Yüz Yıllıkah! Toplumsal Hafızanın İzinde 1915 Diyarbekir
Adnan Çelik, Namık Kemal Dinç
İBV
Bu çalışmayla, Diyarbakır özelinde, 1915'in kolektif hafızasını ortaya çıkarmaya, kuşaklararası aktarım ve sessizleştirme süreçlerini anlamaya ve son derece güncel bir mesele olarak süregelen 1915'in şimdi de nasıl kurulduğuna, anlaşıldığına, anlatıldığına ve gerekçelendirildiğine odaklanmaya çalıştık. Sadece Diyarbakır'da yaptığımız sözlü tarih görüşmeleri ile sınırlı olmayan; hem bölgenin 1915'teki durumunu kavramamıza olanak sağlayan tarihsel bilgi çerçevelerinden hem de Kürtlerin 1915'e dair hafızasından beslenen Kürt edebiyatından da istifade eden bir kitap çalışmasının faydalı olacağını düşündük. 1915 hafızasının izini sürerken bireylerin öznel anlatılarının tarihsel bir suçluluk kolektifınde biriktiği yüzyıllık ah duygulanımının, bugüne kadar gerçekleşmemiş olan geçmişle yüzleşmeye dair imkanlarını sorguladık. Tarih, hafıza ve edebiyat ekseninde şekillenen bu kitap; ne salt akademik bir içeriğe sahip ne de eleştirel bilgi üretiminden vazgeçen nostaljik bir anlatıdir.
Adnan Çelik, 1983 yılında Diyarbakır'ın Kulp ilçesinde doğdu. Dicle Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi'nden mezun oldu. Selçuk Üniversitesi sosyoloji anabilim dalında yaptığı yüksek lisans tezinde, Diyarbakır'ın Xançepek mahallesinin çok kültürlülükten gettolaşmaya evrilen sosyal dönüşümünü çalıştı. Sabancı Üniversitesi'nden Prof. Dr. Leyla Neyzi'nin yürüttüğü "Türkiyeli Gençler Anlatıyor" isimli sözlü tarih projesinde asistan olarak yer aldı. 2012'den beri Paris EHESS üniversitesi politik antropoloji bölümünde "Kuzey Kürdistan'da Devlet Şiddeti ve Intra-Kürt Çatışmalarının Sosyo-Antropolojik Boyutları" başlıklı doktora çalışmasını yürüten Çelik, ayrıca Kürt çalışmaları alanında akademik yayın yapan Toplum ve Kuram Dergisi'nin de yayın kurulu üyesidir. ilgi alanlan arasında soykırım, toplumsal bellek, sözlü tarih, geçmişle hesaplaşma ve politik şiddet gibi konular bulunmaktadır.
Namık Kemal Dinç, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü'nden 2008 yılında mezun oldu. Uzun yıllardır sürdürdüğü yakın dönem Kürt tarihi çalışmalarını bağımsız araştırmacı olarak devam ettirmekte. Kürdoloji Çalışmaları Grubu bünyesinde ortak imza attığı dört kitabın hazırlanması sürecine katıldı. İstanbul Göç Edenlerle Yardımlaşma ve Kültür Derneği (Göç-Der) bünyesinde, 1990'lı yıllarda 'zorunlu Kürt göçü' nedeniyle İstanbul'a gelen Kürtlerle sözlü tarih projesine araştırmacı olarak katıldı. Bu projenin sonunda basılan Göç Hikayeleri isimli kitabın editörlüğünü yaptı, Toplum ve Kuram Dergisi ve Zan Sosyal Siyasal İktisadi Araştırmalar Vakfi'nın kurucuları arasında yer aldı. 2011 yılında yayın hayntına başlayan IMC-TV'de tarih programları yaptı.
İçindekiler
Sunuș / 7 Teşekkür / 11 Giriş / 13
1. Bölüm: Osmanlı Devleti, Savaş ve Soykırım / 31 - Vali Dr. Reşit ve Diyarbekir'de Soykırımın Organizasyonu
2. Bölüm: 1915 Öncesinde Kürtler ve Ermeniler Arasındaki ilişkiler ya da Bir Toplumsal Kurum Olarak Kirvelik / 53 - 1915 Öncesi İlişkiler ve Kirvelik - Bir Toplumsal Kurum Olarak Kirvelik - Katliam Anı - Bir arada yaşamak
3. Bölüm: İnkar Değil ikrar: 1915'in Kürtçe'de "Dile Geliş" Biçimleri / 85 - 1915'in Adları
4. Bölüm: 1915'te Diyarbekir'de Neler Oldu? / 95 - Görüşme Yapılan Kişiler - Şiddet Hikô.yeleri
5. Bölüm: 1915'in Paramiliter Kürt Milisleri: "Cendirmeyen Bejik" / 121 - Bejik, Eskerôn Bejik, Cendirmeyerı Bejik - "Hainlik" jeneolojisinde iki kurucu aktör: "bejikler" ve "korucular"
6. Bölüm: Tarihe Galebe Çalan Hafıza: Soykırımı Gerekçelendirme Siyaseti / 139 - Em şiv in, hun poşiv in - Dinin Rolü - "Önleyici Darbe" - İbo Bey Destanı
7. Bölüm: Yüz Yıllık Ah! 1915'e Dair Sembolik Yüzleşme Hikô.yeleri / 173
9. Bölüm: Soykırımın Toplumsal Örgütlenmesinde Aktörler 1; Diyarbekir'in Şehirli Müslüman Eşrafı / 211 - Diyarbekir Valisi Dr. Reşit ve Soykırımdaki Rolü - Soykırım Ortağı Failler Olarak Eşraf - Diyarbakır'ın Değişen Kimliği
10. Bölüm: Soykırımın Toplumsal Örgütlenmesinde Aktörler-II: Diyarbekir Taşrasının ileri Gelenleri / 233 - Soykırımın Taşradaki Aktörleri: Beyler ve Ağalar - Anonim Bir Fail Kategorisi Olarak Şeyhler - Bürokrasi ile Köylü Arasında Aracı Bir Kategori Olarak Efendiler
11. Bölüm: Diyarbekir'deki Ermeni Mallarına Ne Oldu? / 255 - Esas Aktör Devlet! - Şehir Eşrafı, Ağalar ve Beylerin Rolü - "Kurtarılanlar" Üzerinden Mülk Edinimi - "Kılıç Artıkları"nın Mallarını Geri Alma Mücadelesi - Ailem ya da Aşiretim Soykınma Katılmadı!
12. Bölüm: Soykırımdan Kurtulma Hikayeleri / 279 - Ölüm Puzurı'ndu "Şanslılar!" - Meryem'in Talori'den Silvan'a Uzanan Öyküsü - 'El Konulan' Kadınlar - Kurtulma Hikôyeleri - Korumanın Saklı Aktörleri: Kadınlar - Koruma/Kurtarma Sebepleri
13. Bölüm: Müslümanlaş-tırıl-mış Ermeniler / 313 - Arafta Kalmak! - "Güzel, Dindar ve Becerikli": Müslümanlaş-tırıl-mış Ermeni Kadın Algısı - Ermeni Olmak Zor, "Mürted" Olmak Daha da Zor! - Sessizliği Kıran "Sekerut" Öyküleri
14. Bölüm: "Hestiyen Heram": Dışlanmanın Bitmeyen Tarihi / 333 - "Düşün ki Devlet geçmişini senden daha iyi biliyor!" - Hestiyen Heram!
15. Bölüm: Kültürel Soykırımın Bir Parçası Olarak Define Arayıcılığı / 357
16. Bölüm: Sembolik Yüzleşmeden Gerçek Yüzleşmeye: imkanlar ve İhtimaller / 371 - Bir "ideal Tipleştirme" Denemesi - 1.) Redd-i Miras ve Aktörler Düzeyinde Sorumluluk - 2.) Kürt Milliyetçisi Cepheden Redd-i Mesuliyet! - 3.) Zulüm ile Hak arasında Kürt İslamcıları - 4.) Resmi Tarihin izinden - 5.) Siyasetin Ötesi, Hakikatin Berisi - 6.) Umut ile tedirginlik arasında bavfilehler - Sonsöz Yerine
Kaynakça / 399
"1915 DİYARBEKİR, KÜRTLER" PROJESİ VESİLESİYLE
Değerli okurlar, 7 Ocak 2012 tarihinde kuruluşunu gerçekleştirdiğimiz İBV, çalışmalarını çeşitli etkinliklerle devam ettirmektedir. Bir yıl önce başlattığımız "1915 Diyarbekir, Kürtler" başlıklı proje çalışmasını tamamladık. Haziran 2013 tarihinde Vakfımız tarafında yürütülmesine karar verdiğimiz proje için çalışanlarımızdan Tülin Dağ ve gönüllülerimizden Kadir Kaçan Global Diaologue ve Açık Toplum Vakfı'na fon başvurularında bulundular ve kabul edilen projenin çalışmalarına başladık. Proje koordinatörlüğünü Namık Kemal Dinç'in üstlendiği projede saha araştırmacısı olarak Adnan Çelik ve Serdar Öztürk yer aldı.
"1915 Diyarbekir, Kürtler" adlı sözlü tarih çalışmasının sonbahar ve kış mevsimlerine denk gelmesinden dolayı proje saha çalışanlarının zor koşullar altında fedakarca bir çalışmayı yürüttüklerini belirtmek durumundayım. Özellikle proje çalışmaları sırasında öngörülen 60 kişiye ulaşılması ve görüşmelerin yapılmasında bizlere destek veren değerli dostlarımıza teşekkürlerimizi sunuyoruz.
Toplum, tarih ve ulus bilinci oluşumuna katkıda bulunmak; sanat, kültür, bilim, sosyoloji ve tarih çalışmaları yapmak; araştırmacılara ve öğrencilere destek vermek amacıyla kurduğumuz vakfımız kısa sürede önemli mesafeler kat etmiş, Kürdistan'ın dört parçasında büyük ilgi görmüş ve uluslararası tanınırlık kazanmıştır. Vakfımızın duruşunun, bütün Kürdleri kucaklayan, özgürlükçü ve bağımsızlık fikriyatına verdiği önemin, Kürdistan meselesini ucuza kapatmak isteyen güç odaklarını rahatsız ettiğini biliyoruz. Vakfımızın çalışmalarından rahatsızlık duyan karanlık güçlerin bundan sonra da boş durmayacaklarının bilincindeyiz.
Yüz yıl önce, İttihat Terakki Fırkası'nın Osmanlı İmparatorluğu'nu Türk esasına dayalı bir imparatorluk olarak kurma hayali farklı bir konseptle bugün "Yeni Osmanlıcılık" adı altında sürdürülmektedir. İttihat ve Terakki Fırkası, 20. yüzyılın başında çok önemli kararlar aldı. Kararlar arasında Ermeni nüfusu çürütülecek, Rumlar göçertilecek, Kürdler asimilasyona tabi tutulacak ve Aleviler Müslümanlaştırılacaktı. Gayri Müslimlere ait ne varsa millileştirilecekti. Bu plan, adım adım uygulandı. 1915 Ermeni Soykırımı gerçekleştirildi. Süryaniler de aynı uygulamalara tabi tutuldu. Rum nüfusu mübadeleyle göçertildi. Türk resmi ideolojisi, Kürd nüfusuna yönelik asimilasyon ve imha politikasını hayatın her alanında uyguladı. Aleviler Sünnileştirilmeye çalışıldı. İttihat ve Terakki'nin devamı olan Kemalist Resmi ideolojiye karşı çıkan Kürdler ve Aleviler, acımasızca ezildi. Türk resmi ideolojisi, inkarı, asimilasyonu ve imhayı temel politikası yaptı. Yakın Doğu'nun otokton (yerli) halkları olan Kürdler, Ermeniler, Süryaniler, Rum-Pontus'lar alaktonlar (dışarıdan güç ile gelenler) tarafından ülkeleriyle birlikte imha ve ilhak edildiler. Bu plan günümüz koşullarına uyarlanarak aynı Türkçü zihniyetle devam etmektedir. Kürdler üzerinde yüz yıldır süren asimilasyon politikası, Kürdlerin mücadelesi sonucu geriletilmiştir. Ancak Türkçü ve tekçi zihniyetten vazgeçilmemiştir. Kendi himayelerinde biat eden statüsüz, kişiliksiz bir Kürd toplumu hedeflenmiştir.
Kürdlerin, Ermenilerin, Süryanilerin, Türkmenlerin, Ezdi Kürdlerin, farklı inanç ve gurupların, kendilerini özgürce yönetme ve hayatın her alanında temsiliyetinin sağlanacağı özgür, demokratik bir Kürdistan'ın doğmasını ve bölgede örnek bir model olmasını engellemek için DAİŞ projesi hayata geçirildi. Türkiye, Suudi Arabistan, Katar ve bazı bölge devletleri tarafından desteklenen DAİŞ çeteleri aracılığıyla kurban bayramında Kürdler yeniden kurban edilmek istendi.
Özellikle son iki yıldır, Türk hükümeti görünürde "Kürd sorununa çözüm" adı altında, kandırma ve oyalama politikası yürütmektedir. Kürd ve Kürdistan sorununa yönelik sinsi bir plan uygulamaktadır. Amaçları, Kürd sorununu çözmek değil, Kürdleri çözmek, ayrıştırmak ve Kürdistan'ın dört parçasında kanla ve canla kazanılmış kazanımları boşa çıkarmaktır. Kürd ve Kürdistan'ın statüsüz bırakılmasında büyük rol sahibi olan 'uluslararası Anti- Kürd nizam'ın bölgesel ve yerel aktörleri, Kürdistan'ın özgürlük ve bağımsızlık istemlerine karşı durmayı sürdürmektedirler. Kürdistan'a yönelik abluka ve imha planı uygulamadan kalkmış değildir. Bu planı boşa çıkarmanın tek yolu Kürdler arası ittifaktır. Kürtlerin hedefi, öncelikli olarak tarihi düşmanlarıyla değil, Kürdlerin Kürdlerle barışını sağlamak olmalıdır; Kürdistan'daki parçalanmışlık hayatın her alanında devam etmektedir. Maalesef parçacı ve bölgeci zihniyet bütün Kürd organizasyonları üzerinde hala etkilidir. Bu zihniyetin Kürd toplumu içinde etkisizleştirilmesinin yolu, hayatın her alanında yüksek Kürd ve Kürdistan bilincini yaygınlaştırmak ve Kürd ulusal duygusunu geliştirmek ile mümkün olabilir.
Yüksek Kürd bilinci, örgüt ve grup çıkarlarının, ülke ve ulus çıkarlarına tabi kılınmasıdır. Yüksek Kürd bilinci, Şengal'i, Kobanê'yi, Hewler'i, Mahabad'ı, Qamışlo'yu ve Amed'i aynı milli duyguyla sevmek ve sahiplenmektir. Yüksek Kürd bilinci, Kürdistan'ın bir parçasının çıkarını düşünürken, diğer parçaların çıkarlarına zarar vermemek ve zararı minimize etmektir. Bugün Kobane'de eşsiz bir direniş sürdürülmektedir. Bu direniş bütün Kürdistan'ın dört parçasına örnek olmalıdır. Güney Batı Kürdistan'ındaki Kürd kadınlarının milli duruşları herkese ilham vermektedir. DAİŞ musibetinin Kürdlere ders olması ve bu vesileyle Kürdler arası ittifak ve barışın gerçekleşmesi ve kalıcilaşması önemlidir.
Bir yıldır devam eden "1915 Diyarbekir, Kürtler" adlı proje toplumsal hafızamızın tazelenmesi, toplumlararası yüzleşme açısından çok önemlidir. Bu değerli çalışmanın hazırlanması, yürütülmesi ve başarıyla sonuçlandırılmasında emeği geçen proje koordinatörü Namık Kemal Dinç'e, proje idari asistanı Tülin Dağ'a, proje asistanı Kadir Kaçan'a, saha araştırmacısı ve kitap yazarı Adnan Çelik'e, saha araştırmacısı Serdar öztürk'e ve desteklerini esirgemeyen proje Danışma Kuruluna Vakıf Yönetimi olarak teşekkür ediyoruz.
Ayrıca proje çalışmasına destek sunan Global Dialogue, Açık Toplum Vakfı ve Anadolu Kültür A.Ş.'ye; desteğini bizden esirgemeyen Vilma Kuyumciyan'a, İstanbul Bilgi Üniversitesi Kürdoloji Birimi'ne, Bilgi Üniversitesi Tarih Bölüm Başkanı Doç. Dr. Bülent Bilmez'e, Diyarbakır'da düzenlenen panele sundukları destekten dolayı Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi yöneticilerine ve ayrıca Ruknettin Gün'e şükranlarımızı sunuyoruz.
Yönetim Kurulu Adına İsmail Beşikci Vakıf Başkanı İbrahim Gürbüz
Giriş
"Beriya çîrokê dîrokê ev a l'ber destên te!" Amed Çeko Jiyan
Bu kitabin ortaya çıkmasına vesile olan araştırma, Kürtler arasında 1915 Ermeni Soykırımı'nın büyük bir açıklık ve cesaretle konuşulması gözlemine dayanmaktadır. 2000'li yılların başından itibaren Ermeni meselesi Türkiye'de gündeme gelmeye başladı. Hrant Dink'in katledilmesinin ardından bu tartışmalar daha da yoğunlaştı ve soykırımın yüzüncü yılı yaklaşırken devletin resmi inkar söyleminin gerçekleri gizlemeye yetmediği 24 Nisan 2014'de dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan'ın yayımladığı "taziye" mesajıyla daha bir görünür oldu. Yaklaşık yüz yıldır aralıksız işletilen yalan, çarpıtma ve dezanformasyon yöntemleriyle unutturulmak istenen soykırım gerçekliği, Türkiye'nin batısında önemli oranda sonuç almış olsa da Kürtler arasında bu unutmaya karşı direnen bir hafıza ve hatırlama pratiğinden söz etmek gerekir.
Türkiye'de genelde aydınlar ve daha dar bir zümre içerisinde konuşulan Ermeni meselesi, Kürtler arasında çok geniş kitleler tarafından konuşulmakta ve tartışılmaktadır. Belki de bugün yaşadıkları ...
1- "Hikayeden önce tarihtir elinin altındaki", Amed Çeko Jiyan, Berbang jî Şahid E, J&J (Amed, 2014).
Adnan Çelik Namık Kemal Dinç
Yüz Yıllıkah! Toplumsal Hafızanın İzinde 1915 Diyarbekir
İBV
İsmail Beşıkçi Vakfı Yüz Yıllıkah! Toplumsal Hafızanın İzinde 1915 Diyarbekir Adnan Çelik Namık Kemal Dinç
Yüz Yıllık Ah! Toplumsal Hafızanın İzinde 1915 Diyarbekir
Yayına Hazırlayan: Derviş Aydın Akkoç Editör: Onur Günay Mizanpaj ve Sayfa Tasarımı: Kolektif Atölye Kapak Fotoğrafı: Çüngüş'e bağlı Yeniköy yakınlarındaki Düden Kapak Tasarım: Emre inan
"1915 Diyarbekir, Kürtler" Projesi Danışma Kurulu: lsmail Beşikci, Leyla Neyzi, Mehmet Polatel Proje Koordinatörü: Namık Kemal Dinç
Proje Asistanı: Süleyman (Kadir) Kaçan İdari Asistan: Tülin Dağ Saha Çalışanları: Adnan Çelik, Namık Kemal Dinç, Serdar Öztürk Bant Çözümleri: Aziz Tekin, Bora Çelik, Enes Meçin, Engin Emre Değer, Mahmut Öztürk, Ramazan Turantaylak, Ünzile Arslan. Kürtçe'den Türkçe'ye Çeviri: Aziz Tekin, Bora Çelik, Ramazan Turantaylak
İsmail Beşikci Vakfı Yayınları Roni Basın Yayın Ltd. Şti. Kuloğlu Mah. istiklal Caddesi, Ayhan Işık Sokak, No:21/1-5 Beyoğlu - lstanbul Tel:0212 245 81 43 Faks: 0212 245 71 40 e-mail: roniyayin@gmail.com
Baskı Kayhan Matbaası, Davutpaşa Caddesi, Güven San. Sitesi C Blok No: 244 Topkapı / lstanbul Tel: 0212 576 01 36 Kayhan Matbaası Sertifikası: 12156 Roni Yayın Sertifikası: 25474
Alıntı ve tanıtımlar dışında, tamamı veya bir kısmı yazarlar, İsmail Beşikçi Vakfı ve Roni Basın Yayın Ltd. Şti'den izinsiz çoğaltılamaz.
