318
IV. Kesim
Fırat Havzası'ndan İçtoroslar'a Alevilik
I. Bölüm - Osmanlı'dan cumhuriyet'e "aşiret" ve "Alevi" politikaları / 337
II. Bölüm - Alevi-Kürt kimliğine karşı ayıplı ve güdümlü bir kalem: Cemal Şener / 344
III. Bölüm - Geçmişten günümüze asimilasyona direnen Alevilik / 356
IV. Bölüm - Bir Maraş yöresi örneğinde Alevi ayinlerini "kovalayan" Laik rejim / 363
V. Bölüm - Alevilik'te "Hızır" kültü / 367
VI. Bölüm - İçtoroslar Aleviliğinde "hümanizma" ve "toplumculuk" / 371
VII. Bölüm - Bir konferanstaki anlatimla İçtoroslar'da Alevilik ve Kürtler / 376
VIII. Bölüm - Alevilik üstüne Mehmet Bayrak'la konuşmalar ve soruşturmalar / 402
A) E. Alıçpınar - F. Baran: Diaspora Kürt kültüründe önemli bir dönemeç / 402
B) E. Alıçpınar: Alevilik ve Aleviler'in kimlik sorunları üstüne soruşturma / 411
C) Ü. Kaya- B. Beyaztaş: M. Bayrak' la "Fırat Havzası'ndan (Dersim Bölgesi) İçtoroslar'a (Maraş yöresi) Alevilik" üstüne söyleşi / 419
IX. Bölüm - İçtoroslar Alevi - Bektaşi edebiyatında Ermeni aşıkları / 434
X. Bölüm - Sariz yöresınde otantik deyiş geleneğinin son temsilcisi: Hacı Bayrak / 437
XI. Bölüm - İçtoroslar'da Alevi aşiretlerin müziği ve âyetleri – deyişleri / 444
V. Kesim
İçtoroslar'da Alevi halk şairleri, aşıkları ve ozanları
Abuzer Karakoç / 459
Ademî / 460
Ademoğlu / 467
Afe Ana / 469
Ahmet Dillice / 472
Ahmet Dümrül / 474
Ahmet Güneş / 475
Aladeli / 476
Ali Aydın / 476
Ali Bali / 478
Ali Hakî (Figanî, Hicranî, Gulamî, Ednaî, Harharî, Visalî) / 478
Ali Keleş / 486
Bimar / 487
Cafer / 488
Cotkarî / 490
Derdiderya / 491
Doğan Ceren / 492
Dost İzzet / 492
Dursun Özdil / 494
Efkarî / 496
Emekçî / 497
Emrah mahzunî / 500
Erdem / 501
Eren Can / 504
Erköse Can / 505
Eylemî / 506
Eylen Ünlüdağ / 508
Fedaî (Dallıkavaklı) / 508
Fedaî (Savranlı) / 512
Fermanî (XIX. Yüzyıl) / 514
Fermanî (Ağcaşarlı) / 515
Feryadî / 516
Figanî / 517
Firkatî / 519
Garip Dost / 521
Garip Kâmil / 523
Göçmenî / 526
Gül Ali / 527
Günâhkar İsmail / 528
Halil Öztoprak / 532
Halil Güneş / 535
Hasan Baba / 536
Hasan Yıldız / 538
Haşimî / 540
Hatayî / 542
Haydarî (Fakrî) / 543
Hazarî / 551
Hüdaî / 553
Hünkâr Bingöl / 555
Hüseyin Karakuş / 559
Hüseyin Ün / 560
İbrahim Çiçek / 561
İbrahim Dizlek / 562
İbretî / 564
İsmail / 566
İpek (İsmail) / 567
İsyanî / 568
Kaçıran (Hüseyin) / 569
Kalender / 571
Kemalî / 573
Kul Ahmet / 573
Kul Hasan / 576
Kul Latife / 578
Lolo Ali Koşar / 580
Mahrumî / 580
Mahzunî Şerif / 582
Maksudî / 586
Mecalî / 589
Meçhulî / 591
Meftunî / 595
Mehmet İpek / 596
Mehmet Kılıç / 596
Mehmet Koç / 597
Melulî (Latife) / 599
Mevci Baba / 601
Mücrimî / 602
Mihmanî / 608
Nesimî (Çimen) / 609
Nizarî / 611
Nurşanî / 614
Özlemî / 616
Öztoprak / 616
Perioğlu / .618
Perişan Ali / 619
Perişan Güzel / 619
Pirmehmet / 622
Rezilî / 622
Ronedî / 624
Sadık Baba / 624
Serabî / 627
Seyit Meftunî / 628
Soner / 631
Şah Sultan / 632
Şah Turna / 638
Şêxo (Dertli) / 640
Şükrü / 643
Takî / 650
Temelî / 651
Teslimî / 655
Turabî / 656
Vicdanî / 659
Visalî / 662
Yeksanî / 663
Yetimî / 664
Yoksulî / 666
VI. Kesim
İçtoroslar aşiretleri üstüne bir kaynakça denemesi [669-688]
Görsel ürünler dizini
1 - Kızılbaşların yoğunlukla yaşadıkları bölgeler (Harita) / 20
2 - 16. Yüzyılda Maraş Livası kazaları (Harita) / 21
3 - 16. Yüzyılda İçtoroslar'da yerleşim birimleri (Harita) / 23
4 - 16 Yüzyılda Elbistan kazası (Harita) / 24
5 - İçtoroslar'a ilişkin bir topoğrafya haritası (Harita) / 27
6 - Mark Sykes, Milli aşireti reisi İbrahim Paşa ile / 29
7 - Paul Rohrbach, eşiyle bir gezi sırasında / 29
8 - Sinemilli aşiretinden Kızılbaş Kürtler / 32
9 - Sinemilli aşiretinden bir kadın iş yaşamında / 33
10 - Atmi aşiretinden Kızılbaş Kürtler / 34
11 - Atmi aşiretinden bir grup / 39
12 - Binbaşı Noel'i karşılayan Kürecik Kürtleri / 41
13 - 19. Yüzyıl'da Toroslar'ı gezen Fransız gezgin Victor Langlois / 47
14 - İngiliz arkeolog ve politikacı Bayan Bell'in İçtoroslar gezisini gösterir harita / 50
15 - 19. Yüzyılda Kürt ve Gavur Dağlarında aşiretler (harita) / 53
16 - Milli Mücadele yıllarında Adana - Osmaniye'de Kürt aşiret reisleri / 55
17 - Sinemilli aşiretinden Kara Fatma (Fataraş) Fransız basınında (1867) / 62
18 - Osmanlı döneminde bir Kara Fatma kartpostalı / 65
19 - Kara Fatma, Avusturya basınında (1881) / 70
20 - Kara Fatma, İstanbulda (1854) / 72
21 - Maraşlı Kara Fatma, Kırım Savaşı'nda (1856) / 73
22 - Kürdistan kahramanı, Kara Fatma, İstanbul'da / 74
23 - Kara Fatma, Kürt süvarilerle / 75
24 - 5-12 yüzyıllar arasında Kürt göçleri (Harita) / 81
25 - Aşiret konfederasyonları ve aşiretler (Harita) / 81
26 - Osmanlı İmparatorluğu'nda Kürt aşiretleri (Harita) / 84
27 - Sinemilli aşiretinin önde gelenlerinden Mehmet Kâhyaoğlu Abdullah milli giysileriyle / 87
28 – Sarız - Dallıkavaklı Haydar Bayrak enstrümanlarının önünde / 93
29 - Sinemilli aşiretinin önde gelenlerinden Tapo Halil Ağa / 102
30 - Sinemilli aşiretinin önde gelenlerinden Koco Ağa'nın bir karikatürü / 104
31 - Koco Ağa, eşi ve bir yakınıyla gençlik yıllarında / 109
32 - Poujoula'nın ziyaret ettiği Hafız Paşa'nın çadırı / 123
33- Moltke'ye nişan takılışı / 135
34- Nizip Savaşı / 137
35 - Osmanlı Ordusu'nun Nizip'te yenilgiye uğratan Mısır yönetiminin varisi İbrahim Paşa / 140
36 - İngiliz coğrafya bilgini Prof. Ramsay / 144
37 - Toroslar'da yaşayan ahali / 148
38 - Anti-Toroslar'da Ermenı kızları / 149
39 - Zeytun beldesinden bir görünüm / 152
40 - Çerkesler'den bir grup / 154
41 - Grothe'ye eşlik eden bir Tavla'lı Kızılbaş Kürt / 159
42 - Binboğa Dagları'nda bir çoban / 160
43 - Binboğalar'da Kızılbaş-Kürt kadınları yaylada kilim dokurken / 161
44 - Anti-Toroslar'da yarı göçebe Kürt kadınları / 164
45 - Binboğalar'da yaşayan Kızılbaş-Kürtler / 165
46 - Gavurgöl'de Kızılbaş-Kürt kadınlar çocuklarla / 167
47 - Elbistan'dan bir görüntü / 170
48 - İngiliz gezgin ve siyasi subay Binbaşı Noel / 176
49 - 20. Yüzyıl başlarında İçtoroslar'da bir inceleme gezisi yapan
İngiliz arkeolog Gertrude Bell / 184
50 - Binbaşı Noel'in gezdiği bölge (Harita) / 192
51 - Noel'e eşlik eden Kürt aydınlarından Kâmuran ve Celadet Bedirhan kardeşler / 201
52 - Sinemilli aşiretinin reisi Tapo Halil Ağa'nın Engizek Dağları'ndaki yazlığı / 212
53 - Berazi aşiretine ilişkin bir kartpostal / 215
54 - Tapo Ağa'nın yazlık evinin içten görünümü / 216
55 - Tapo Ağa'nın kışlık konağının içten görünümü / 225
56 - Maraş Sancağı (Harita) / 248
57 - Maraş Aslanı / 250
58 - Maraş yöresinde bir halk aşığı / 253
59 - 20. Yüzyıl başlarında Maraş yöresinde bir Kürt şenliği / 256
60 – Sivas-Gürün yöresi Kürtleri / 258
61 – Maraş-Kilis yöresinde göçebe Kürtler / 266
62 - Dersimli ve Gergerli Kürt kadınlar / 267
63 - İçtoroslar'a ilişkin manzum anıların sahibi Osmanlı subayı / 281
64 - Babalarının memuriyeti dolayısıyla İçtoroslar'da büyüyen Fânizâdeler'den 3'ü / 300
65 - İçtoroslar'da bir çağdaş şair: Bejan Matur / 307
66 - 19. Yüzyıldan bir eşkiya gravürü / 310
67 - Pınarbaşı (Aziziye) kazasından bir görüntü / 319
68 - Sarız (Köyyeri) kazasından iki görüntü / 320
69 - Naci İsmail (Pelister) / 338
70 - "Kürtler" kitabının kapağı / 340
71 - "İskân-ı Muhacirîn" kitabının kapağı / 340
72 - Dallıkavaklı Hacı Bayrak / 437
73 - Elbistanlı Âşık Lolo Alî / 447
ÖNSÖZ
Batı literatüründe Anti-Toroslar (Karşı-Toroslar), İçtoroslar veya Orta İçtoroslar olarak adlandırılan bölge; gerek coğrafik özellikleri, gerek tarihi, gerek etnik yapısı, gerekse dinsel - kültürel dokusu açısından son derece ilginç bir konuma sahiptir. Beylikler döneminden 16. yüzyılın ortalarına kadar hüküm süren Dulkadiroğulları Beyliği nin yayılım alanına denk düşen Maraş ili merkezli bu bölge; bir yandan Malatya'nın Darende, Akçadağ ve Doğanşehir ilçelerini; bir yandan Adıyaman'ın (Hısn-ı Mansur) Besni ve Gölbaşı ilçelerini; bir yandan Anteb'in Islahiye, Yavuzeli ve Araban ilçelerini ; öte yandan Adana'nın Kadirli, Kozan, Saimbeyli, Tufanbeyli ve Bahçe ilçeleriyle Kayseri'nin Sarız ve kısmen Pınarbaşı (Zamantı) ilçelerini ve Sivas'ın Gürün ilçesini içine alan geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır.
Geçmişten beri birçok halkın, etnik topluluğun, dinin ve kültürün içiçe yaşadığı Alevi - Kürt yoğunluklu bu bölge; Selçuklu dönemindeki Babaî isyanı'ndan bu yana birçok halk hareketine yataklık etmiş ve geçmişte çok sayıda halk şiirine, günümüzde de modern edebiyat ürünlerine kaynaklık etmiştir.
Bu çokrenkli yapı ve kültürel doku, bölgede bir dinsel ve kültürel mayalanma sağlamış ve çok sayıda şairin, âşığın ve halk ozanının yetişmesine olanak sağlamıştır. Bölgede, daha Selçuklu döneminden beri Hıristiyan ve Müslüman halkların yanısıra Kızılbaş - Aleviler, İsmailîler ile Mani ve Hıristiyan inanç sisteminde yer alan Paulusyenler birarada yaşamaktaydı. Bu olgu, bölge insanlarına daha bir zenginlik kattığı gibi, zaten şiirle - edebiyatla içiçe yaşayan Alevi Kürtler'den çok sayıda halk sanatçısının yetişmesine kapı açıyordu.
Daha 19. yüzyıl ortalarında bölgeyi ziyaret ederek incelemelerde bulunan Batılı gezginler; kısmen bu coğrafyada kalan Sivas ve Malatya illerindeki birçok "Alevi" aşiretinin Kürt kökenli olduğunu, erken yerleşik hayata geçenlerin ana dillerini unuttuklarını, ancak yaşam biçimi olarak eski gelenek ve göreneklerini sürdürdüklerini bildiriyorlar. Gerek bu "doğal" asimilasyon, gerekse 20. yüzyıl başlarında İttihadçılar'ca uygulamaya konup, Cumhuriyet döneminde sürdürülen "zoraki" asimilasyon politikaları sonucu, Kürtçe'den uzaklaşılarak Türkçe'ye yönelen bir kültürel akış izlenmiştir. Duygu, düşünce ve makamlar, geleneksel Kürt kimlikli edebiyata ve müziğe uygun düşse de; bu kez Türk diline uyarlanan edebiyat ürünleri yaratılmış ve bunda önemli bir başarı kazanılmıştır. Daha önce Kürtçe ve Osmanlıca üretenler giderek yerini, "Kürtçe düşünüp Türkçe yazanlara", daha sonra da "Türkçe düşünüp Türkçe yazanlara" bırakmıştır. Kitapta yer alan 100 dolayında şair, aşık ve halk ozanı, bu olgunun anlamlı tanıkları ve kanıtlarıdır.
Kitap, inceleme - araştırma ve antoloji olmak üzere iki ana kesimden oluşuyor. Birinci kesimde; tarihi, coğrafyası, etnolojisi, sosyolojisi ve inanç sistemiyle İçtoroslar'daki Alevi - Kürt Aşiretleri incelenmeye çalışılırken; ikinci kesimde bu aşiretlerden yetişen 100 dolayında şaire, âşığa ve halk ozanına antoloji düzeneğinde yer verilmektedir.
Kürt diliyle yaratılan edebiyat ürünleri daha çok sözlü gelenekte kaldığı için günümüze ulaşamadan çoğu yitip gitmiştir. Bugün, bu türden birçok halk sanatçısı ilgiyle anılmakta, ancak eserlerine ulaşılamamaktadır. Bunlardan, günümüze kalan aşık, ozan ve pirlerden derlediğimiz yüzlerce "kılam" ve "stran" ile belli kişilerden derlediğimiz yüzlerce "çarin" ve "dûrik"e Kürt Müziği, Dansları ve Şarkıları (Ank. 2002) çalışmamızda yer vermiştik.
Medrese eğitimi yapmış, ağırlıkla Divan Şiiri tekniğinde ve Osmanlıca yazan şairlerden ancak çok azının yazma divanları bize ulaşabilmiştir. Genellikle kapalı bir yaşam sürdürdükleri için bu aşiretlerden yetişen şair ve aşıkların şiirleri genel cönklere ve şiir mecmualarına da fazla yansımamıştır.
Bu nedenle, kitapta yer verilen şair ve şiirlerin çok büyük bir bölümü yazılı literatüre ilk kez girmektedir. Kuşkusuz bu bile, bölge insanının kültürel üretimini bilince çıkaran önemli bir katkı oluşturmaktadır.
Aldığım temel ölçüt, şiirlerin sanatsal bir yeterlik düzeyine ulaşmasıdır. Bu nedenle de, bugüne kadar hiç bir şiiri yayımlanmayan birçok ozana yer verilirken, kitap basmış ancak estetik açıdan yetersiz bulunan kişilerin eserlerine yer verilmemiştir.
Alanının her ilk çalışması gibi, bu çalışmanın da çeşitli eksiklikleri bulunacağı açıktır. Bu da, süreç içerisinde olgunlaştırılabilecektir. Bu noktada şunu belirtmeliyim ki, bibliyografyada yer alan eserlerin ve yazıların hemen tamamı tarafımızdan incelenmiş, ancak çoğunun birbirinin tekrarı niteliğinde olması dolayısıyla incelemede yer verilmemiş, yalnızca Kaynakçada anılmakla yetinilmiştir.
Öte yandan, omurgasını Bîrnebûn dergisinde yayımlanan inceleme-araştırmaların ve çeşitli söyleşilerle konferans metinlerinin oluşturduğu çalışmada; konu gereği bazı tekrarlar olabileceğini burada hatırlatmalıyım.
Bu vesileyle, Antoloji bölümü başta olmak üzere genellikle doğrudan görüşmeler ve haberleşmelerle olgunlaştırılan çalışmaya, başta Aşık Figanî ve kardeşim Taki Bayrak olmak üzere katkıda bulunan herkese teşekkür ediyorum.
Mehmet Bayrak
Konaklamış nazlı yarin obası
Dilden dile aşiretin türküsü
Kaval; bir yandan, sazı bir yandan
Âşık Yoksulî
Erin evliyanın öz kendisidir
Siz İçtoroslar'a gelin de görün
Hakkın hakikatın efendisidir
Siz İçtoroslar'a girin de görün
Her köyü bir okul köylüsü eren
Her hakka saygılı ileri gören
Varını yoğunu yol için veren
Siz İçtoroslar'a gelin de görün
Âşık Temelî
I. Kesim
Alevi-Kürt Aşiretler
I. Bölüm - İçtoroslar'da Alevi-Kürt aşiretleri
Giriş: Satırbaşlarıyla Dulkadırlı Beyliği'nden günümüze İçtoroslar
Batı literatüründe Anti-Toroslar (Karşı - Toroslar) , İçtoroslar veya Orta İçtoroslar olarak adlandırılan bölge; gerek coğrafik özellikleri, gerek tarihi, gerekse dinsel - kültürel yapısı dolayısıyla son derece ilginç bir konuma sahiptir. Maraş ili merkezli bu bölge, bir yandan Malatya'nın Darende, Akçadağ ve Doğanşehir ilçelerini; bir yandan Adıyaman'ın Gölbaşı ve Besni ilçelerini; bir yandan Antep'in Islahiye, Yavuzeli ve Araban ilçelerini; öte yandan Adana'nın Kadirli, Kozan, Saimbeyli , Tufanbeyli ve Bahçe ilçelerini; Kayseri'nin Sarız ve kısmen Pınarbaşı - Zamantı ilçeleriyle Sivas'ın Gürün ilçesini içine alan geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır.
Nur (Gavur) Dağları'ndan başlayarak, Berit, Engizek, Nurhak, Binboğa, Delihöbek ve Ahır Dağları, bölgenin başlıca dağlarıdır ki, bu dağlar 16. yüzyıldan itibaren birçok halk hareketine yataklık etmiş ve geçmişte çok sayıda halk şiirine, günümüzde de modern edebiyat ürünlerine kaynaklık etmiştir.
Bölge, Ceyhan ve Seyhan havzalarının içinde kaldığı gibi, kuzeyden ve kuzeydoğudan Fırat, güneyden Asi havzalarıyla komşudur.
Selçuklular dönemine kadar Bizanslılar, Sasaniler, Araplar, Ermeniler, Haçlılar ve Eyyubiler ile Türkler arasında zaman zaman el değiştiren bölgeyle Kürtlerin resmi düzlemde tanışması, bildiğimiz kadarıyla ilkin Eyyubiler döneminde olur. Haçlı ordularına karşı yoğun bir mücadele veren Selahaddin Eyyubi'den sonra, bölge bir dönem Halep Eyyubi hükümdarı Melik Zahir'in (1186- 1216) yönetimine girer. Bir ara yeniden Ermeniler'in eline geçen Bölge, daha sonra Melik Zahir'le Selçuklulular'ın işbirliği yapması sonucu Ermeniler'den alınır ve Selçuklular'ın yönetimine girer (1208/1209).
Bu eldeğiştirmeler de gösteriyor ki, bölgeden birçok uygarlıklar ve halklar gelip geçmiştir. Nitekim, bu kozmopolit yapı 1239-40'larda ortaya çıkan Babai hareketine de damgasını vurur. Baba İlyas , Baba İshak ve Hacı Bektaş öncülüğündeki hareket, İçtoroslar bölgesini alabildiğine kuşatmıştır. Ayaklanmanın ortaya çıktığı Samsat (Adıyaman) ve Besni, bu bölgede yer almaktadır. Bu çokkültürlülükten dolayı, bölge bir "dinsel mayalanma" alanı olarak adlandırılır: "Burada Müslüman ve Hıristiyan (Süryani ve Ermeni) halklar, müfrit Şii (İsmaili) zümreler, Mani ve Hıristiyan akidelerine bağlı bulunan Pavlaki (Paulucien)lere ait eski inançlar bir arada idi." (1)
.....
