Heyet-i Temsiliye Tutanakları
Uluğ İğdemir
Türk Tarih Kurumu Yayınları
Reis Mustafa Kemal Paşa - Asıl mevzu-i müzakere Meclis-i Millinin Mahall-i içtimai idi. Ondan evvel şimdi bir mesele tahaddüs etti. O da Fuat Paşa Hazretlerinin bugün aldığı bir malûmattır ki o da, 20. Kolordu Kumandanlığina Ahmet Fevzi Paşa’mn tayinine irade-i seniyyesi çıkmış. Ferit Paşa kabinesi zamanında Fuat Paşa Hazretleri, Harekât-ı Milliyete pîşva olmaları üzerine, hükümet-i merkeziye, yerine Ferik Hamdi Paşa’yı tayin etmişti. Netice de malûmunuzdur. Yeni Harbiye Nazırı ve yeni hükümet tarafından bu gayr-i kanunî harekât ve muamelâtın tashihine intizar ediyorduk. Maatteessüf bunu tashih edeceklerine aynen ve fiilen idame ettikleri görüldü. Bu vakayı olduğu gibi kabul edecek miyiz?... Yoksa Harbiye Nazırının nazar-ı dikkatini celbedelim mi? Aramızdaki itilâfnamenin hiç bir noktasını yapmıyorlar. Ve bunları fiilen ispat ediyorlar. Müsaade ederseniz müzakere edelim. Ne buyuruyorsunuz, Bekir Sami Beyefendi?
Bekir Sami Bey - Bendeniz kabine ile beynimizdeki ...
İçindekiler
Önsöz / VII
16 Teşrin-i sani 335 (Kasım 1919) / 3
17 Teşrin-i sani 335 içtimai / 18
18 Teşrin-i sani 335 Salı içtimai / 39
19 Teşrin-i sani Çarşamba içtimai / 58
20 Teşrin-i sani Perşembe içtimai / 75
22 Teşrin-i sani 35 Cumartesi içtimai / 83
23 Teşrin-i sani 335 içtimai / 89
26 Teşrin-i sani 35 Çarşamba içtimai / 103
27 Teşrin-i sani 335 içtimai / 127
28 Teşrin-i sani 335 içtimai / 140
Ek I, Bekir Sami Beyin Mütalâası / 150
Ek II, Ahmet Rüstem Beyin Mütalâası / 157
Ek III, Meclis-i Mebusanhn nerede toplanması gerekeceği konusunda yeni seçilen meb’uslara ve Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti merkez heyetlerine gönderilen talimatnâme / 160
Sözlük / 165
Dizin / 175
ÖNSÖZ
“Heyet-i Temsiliye Tutanakları” adı altında yayına hazırladığım bu yapıt, Cumhurbaşkanlığı arşivinde, III/2-13-2 sayılı dosyada bulunan ve üzerinde “Heyet-i Temsiliye İçtima' Zaptıdır” sözcüklerini taşıyan el yazması tutanakların Türk Tarih Kurumu’ndaki fotokopisinden Türk harflerine çevrilerek yayınlanmıştır.
Yapıt 22,5x35 boyutunda eser-i cedit kâğıtlarına, okunması kolay, işlek bir rıka’ ve kurşun kalemle yazılmıştır. Hepsi dokuz defter halindedir. Kâğıtlar bir araya getirilerek arkalarından yapıştırılmıştır.
Tutanaklar -üzüntü ile söylemeliyim- iyi tutulmamıştır. Büyük bir bölümü Türkçe ve cümle yapısı bakımından bozuktur. Manası anlaşılanlara hiç dokunmadım. Gereksiz gördüğüm sözcükleri sivri ayraç < > içine aldım. Gerekli gördüğüm sözcükleri köşeli ayraç [ ] içine alarak ekledim. Tutanaklarda tırnak(”) içine alınması gereken sözler yuvarlak ayraç. ( ) içine alınmıştı. Bunları tırnak içine aldım. Ama yine de anlaşılmayan cümleler kaldı.
Yapıta açıklamalı dizin ile genç kuşağın anlayabilmesi için bir de sözlük ekledim. Dizinin ve sözlüğün hazırlanmasında Bayan Yeşim Ülgen, Bayan Neşe Özgünci ve Bay İbrahim Olgun’un büyük emekleri geçti. Kendilerine en içten teşekkürlerimi sunarım.
Toplantılara 16 Kasım 1919’da başlanmış, 28 Kasım 1919’da son verilmiştir. 21, 24 ve 25 Kasım’da toplantı yapılmamıştır. 16 Ka-sım’daki birinci toplantı 12 sayla, 17 Kasım’daki ikinci toplantı 13 sayfa, ayrıca bir sayfa karar, 18 Kasım’daki üçüncü toplantı 21 sayfa, ayrıca bir sayfa karar, 19 Kasım’daki dördüncü toplantı 14 sayfa ayrıca bir sayfa karar, 20 Kasım’daki beşinci toplantı 7 sayfa, 22 Kasım’daki altıncı toplantı 6 sayfa, 23 Kasım’daki yedinci toplantı 11 sayfa, 26 Kasım’daki sekizinci toplantı 20 sayfa, 27 Kasım’daki dokuzuncu toplantı 12 sayfa, 28 Kasım’daki onuncu toplantı 8 sayfadır. Her toplantı bir defter halinde olmak üzere tutanakların toplamı 128 sayfa tutmaktadır.
Tutanakların sonuna eklediğim Bekir Sami ve, Ahmet Rüstem Beylerin mütalaları 20X30 boyutunda eser-i cedit kâğıdına yazılmıştır. Örgüte çekilen ve İstanbul’a gitmeden önce meb’uslarm düşüncelerinin öğrenilmesine dair bulunan talimat, defterin sonundaki boş sayfalara kopya kâğıdı konularak yazılmıştır.
Atatürk bu toplantı hakkında büyük nutkunda şöyle demektedir:
“Efendiler, çok mühim olan, bu mahal-li içtima meselesine, hodbehot karar vermek ve bu kararı millete ve intihap olunan meb'uslara tatbik ettirmek, pek hatarnâk olurdu. Bu sebeple çok dikkat ve hassasiyetle bütün hususî, umumi efkâr ve hissiyatı tetebbu etmek, temayül-i hakikiyi anlayarak kabil-i icra kararı bulmak zarureti karşısında bulunuyordum.
Bir taraftan, gördüğünüz gibi İstanbul ricalile muhabere ederken, bir taraftan da, muhtelif vasıtalarla efkâr-ı umumiyeyi istimzaç ediyordum. Vereceğim kararın temin-i tatbiki için ordunun nokta-i nazarını almak ta pek mühimdi. Bu sebeple daha Teşrinievvelin (Ekim'in) 29'unda, On Beşinci1, Yirminci2, On İkinci3 ve Üçüncü4 Kolordu Kumandanlarını Sivas’ta bir içtimaa davet ettim.
Diyarbekir'deki Kolordu Kumandanına, Edirne'deki Kolordu Kumandanı Cafer Tayyar Bey'e, Bursa'da Yusuf izzet Paşa’ya, Balıkesir'de Kâzım Paşa'ya, Bursa'da Bekir Sami Bey’e de “Kendilerini budiyet-i mesafe ve vaziyet-i hususiyetleri icabı davet etmediğimi ve mukarreratı bildireceğimi" yazdım (Ves. 185, 186).
Efendiler, davet olunan kumandanlardan Selâhettin Bey zaten Sivas'ta idi. Kâzım Kara Bekir Paşa Erzurum'dan, Ali Fuat Paça Ankara’dan ve Konya’daki Kolordu Kumandanının5 cephe ile bazı mühim vaziyetleri bizzat halli lâzımgeldiğinden ana vekâleten Erkânıharbiyesi Reisi Şemsettin Bey Konya’dan gelip Sivas'ta toplandılar. Heyet-i Temsiliyeye dahil olan ve olmayıp ta refakatlerinden istifade olunan zevat ile ve kumandanların iştirâkiyle 16 Teşrinisani 1919 günü müzakerata başladık. Ruzname-i müzakeratımız şu üç noktaya münhasır olacaktı:
1) Meclis-i Meb’usanın mahal-li içtimai.
2) Badeliçtima Heyet-i Temsiliye ve teşkilât-ı milliyenin alacağı şekil ve tarz-ı faaliyeti.
3) Paris Sulh Konferansının hakkımızda müspet veya menfi bir karar vermesi haline karşı tarz-ı hareket.6”
Bu toplantılara Mustafa Kemal Paşa ve Kolordu Komutanları dışında katılanlar şunlardır:
1) Rauf Bey (Orbay) (Heyet-i Temsiliye Üyesi)
2) Bekir Sami Bey (Heyet-i Temsiliye Üyesi)
3) Miralay Kara Vasıf Bey (Heyet-i Temsiliye Üyesi)
4) Hakkı Bclıiç Bey (Heyet-i Temsiliye Üyesi)
5) Ömer Mümtaz Bey (Heyet-i Temsiliye Üyesi)
6) Mazhar Mül'id Bey (Kaıısu, Heyet-i Temsiliye Üyesi)
7) Ratipzadc Mustafa Bey (Heyet-i Temsiliye Üyesi)
8) Haydar Bey (Van Valisi)
9) Süreyya Bey (Yiğit.. Sonra İzmit Milletvekili)
10) Ahmet Riistem Bey (Eski YVashington Büyük Elçisi, Ankara meb’usu)
11) Hilmi Bey (Menteşe Mutasarrıfı)
12) Hüsrev Bey (Gerede, sonraları Berlin Büyük Elçisi)
13) Hoca Efendi (II. T. Üyesi Hoca Raif Efendi olması muhtemel)
14) Reşit Paşa (Sivas Valisi)
Toplantılara her 11e kadar 19 kişinin katıldığı anlaşılıyorsa da bunların hepsi bütün toplantılarda bulunmuş değillerdir. En çok 10 kişilik bir çoğunluk olmaktadır.
Miralay Kara Vasıf Bey İstanbul’dan gelerek ilk defa 27 Kasım toplantısına katılmıştır. Mustafa Bey yalnız 16 Kasım toplantısında bir kere konuşmuştur. “Hoca Efendi” adı bir kere 28 Kasım toplantısının başında o oturuma katılanların arasında geçmektedir. Sivas Valisi Reşit Paşa ise yalnız 18 Kasım toplantısında bulunmuştur.
Heyet-i Temsiliydim kuruluşu ve çalışmaları şu evrelerden geçmiştir :
Erzurum kongresince kabul edilen “Şarkî Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” Tüzüğünün yedinci maddesinin ilk fıkrası şöyledir:
“Heyet-i Temsiliye âtideki madde-i mii-eyyelede mezkûr olduğu veçhile kongre tarafından müntehab evsafı lâzımeyi haiz asgarî dokuz, azamî on altı azâdan terekküp eder. İçlerinden biri reis olur.”
Bu maddeye ek olarak Heyet-i Temsiliye üyelerinin nasıl seçileceğine dair bulunan bölümde de şöyle denmektedir:
“Murahhasları kongreye yerişememiş olan vilâyet ve elviye namına Heyet-i Temsiliye meyanına intihabı icap eden azalığa veyahut kongrenin mün’akit olmadığı bir zamanda herhangi bir sebepten dolayı inhilâl eden azalıklara intihap olunacak zevat, Heyet-i Temsiliye ile ait olduğu heyet-i merkeziyeler arasında bilmuhabere tekarrür ettirilir.7”
Bu tüzüğe göre Erzurum Kongresince dokuz kişilik bir Heyet-i Temsiliye seçilerek Erzurum vilâyeti makamına 24 Ağustos 1919 tarihli bir beyanname ile bildirilmiştir.
Atatürk bu olayı nutkunda şöyle anlatır:
“Erzurum Kongresi, nizamname mucibince bir Heyet-i Temsiliye teşkil etmişti.
Cemiyetler Kanununa tevfikan ilmühaber itası zımnında, Erzurum vilâyeti makamına verilen 24 Ağustos 1919 tarihli beyannamede, Heyet-i Temsiliye azasının isim ve hüviyeti, şu suretle münderiçti:
Mustafa Kemal / Sabık Üçüncü Ordu Müfettişi askerlikten müstafi
Rauf Bey / Bahriye Nazır-ı Esbakı
Raif Efendi / Sabık Erzurum Meb’usu
İzzet Bey / Sabık Trabzon Meb’usu
Servet Bey / Sabık Trabzon Meb’usu
Şeyh Fevzi Efendi / Erzincan’da Nakşî Şeyhi
Bekir Sami Bey / Beyrut Vali-i Sabıkı
Sadullah Efendi / Sabık Bitlis Meb’usu
Hacı Musa Bey / Mutki Aşiret Reisi
(Ves. 41).
Efendiler, istitrat kabilinden şunu arzedeyim ki, bu zevat hiçbir vakit bir araya gelip birlikte çalışmış değillerdir. Bunlardan İzzet, Servet ve Hacı Musa Beyler ve Sadullah Efendi hiç gelmemişlerdir, Raif ve Şeyh Fevzi Efendiler, Sivas Kongresine iştirâk etmişler ve onu müteakip biri Erzurum’a, diğeri Erzincan’a avdet ederek bir daha iltihak eylememişlerdir. Rauf Bey ve Sivas Kongresinde iltihak eden Bekir Sami Bey İstanbul’da Meclisi Meb'usana gidinceye kadar beraber bulunmuşlardır8.
Atatürk Doğu vilâyetlerinin Sivas kongresinde nasıl temsil edileceği konusunu anlatırken Heyet-i Temsiliye üyelerinin durumunu ayrı ayrı belirtmekte ve Sivas Kongresine beş kişilik bir heyetle katıldıklarını söylemektedir:
“Artık Erzurum'u terketmek lâzım geliyordu. Fakat şimdiye kadar verdiğim malûmattan müsteban olmuştur ki, Sivas kongresi, şark ve garp vilâyetlerinin ve Trakya'nın, yani bütün memleketin ittihadını temin gayesine matuf idi. Bu sebeple şark vilâyetlerinin, bu kongrede, murahhasları bulunmak icap ederdi. Bu vilâyetlerden, Sivas Kongresi için murahhaslar intihap ettirmeğe kalkışmak gayrıameli bir fikirdi. Erzurum Kongresini akteden murahhasların Sivas'a tahriklerine kalkışmanın da mümkün olamyacağı anlaşılıyordu, zaten Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuku namına mahallerinden selâhiyet almış olan bu murahhasların daha umumi bir gayeye müteallik selâhiyetleri de yok idi. Aynı noktai nazardan, Erzurum Kongresinin Sivas Kongresine Vilâyatı Şarkiye namına bir heyeti murahhasa göndermeğe selâhiyeti olamyacağı da meydanda idi.
Telliden murahhas intihap ettirmeğe kalkışmak nekadar gayrıameli idise, birtakım nazariyat çerçevesi içinde, sıkışıp kalmak dahi o kadar gayrıameli idi.
En basit ve ameli çare. Vilâyatı Şarkiye Müdafaai Hukuk Cemiyeti, Heyeti Temsiliyesi’ni Sivas'a götürüp kongreye ithâl etmekten ibaret idi.
Azadan Mutki aşiret reisinin, Mutki dağlarından çıkmaktan mütevahhiş olduğunu bizzat bilirdim. Siirt Meb'usu Sadullah Bey ortada yok.
Servet ve izzet Beyler, kongre biter bitmez birer mazeretle Trabzon'a gitmiş bulunuyorlar.
Erzurum'da Rauf Bey ve Raif Efendi var. Raif Efendi de beyan-ı mazeret ediyor.
Yolumuzda Erzincan'da Şeyh Fevzi Efendi'yi bulabileceğiz.
Servet ve İzzet Beyleri davet ettim, gelmediler. Raif Efendi'ye bize refakat etmesi için rica ettik, kabul etti.
Nihayet, Heyet-i Temsiliye azası olarak, Erzurum'dan üç kişi, Erzincan'da bir kişi ve Sivas'ta bulduğumuz Bekir Sami Bey'le beş kişi olduk ve Sivas Kongresini vücuda getiren murahhasların vesikalarını tetkik lüzumu hissolunduğu zaman, ben, orada şöyle bir vesika yazdım ve altını Heyet-i Temsiliye mühriyle mühürledim.
“Heyeti Temsiliyeden :
Mustafa Kemal Paşa
Rauf Bey
Ulemadan Raif Efendi
Şeyh Fevzi Efendi
Bekir Sami Bey
Berveçhibalâ esamisi maruz zevat, Şarki Anadolu namına Sivas Kongresinde bulunmak üzere Erzurum Kongresince memur edilmiştir.
(Mühür)”9
Sivas Kongresi 11 Eylül 1919 Perşembe günkü toplantısında Heyet-i Temsiliye'ye yeniden şu kişileri seçer:
1 — Miralay Vasıf Bey (Kara Vasıf)
2 — Hüsrev Sami Bey
3 — Hakkı Behiç Bey
4 — Ömer Mümtaz Bey
5 — Mazhar Müfid Bey
6 — Ratip Zade Mustafa Efendi9 10 11.
Böylece Heyeti Temsiliye üyelerinin sayısı on beşe çıkar. On altıncı üye olan Refet Bey’in (General Refet Bele) Heyet-i Temsiliye üyesi olarak ne Erzurum Kongresi sonunda Erzurum Valiliğine verilen beyannamede, ne de Sivas Kongresinde seçilenler arasında adı vardır. Yalnız Atatürk’ün büyük nutkunda Sivas Kongresi münasebetiyle şöyle bir bölüm geçer:
“Refet Bey orada değildi. Nerede olduğunu da kimse bilmiyordu. Halbuki 7 Temmuz 1919 tarihli talimatımız mucibince, kendi mıntıkası olan Üçüncü Kolordu mıntakasından ayrılmamak lâzım ve bilhassa tam Sivas'ta kongre in’ikad edeceği günlerde orada bulunması muvafıklı. Muhabere ile kendisinin Ankara'da olduğu anlaşıldı. Ankara'da Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşa’ya derhal ve behemehal Sivas'a gönderilmesini, emrettim. 7 Eylül'de geldi ve Heyet-i Temsiliye azası olarak tarafımdan kongre heyetine takdim olundu” 11
Öyle anlaşılıyor ki, Refet Bey “Şarki Anadolu Müdafaaî Hukuk Cemiyeti Tüzüğü” gereğince Heyet-i Tcmsiliyc’de nisabı sağlamak için Erzurum ve Sivas Kongreleri arasında Heyet-i Temsiliyece seçilmiştir12.
Hcyet-i Temsiliyenin, Sayın Prof. Dr. Bekir Sıtkı Baykal tarafından yayınlanan 8 Eylül—12 Aralık 1919 tarihleri arasındaki kararlarından13 ve bu yapıtı oluşturan tutanaklardan başka elimizde herhangi bir karar ve tutanağı bulunmamaktadır. Atatürk’ün dediği gibi Heyet-i Temsiliye belirli sürelerde düzenli toplantılar yapamamıştır. Yazışmaları, genelgeleri Atatürk, alınan kararlara uygun olarak Türkiye Büyük Millet Meclisinin kuruluşuna kadar, Heyeti Temsiliye adına yapmış ve yayınlamıştır.
1 Kâzım Karabekir Paşa.
2 Ali Fuad (Cebesoy) Paşa.
3 Fahrettin (Altay) Bey.
4 Selâhattin Bey.
5 12. Kolordu.
6 Gazi Mustafa Kemal: Nutuk, İstanbul; Devlet Matbaası, 1934, I. C. S. 194.
7 Tarih vesikaları, cilt I, sayı 2, sayfa 89.
8 Gazi Mustafa Kemal: Nutuk. İstanbul; Devlet Matbaası, 1934 I.G. S. 48.
9 Gazi Mustafa Kemal: Nutuk, Devlet Matbaası, İstanbul 1934, I. C. S. 59.
10 Uluğ iğdemir: Sivas Kongresi Tutanakları T.T.K. Basımevi, Ankara 1969 S. 101.
11 Gazi Mustafa Kemal: Nutuk, Devlet Matbaası, İstanbul 1934 I. G. S. 61 ve Uluğ iğdemir: Sivas Kongresi Tutanakları, S. 29.
12 Bak. B. S. Baykal: Heyet-i Temsiliye Kararları T.T.K. Basımevi, Ankara 1974 S. VIII.
13 Prof. Dr. B. S. Baykal: Heyet-i Temsiliye Kararları, T.T.K. Basımevi. Ankara, 1974.
Heyet-î Temsîllye Îçtîma Zabtıdır
16 Teşrin-i Sani 335
Birtnci Celse
Reis Mustafa Kemal Paşa - Asıl mevzu-i müzakere Meclis-i Millinin Mahall-i içtimai idi. Ondan evvel şimdi bir mesele tahaddüs etti. O da Fuat Paşa Hazretlerinin bugün aldığı bir malûmattır ki o da, 20. Kolordu Kumandanlığina Ahmet Fevzi Paşa’mn tayinine irade-i seniyyesi çıkmış. Ferit Paşa kabinesi zamanında Fuat Paşa Hazretleri, Harekât-ı Milliyete pîşva olmaları üzerine, hükümet-i merkeziye, yerine Ferik Hamdi Paşa’yı tayin etmişti. Netice de malûmunuzdur. Yeni Harbiye Nazırı ve yeni hükümet tarafından bu gayr-i kanunî harekât ve muamelâtın tashihine intizar ediyorduk. Maatteessüf bunu tashih edeceklerine aynen ve fiilen idame ettikleri görüldü. Bu vakayı olduğu gibi kabul edecek miyiz?... Yoksa Harbiye Nazırının nazar-ı dikkatini celbedelim mi? Aramızdaki itilâfnamenin hiç bir noktasını yapmıyorlar. Ve bunları fiilen ispat ediyorlar. Müsaade ederseniz müzakere edelim. Ne buyuruyorsunuz, Bekir Sami Beyefendi?
Bekir Sami Bey - Bendeniz kabine ile beynimizdeki itilâfın sûrı olduğuna günbegün kanaat peyda ediyorum. Fuat Paşa ve diğer rüfekay-ı muhtereme hakkında yapılan kanunsuz harekâtı tashih etmedikleri halde her gün aksinden başka bir şey yapmadıkları için Harbiye Nazırı alâkadardır. Nazar-ı dikkatlerini kemal-i şiddetle celbedelim. Fevzi Paşa’nm şahsının katiyen mevzubahis edilmemesi taraftarıyım. Namuslu bir asker ve kumandandır. Ancak hükümet ile aramızdaki itilâfı muhildir.
Mümtaz Bey - Kabine, harekât-ı milliye ve Heyet-i Temsiliye ile ittifaka karar verdi. Heyet-i Temsiliye harekât-ı milliye demektir. Harekât-ı milliyeyi takdir eden bir kabinenin Fuat Paşa hakkında tatbik ettiği bu muamelenin kabul edilmemesi ve şiddetle reddi taraftarıyım. Öteden beri şüphe etmekte olduğumuz kabinenin.
Mazhar Bey - Kabine ile itilâf edilmediğine misaldir. Kabine ile bir karar vardı. O kararı tatbik edelim.
Haydar Bey - Muameleyi mümkün olduğu kadar tashih ettirmeli. Mahiyetini muvafık bulmuyorum. Teşebbüsatta bulunalım. Makine başında görüşelim...
Uluğ İğdemir
Heyet-i Temsiliye Tutanakları
TTKY
Türk Tarih Kurumu Yayınları XVI. Dizi — Sa. 26
Heyet-i Temsiliye Tutanakları
Hazırlayan
Uluğ İğdemir
Türk Tarih Kurumu Basımevi
Ankara
1975
