Mardin Tarihi
Abdüsselam Efendi
Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi
Mardin... Tarihin kendine has gizemini, günümüze taşıyan bir hoşgörü başkenti. Tarih, doğa, sanat ve kültürün aynı potada buluştuğu ve kaynaştığı bu güzel şehirde tarih; birçok şehrin aksine müzelere sıkışmamıştır. Sabırla işlenen taşın süslediği sokaklar, inancın sembolü minareler ve çan kuleleri… Kısacası; bir kenti müze yapacak her şey …
Şehre tüm bu güzellikleri kazandıran temel unsur şehrin tarihidir. Mardin tarihini, kültürünü ciddi ve bilimsel veriler ışığında, gün yüzüne çıkarma amacı taşıyan Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi kapsamında yapılan çalışmalar, meyvesini verme aşamasına gelmiştir. Şehir tarihi çalışmalarının önem kazandığı günümüzde, Mardin gibi tarihi özellikleriyle ön plana çıkan bir şehrin tarihine bilimsel bakışın yakalanması, tarihi materyallere ulaşma kolaylığının sağlanmasıyla mümkün olabilirdi. Bu amaçla başlayan tercüme çalışmalarının sadece Mardinlileri değil, yurt içi ve yurt dışında Mardin ve çevresiyle ilgili araştırma yapan pek çok kimseyi yakından ilgilendireceği ve onlara önemli bir materyal sunacağı aşikârdır.
Ortaya çıkan ürünün Mardin tarihiyle ilgilenenlerin bu konudaki çalışmalarını önemli ölçüde destekleyeceğine inanıyorum...
İçindekiler
Hazırlayanın Önsözü / 1
Mardin ve Hükümdarları / 3
Mardin Adı / 3
Mardin Kalesinin Fethi / 7
Artuklu Melikleri / 41
Halep Fethi / 45
Karakoyunlu Devleti / 63
Akkoyunlular / 69
Şah İsmail / 75
Osmanlı Hâkimiyetinde Mardin / 79
İbrahim Paşa Olayı / 117
Indeks / 127
HAZIRLAYANIN ÖNSÖZÜ
Bu kitap 1789-1843 yılları arasında yaşamış olan Abdüsselam bin Ömer el-Mardini tarafından hazırlanmış ve İbrahim Muhammedi eş-Şerbani tarafından kaleme alınmış olan Ümmü’l İber adlı Arapça dilinde yazılmış yazma eserin Türkçe tercümesidir. Kitabın orijinal nüshası Kahire’de “Dar al-Kutub al-Mısriyya’da 813 Tarih numarasıyla kayıtlıdır. Bu kitabın kopyasını ABD’de Saint Louis Üniversitesi Tarih bölümünde Öğretim Üyesi olan Mardinli hemşerimiz Dr. Hayrettin Yücesoy’dan temin ettik. Kendisine müteşekkiriz.
174 varaktan oluşan bu orijinal yazma eser temiz, okunaklı ve sade bir dille kaleme alınmıştır. Konu başlıkları ise farklı mürekkeple yazılmıştır.
Abdüsselam Efendi kitabını dünya tarihi şeklinde hazırlamıştır. Hz.Adem’den başlayarak kısaca peygamberlerin tarihi hakkında bilgileri verdikten sonra İran tarihi, İslam tarihi, Raşid Halifeler dönemi tarihi, Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Moğollar ve Timur olayları hakkında kronolojik bir sıralamayla ele almıştır. Ardından Osmanlı dönemini yazarak bazı olayları detaylı olarak kaleme almıştır. Napolyon’un Mısıra gelişini, Mısır, İran ve Irak’taki bazı olaylara kısa da olsa değinmiştir. Mardin ile etkileşim içinde olan Bağdat’ın kısa bir siyasi tarihini, hükümdar ve hanedan isimlerini yazmıştır. Abdüsselem Efendi “Ümmü’l İber” adlı bu kitabının son bölümünü ise Mardin tarihine ayırmıştır. Elinizdeki bu kitap Mardin tarihinin ele alındığı bölümün tercümesinden ibarettir.
Abdüsselem Efendi bu kitapta Mardin kelimesinin menşeinden başlayarak, insanların burayı nasıl yerleşim yeri yaptığını anlatır. Daha sonra Mardin’in hangi hükümdarlar arasında nasıl el değiştirdiğine değinir. Mardin’de şehir içi çatışmaları, aşiret çatışmalarını, yönetici değişimlerini,
salgın hastalıkları, savaşı ve barış zamanlarını tasvir ederek ekonomik siyasal ve sosyal tarih hakkında ipuçları sunar. Bu olayları yazarken kendisi gibi Mardin’de müftü olan babasının da bu çatışmalarda öldürüldüğünü yazardan öğreniyoruz. Eserinde -müftü olmasına rağmen- bazı kesimlere karşı kullandığı sert ifadelerin kaynağının altında bu duygunun hakim olduğunu tahmin ediyoruz.
Yine Mardin’in Osmanlı döneminde İstanbul, Bağdat, Diyarbakır gibi güç merkezlerinden uzakta olmasına rağmen halkın buralardaki olaylardan nasıl etkilendiğini onların sosyal, ekonomik ve siyasal hayatlarını nasıl değiştirdiğini öğrenerek imparatorluğun bölgedeki hakimiyetinin durumu hakkında tahmini ipuçları vermektedir.
Mardin’in Osmanlıların eline geçmesinden sonra Mardin yönetcilerinin isim ve görev tarihlerini vermektedir. 19. yüzyılın yarısından sonraki olayları ayrıntılı olarak vererek aşiret ilişkilerini, çatışmalarını, içerdiği isim, tarih ve olaylar bu dönemin değerlendirilmesi için önemli bir kaynak olacağı kanaatindeyim. Bu eserin gün yüzüne çıkmasında büyük çabaları olan ve kitabın hazırlanmasında ve düzeltmelerde yardımcı olan değerli arkadaşım Dr. İbrahim Özcoşar’a şükranlarımı sunuyorum. Ayrıca Kitabın yazımında yardımcı olan sevgili eşime ve arkadaşlarıma teşekkür ediyorum.
Hüseyin Haşimi Güneş
Takdim
Mardin... Tarihin kendine has gizemini, günümüze taşıyan bir hoşgörü başkenti. Tarih, doğa, sanat ve kültürün aynı potada buluştuğu ve kaynaştığı bu güzel şehirde tarih; birçok şehrin aksine müzelere sıkışmamıştır. Sabırla işlenen taşın süslediği sokaklar, inancın sembolü minareler ve çan kuleleri… Kısacası; bir kenti müze yapacak her şey …
Şehre tüm bu güzellikleri kazandıran temel unsur şehrin tarihidir. Mardin tarihini, kültürünü ciddi ve bilimsel veriler ışığında, gün yüzüne çıkarma amacı taşıyan Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi kapsamında yapılan çalışmalar, meyvesini verme aşamasına gelmiştir. Şehir tarihi çalışmalarının önem kazandığı günümüzde, Mardin gibi tarihi özellikleriyle ön plana çıkan bir şehrin tarihine bilimsel bakışın yakalanması, tarihi materyallere ulaşma kolaylığının sağlanmasıyla mümkün olabilirdi. Bu amaçla başlayan tercüme çalışmalarının sadece Mardinlileri değil, yurt içi ve yurt dışında Mardin ve çevresiyle ilgili araştırma yapan pek çok kimseyi yakından ilgilendireceği ve onlara önemli bir materyal sunacağı aşikârdır.
Ortaya çıkan ürünün Mardin tarihiyle ilgilenenlerin bu konudaki çalışmalarını önemli ölçüde destekleyeceğine inanıyorum. Bu çalışmaların Mardin tarihine olan ilgiyi ve Mardin şehir tarihine yönelik bilimsel araştırmaları arttırması umuduyla, emeği geçen herkese teşekkürler.
Mehmet Kılıçlar
Mardin Valisi
Haziran-2007
Sunuş
Bu çalışma; 2002 yılında teorik olarak ortaya atıp, üç yıllık bir hazırlık döneminden sonra 2005 yılında hayata geçirebildiğimiz “Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi” adlı Mardin tarihiyle ilgili çok yönlü projenin bir parçasıdır. Proje, Mardin’in çok konuşulan, ancak çok az araştırılan tarihi bir şehir olması gerçeğinden yola çıkılarak hazırlanmıştır. Her yönüyle tarihi özümsemiş Mardin, tarihi zenginlikleriyle uluslararası düzeyde ilgi çekmesine rağmen, tarihine yönelik bilimsel araştırmaların az olduğu ender şehirlerden biridir.
Mardin’in tarihi yönü denince akla gelen şehir dokusu, Mardin’in taş evleri ve tarihi kalıntılardır. Mardin’in bu yönü önemli olmakla birlikte, şehrin tarihi zenginliği sadece tarihi yapı ve kalıntılardan ibaret değildir. Mardin, yüzyıllarca, değişik inançtan insanların uyum içerisinde yaşadığı bir coğrafyadır. Ancak Mardin’in bu yönü, yani yaşanmış tarihi (hikâyesi), ihmal edilmektedir. Bu ihmali ortadan kaldırmak için yerli ve yabancı araştırmacılar ile üniversitelerin Mardin tarihine ilgilerini çekmek gerekmektedir. Bu ilgi, Mardin’i uluslararası düzeyde tanıtacak bilimsel çalışmaları da beraberinde getirecektir.
Mardin ile ilgili yapılacak çalışmaların önünde iki önemli engel göze çarpmaktaydı. Bunlardan ilki; Mardin’in tarihi dokusunun, çok konuşulmasına rağmen, araştırmacıların ve üniversitelerin çalışmalarına konu olmaması, ikincisi ise; tarihi zenginlikleriyle ilgi çeken tüm şehirlerin aksine, Mardin’de Mardin tarihiyle ilgili çalışma yapacak araştırmacılara kaynak bakımından gerekli imkânları sağlayacak bir alt yapının bulunmamasıydı. Bu sebeple hazırlanan Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesi, bir yandan Mardin tarihine ait temel kaynakları bir merkezde toplarken diğer yandan bu kaynakların en azından bir kısmını geniş kitleler için kullanılabilir hâle getirmeyi hedeflemiştir.
Bu amaçla Mardin Tarihi açısından önemli bir yere sahip Abdusselam Efendi’nin Ümmü’l-İber adlı eserini tercümesini yapacağımız çalışmalar arasına aldık. Bu eserin ilk kez Türkçe’ye çevriliyor olması ve Mardin tarihiyle ilgili özel bir çalışma özelliği taşıması bir uzman tarafından çevrilmesini zorunlu kılıyordu. Bu sebeple tercümeyi değerli arkadaşım Hüseyin Haşimi Güneş’in üstlenmesi bu konuda içimizi rahatlattı. Zor bir süreçten sonra ortaya çıkan bu çalışma için kendisine teşekkür ediyorum.
Dr. İbrahim Özcoşar
Proje Koodinatörü
Mardin ve Hükümdarları
Mardin Adı
Pers hükümdarının Mardin adında bir çocuğu amansız bir hastalığa yakalanır. Uzun süre hekimler hastalığına derman bulamazlar. Sonunda bazı hekimler çocuğun sağlığına kavuşması için hükümdara bir öneride bulunurlar. Öneri şudur; Mardin’in sağlığına kavuşması için etrafı açık yüksek bir dağın tepesinde uzun bir süre yaşaması gerekmektedir. Bu özelliklere uygun bir yer aranmaya başlanır. Ülkenin dört bir tarafında yapılan araştırmalar sonucunda Mardin’deki dağın (Kargalar Dağı) en uygun yer olduğuna karar verilerek hekimlerle birlikte buraya getirilir. Amansız hastalığa yakalanmış olan Pers hükümdarının Mardin adındaki çocuğu bu dağın tepesinde yaşamaya başladıktan sonra, çok geçmeden sağlığına kavuşur. Böylelikle burası yerleşim alanı olmaya başlar ve “Mardin” adını alır.
O dönemdan sonra Mardin’i yerleşim yeri olarak seçen Persler Mecusi dinine bağlıydılar. Allah’a değil de şeytana ve ateşe tapıyorlardı. Mardin ...
Abdüsselam Efendi
Mardin Tarihi
İhtisas Kütüphanesi
Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayın No:17
Abdusselam Efendi’nin Mardin Tarihi
Hazırlayan
Hüseyin Haşimi Güneş
İstanbul–2007
Proje Koordinatörü: İbrahim Özcoşar
Kapak Tasarım: Prestij Reklam
İç Tasarım: Arzu Ensari-Serap Gökçeoğlu
Kapak Resmi: Mardin’in Genel Görünümü
Basım Adedi:1000
Basım Yeri ve Tarihi: İmak Ofset Basım Yayın San. Tic. Ltd. Şti.
www.imakofset.com
Bu kitabın telif hakları Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesine aittir.
Bu kitap Avrupa Birliği’nin mali desteğiyle basılmıştır. Bu belgenin içeriğinden
“Mardin Valiliği İl Özel İdaresi” sorumlu olup, hiçbir durumda
Avrupa Birliği’nin pozisyonunu yansıttığı şeklinde yorumlanamaz.
This book has been published with the financial assistance of the
European Union. The contents of this document are the sole responsibility of
“Mardin Valiliği İl Özel İdaresi” and can under no circumstances be
regarded as reflecting the position of the European Union
ISBN:978–975–585–795–4
